Marat Toqashbaev: Eń basty arandatýshy – bılik!

Túngi saǵat úshte uıqtap jatqan jerimnen tósegimnen turǵyzǵan qazaq-dúngen qaqtyǵysynda ólim qushqan segiz adamnyń qazasy. Oıpyrm-aı, beıbit kúnde bul qalaı boldy? Taǵy elý shaqty adam aýyr jaǵdaıda aýrýhanada deıdi. Asa ókinishti! Qaza tapqan jandardyń otbasyna qaıǵylaryna ortaqtasyp kóńil aıtamyn. Biraq bul oqıǵalardyń tórkini nede? Buǵan ne sebep? Analıtık jýrnalıst retinde osyǵan qatysty oılarymdy ortaǵa salǵym keledi.

Resmı oryndardyń túsindirmesinen turmystyq qaqtyǵysty arandatýshylar ýshyqtyrdy deýge beıimdilik baıqalady. Ol qaıdan shyqqan arandatýshylyq? Áleýmettik jelilerde Qordaı janjalyna qatysty vıdeolar órip júr. Oıǵa kóp nárseni sodan túıe alasyz. Kózge birden uryp turǵany dúngen jastarynyń qazaqtar túgili onyń polısııasyn da kózge ilgisi kelmegendigi. Qolǵa myltyq alǵan da solar. Al bul qaıdan shyqqan mensinbeýshilik? Keýdesine nan pisken astamsýǵa ne túrtki? Dúngenderdiń Qytaıdan qashyp shyǵyp qazaq jerine qonys aýdarǵan sońǵy 130 jyldyń ishinde mundaı qaqtyǵys eshqashan bolmaǵan. Arada álgilerdiń etnıkalyq psıhologııasy qandaı ózgeriske ushyraǵan? Bılik aıtyp otyrǵan «arandatýshy» kim boldy sonda?

Jaqaýratatyn eshteńesi joq, birden ashyǵyn aıtaıyq, eń basty arandatýshy – bılik! Bul neden kórinedi? Bul aldymen Qazaqstan bıliginiń qazaq halqynyń memleket quraýshy quqyǵy men mindetterin aıaqasty etýinen kórinedi. Qazaqstan Konstıtýsııasynyń esh jerinen osy memlekettiń qazaq halqynyki ekendigin taba almaısyz. Memleket quraýshy ulttyń mártebesi onan qashqan, munan qashqan túrli ult dıasporalarynyń mártebesine deıin tómendetilip tastalǵan. Eger Ata zańymyzda qazaq halqynyń osy memlekettiń ıesi ekendigi, ol osyndaǵy barsha ult ókilderiniń, dıasporalardyń azamattyq quqyqtarynyń saqtalýyna jaýapty ekendigi kórsetilse álgindeı kemdemsoqtyqtyqtarǵa quqyqtyq negiz týmas edi. Rejımniń osyndaı soqyr saıasaty elimizdiń ultaralyq qarym-qatynastarynyń bolashaǵyna o bastan baıaý jarylatyn «mınalar» kómip ketipti.

Ekinshiden, rejım Konstıtýsııadaǵy memlekettik til mártebesi týraly 7 baptyń birinshi tarmaǵyn kózge ilmeı resmı oryndarda orystildi orta qalyptastyrǵany, qazaq tilin atqoraǵa ysyrýy túrli ult dıasporalarynyń qazaq tiline degen mensinbeýshiligin týǵyzdy. Qordaıda duńǵandar túgeldeı balalaryn oryssha oqytýy, qazaqtarmen oryssha sóılesýi qazaqtarǵa da, qazaq tiline de shekeden qaraıtyndyǵyn kórsetedi. Olar qazaqtarǵa «О́z eline, óz tiline ıe bola almaǵan sorlylar» dep qaraıdy. Minekı, rejımniń qazaq halqyn súmireıtken ustanymynyń, memleket quraýshy ult pen dıasporany teńdestirip qoıǵan saıasatynyń «jemisi». Osynyń saldarynan qazaq-túrik, qazaq-cheshen, qazaq-uıǵyr, qazaq-armıan, qazaq-tájik, qaqtyǵystary týyp jatyr. Qandastarymyz osy eldiń, osy jerdiń ıesi qazaqtar ekendigin bilektiń kúshimen dáleldeýge májbúr. Al mańdaıyna tyrmanyń saby qansha tıip jatsa da bılik myńǵyryna dyńǵyr eter emes.

Úshinshiden, rejım Qazaqstanda demokratııalyq qoǵam emes korrýpsııalyq qoǵam ornatty. «Bárin satyp alýǵa bolady!». Osy uǵym qazaqtarǵa qaraǵanda áldeqaıda baqýatty turatyn ózge ult ókilderiniń sanasyna ábden sińgen. Olardyń báriniń quqyq qorǵaý organdarynda «kryshalary» bar. Satqyn júıe kez kelgen turmystyq daý-damaıda qazaqtardy jyǵyp bere salady. Ultaralyq qaqtyǵystardyń hronologııasyna qarasańyz bárinde qazaqtar «jazyqty» bolyp, temir torǵa solar qamalady. Qordaıda da polısııa qyzmetkerlerine baǵynbaı qol jumsap jatqan vıdeoda duńǵandar birine biri «Pozovı prokýrora!» deıdi. Sybaılas bolmasa bulaı aıta ma? Duńǵandardyń etnıkalyq psıhologııasynyń ózgerýiniń syry osynda!

Qordaıdaǵy topalań qazaq halqynyń tek duńǵandarǵa emes, bılikke degen ashý-yzasynyń bir bólshegi. Menmensigen etnos ókilderin ornyna qoıýy. Qaıyrshylyq pen kemsitýshilikke ushyraǵan qazaq jurty óz memleketi qorǵamaǵan soń óziniń quqyǵyn ózi osylaı judyryqpen qorǵaýǵa májbúr. Bul bılik úshin sabaq, ol qalaıda halyqpen sanasýǵa tıis. Burynǵydaı sebeppen emes saldarmen kúresý endi esh nátıje bermeıdi. Máseleni túp-tórkininen ıaǵnı Ata zańnan bastap túzetken abzal. О́kinishke qaraı ádettegideı qazaqtarǵa qysym jasalsa endi «ushqynnan jalyn laýlaýy» ábden yqtımal. Sondyqtan keshe qamalǵan jigitterdiń bosatylǵany da durys boldy dep esepteımin.

Jýrnalıst Marat Toqashbaevtyń feısbýk paraqshasynan alyndy