"Qazaq eli" degen ataýǵa kelýimiz kerek"

Saıasattanýshy Rasýl Jumaly "Qamshy" tilshisine bıliktiń Qordaıdaǵy oqıǵany turmystyq janjal deýimen kelispeıtinin, úkimet etnosaralyq máselelerdi jyly jaýyp qoıýynyń kesirinen osyndaı oqıǵalar araǵa ýaqyt salyp qaıtalanatynyn, qoǵamnyń birtutastyǵy úshin memleketti quraýshy halyqtyń múddesi joǵary qoıylýy kerektigin aıtty.

Janjaldyń sebepteri tym tereńde jatyr

Turmystyq janjal dep baǵalaý – shıelenistiń syltaýy ǵana. Qazaq-dúngen arasyndaǵy janjalǵa birneshe jyl boıy qordalanǵan máseleler sebep boldy. Menińshe, bir ǵana sebepti aıtý jetkiliksiz. О́ıtkeni janjaldyń sebepteri tym tereńde jatyr. Jalpy qazirgi aýyl-aımaqtyń jaǵdaıy, áleýmettik qamsyzdandyrý, jumyssyzdyq máseleleriniń sebebinen jastar arasynda ashý-yza paıda boldy. Bul bir jaǵy. Ekinshi sebep – táýelsizdikten keıingi jyldardaǵy bizdegi ulttyq jáne ultaralyq saıasattyń formaldy túrde júrgizilýi. «Bári durys, bári turaqty» degen ustanymnyń bolýy jáne shyn máninde eldi biriktiretin ulttyq, rýhanı qundylyqtardyń formaldy túrde qalýy da negizgi sebepterdiń biri.

Buǵan deıin bul máselelermen tıisti organdar, parlament, Qazaqstan halyq assambleıasy, bılik jáne zııaly qaýym atústi aınalysqan. Qordaı aýdanyndaǵy jaǵdaı Qazaqstannyń basqa aımaǵynda da bolýy yqtımal edi. Esterińizde bolsa, osyǵan uqsas jaıttar Qaraǵandyda da, Jańaózende de, Teńizde de boldy. Tıisti organdardyń bir-eki adamdy jaýapqa tartyp, birneshe shendini jumystan qýyp máseleni jyly jaýyp qoıýynyń kesirinen osyndaı oqıǵalar araǵa ýaqyt salyp qaıtalanady.

♦Qordaıdaǵy Býlar batyr jáne Aýqatty aýyldarynda úıler men kólikter órtenip jatyr (foto, vıdeo)

Bul – áldeqaıda keshendi ári uzaq merzimdi problema. Ulttyq saıasat onyń ishinde memleket quraýshy ult qazaq halqynyń tıisti múddeleri eskerilmeı keledi.  Memleket quraýshy tetikteri retinde ádildik, qoljetimdiliktiń joqtyǵy, qoǵamdaǵy ádiletsizdik, zańdyq sheshimderin tappaı júrgen máseleler, zań organdaryna degen halyqtyń senimsizdigi men jemqorlyqtyń kesirinen halyq arasynda renish, ashý-yza paıda bolady. Osynyń nátıjesin Qordaıdaǵy oqıǵadan kórip otyrmyz. Qazir de bul oqıǵany jyly jaýyp qoıý áreketi basym. Bılik oqıǵanyń sebepterine úńilý jáne ony moıyndaýǵa qaýqary jetpeı, kerisinshe eskishe áreket jasap otyr. 

Qordaıdaǵy oqıǵa bizdegi qalyptasqan memlekettik basqarý júıesiniń daǵdarysqa ushyraýynyń kórinisi

Qordaıdaǵy 2-3 kún buryn jınaqtalǵan másele qaqtyǵysqa ákelip soqty. 5 aqpanda 78 jastaǵy qarııany dúngen jigitteri uryp soqqan, kelesi kúni taǵy bir dúngen jigiti polısııa qyzmetkerimen tóbelesken. Ákimshilik qyzmetkerleri, aýdandyq, oblystyq quqyq qorǵaý organdary osy janjaldyń aldyn alýyna bolar edi. Qordaıdaǵy qazaq aqsaqaldarynyń sózine súıensek, buǵan deıin dúngen jigiti qazaqtyń boıjetkenin zorlaǵan. Osy sekildi birneshe oqıǵa bolǵan. Biraq quqyq qorǵaý organdary bul jaıttardy elemegen. Ákimshilik te kóz juma qaraǵan. Bul aýyldaǵy dúngenderdiń "taırańdaýyna" sebep bolyp, tipti olar qolyna qarý alyp basqalarǵa qysym jasaýǵa deıin barǵan. Osyǵan deıin muny eshkim kórmegen be?!

Bul oqıǵaǵa árkim túrli reńk berýi múmkin. "Ultaralyq qaqtyǵys" degen de pikir aıtyldy. Moıyndaý kerek, jastardyń ashýǵa býlyqqany – shyndyq. Al «shetinen bári arandatýshy, olardy bireý úgittep qoıdy» deý jaýapkershilikten qashýdyń joly dep esepteımin. Dál osyndaı eskishe kózqaras qala beretin bolsa, Qordaıdaǵy jaǵdaı basqa da aımaqta qaıtalanýy ábden múmkin. Sońǵy 10 jylda qazaq-qytaı, qazaq-túrik, qazaq-armıan, qazaq-sheshen arasyndaǵy máseleler boldy. Mundaı oqıǵalardyń qaıtalanyp turǵany ınersııanyń saqtalyp otyrǵanyn bildiredi. Sondaı-aq bul máseleniń sebepterimen kúrestiń júrmeı otyrǵanyn kórsetedi. 

♦Qarakemer turǵyndary: Dúngender birneshe jyl buryn Masanshyda bizdiń týdy órtedi

Osy syndarly sátte oblystyq ákimshilik, aýdandyq ákimshilik, IIM, Joǵarǵy sot, Parlament, Qaýipsizdik keńesi  qanshalyqty óz mindetin durys atqardy? Qordaıdaǵy oqıǵa bizdegi qalyptasqan memlekettik basqarý júıesiniń daǵdarysqa ushyraýynyń kórinisi boldy. Aty bar zaty joq. Bizde formaldi túrde osy jaǵdaıǵa jaýap beretin barlyq organdar bar. Alaıda jastar quqyqtyq organdar óz qyzmetin durys atqarmaǵandyqtan ózderi ádilettilik ornatqysy keldi. Memleket tarapynan máselelerdi sheshýge qulyq, qaýqar bolmaǵandyqtan osyndaı máseleler bolady. Bul jerde qoǵamdy kinálap, aıyptaýdyń esh qısyny joq. Eger ýaqytyly atalǵan organdar óz qyzmetin durys atqarǵan kezde mundaı jaǵdaı bolmas edi.

"Qazaq" pen "qazaqstandyq" eki bólek álem sekildi

О́zimizdiń baıyrǵy ataýymyzǵa kelýimiz kerek. Alash avtonomııasy kezinde Qazaq Respýblıkasy degen ataý boldy. Tipti sovet odaǵynyń quramynda bolǵan kezde de bizdiń elimiz "Qazaq sovettik sosıalıstik respýblıkasy" dep ataldy. Qazir de "Qazaq eli" degen ataýǵa kelýimiz kerek. Sondaı-aq "qazaqstandyq" degen ataý qoǵam arasynda burmalanyp, qate qabyldanýda. Iаǵnı, keıbir etnıkalyq halyq "qazaqstandyq" degen uǵymdy paıdalanyp "biz qazaq emespiz, tolyqtaı qazaq tilin oqyp, úırenbesek te bolady" dep oılaıdy.

♦Shyńjańdyq dúngen: Dereý qazaqtardan keshirim surańdar! (aýdıo)

"Qazaq" pen "qazaqstandyq" eki bólek álem sekildi. Menińshe, qoǵamnyń birtutastyǵy turǵysynan bul durys jaǵdaı emes. Sol sebepti men osy oqıǵadan keıin áleýmettik jelidegi paraqshamda osyndaı usynys jasadym. Tipti qazir keıbireýler "qazaqstandyq ult" degendi alǵa tartyp júr. Biraq ult bolý úshin onyń tarıhy, tili, dili bolý kerek. Mysaly, "qazaqstandyq til" degendi qaıdan kórdińiz? "Qazaqstandyq tarıh" degendi qaıdan estidińiz? Bul ólkeniń baıyrǵy halqy, memleket quraýshy halqy qazaq bolǵandyqtan, memlekettiń ataýyn ózgertken jón. Osy máselede búkil halyq birigý kerek. Iá, árıne ár ulttyń óz tili, dini, dástúri bar. Buǵan qatysty bizdiń memleket barlyq jaǵdaıdy jasap otyr. Tipti bizde basqa memlekette joq múmkindik jasalǵan.

Ultty memleket ishinen biriktiretin eń negizgi alǵyshart – memleket quraýshy ulttyń múddeleriniń eskerilýi. Mysaly, Reseıdegi orys tiliniń mártebesi bıik. Reseıdi el etip otyrǵan – orys tili. Al bizde joǵary deńgeıden bastap, tómengi deńgeıge deıin qazaq tiliniń máselesi áli de eskerilmeı keledi. Buǵan "qazaqstandyq" degen uǵymnyń erkin qoldanylýy da áser etýde. O bastan ataý durys bolsa ózge ulttarǵa óz mádenıetinimizdi, tilimizdi, dástúrimizdi syılata alar edik. О́zge elge azamattary bizdiń azamattarymyzdy "qazaq" dep qabyldaıdy. Olar  "qazaq balýany", "qazaq ánshisi" dep jıi aıtady. Al ózimiz "qazaqstandyq balýan", "qazaqstandyq ánshi" degen ataýdy qoldanamyz. О́zimizden de qatelik bar.