Dúngender qaıdan shyqqan jáne Qazaqstanǵa qalaı kelgen?

Dúngen – Qytaıdaǵy resmı moıyndalǵan 56 ulttyq azshylyqtyń biri. Express-k.kz saıtynyń dereginshe, Qytaıda 10,5 mln, Qazaqstanda 50 myńdaı, Qyrǵyzstanda 60 myńnan asa dúngen bar.

Dúngenderdiń shyǵý tegi

Dúngenderdiń shyǵý tegi týraly negizgi úsh tuspal bar. Alǵashqysyna saı, olar arabtar jáne parsylar men qytaılardyń aralas nekesinen týǵan. Arab, parsy kópesteri Qytaı aýmaǵyna VIII-XIII ǵasyr aralyǵynda jıi kelgen. Dúngenderdiń saýdaǵa jaqyndyǵy osy ata-babalarynan berilgen degen túsinik bar. Olardyń deni saýdamen aınalysady. Bank salasy men bızneste júrgenderi de az emes.

Ekinshi nusqa boıynsha dúngenderdiń ata-tegi – túrik-musylmandar. Alaıda olardyń qany qytaı etnosymen aralaspaǵan.

Úshinshi pikirdiń qostaýshylary dúngender Mońǵol ımperııasynyń semýjen tabynyń ókili degendi aıtady. XIV ǵasyrda Iýan áýleti taqtan ketken soń Qytaıda semýjen tabynyń ókilderi men mońǵoldar qandastarymen emes, qytaı etnosymen neke qurýy kerek degen zań shyqqan desedi. Osylaısha semýjen taby assımılıasııalanyp, Mın áýleti bıliginiń sońynda dúngender tolyqtaı qytaı tiline ótken.

Dúngenderdiń ata-babasynyń arasynda Muhammed paıǵambardyń urpaqtary bolǵan degen derek bar.

Genetıkalyq zertteý nátıjesinde qandaıda bir genetıkalyq basymdyq anyqtalmaǵan. Dúngenderdiń geninen túrikter men arabtardyń geninen bólek, mońǵol ımperııasynyń quramynda bolǵan kóptegen halyqtardyń geni tabylǵan.

Dúngender Qazaqstanǵa qaıdan kelgen?

Sın áýletiniń tusynda uıǵyrlar men dúngenderdiń birneshe iri baskóterýleri boldy. 1862-1877 jyldardaǵy tolqýlar Qytaıdaǵy eń iri oqıǵalardyń biri retinde tarıhta qaldy. Bul kóterilistar basyp-janshylǵan soń qytaılardyń jazasynan qoryqqan dúngender Qazaqstannyń ońtústigi men Qyrǵyzstannyń soltústiginen údere kóshken.

Z. Qabyldınov pen A.Qaıypbaeva atty avtorlardyń "Qazaqstan tarıhy" atty oqýlyǵynda  "dúngenderdiń Qazaqstan aýmaǵyna alǵashqy qonys aýdarýy 1877 jyldyń jeltoqsan aıynda bastalǵan. Sol jyly Qytaı jazalaýshylarynan qutylý úshin qashqan 4 myńǵa jýyq dúngen Jetisý jerine jetip jyǵyldy. Qonys aýdarýshy dúngenderdiń alǵashqy tolqynyn Byı Iаn Hý basqardy. Ekinshi tolqyn 1884 jyly ótti. Al uıǵyrlardyń Jetisý jerine qonys aýdarýy 1881 jylǵy kúzde bastalyp, 1884 jylǵa deıin jalǵasty. Olardyń bir bóligi kórshiles Qyrǵyzstanǵa baryp jaıǵasty" delingen.

Tarıhshylar uıǵyrlar men dúngenderdi Qazaqstan men Orta Azııaǵa qonystandyrý arqyly patsha úkimeti eki túrli maqsat kózdedi degen pikirde.

"Birinshiden, Qytaıdyń Qulja óńirindegi ekonomıkalyq bazasyn osaldata túspek boldy; ekinshiden, áskerı-saıası jaǵdaı shıelenisip kete qalǵan jaǵdaıda olardy Qytaıǵa qarsy áskerı kúsh retinde paıdalanýdy maqsat etti. Alaıda patsha úkimeti bul jóninde jergilikti qazaq halqynyń pikirimen sanaspady. Bul kezde Jetisý jeri memlekettik menshik dep jarııalanyp koıǵan bolatyn" deıdi olar.

Uıǵyrlar men dúngender belgili bir aýmaqta óz aldaryna jeke qonystanýdy qalaǵan. Sóıtip qonys aýdarýshylar negizinen Jetisý jerindegi Vernyı jáne Jarkent ýezderine ornalastyryldy.

Qazaqstan aýmaǵyndaǵy uıǵyrlar men dúngenderdiń sany birte-birte arta tústi. Máselen, 1897 jyly Qazaqstanda 56 myń uıǵyr, 14 myń dúngen bolsa, 1907 jyly uıǵyrlar 64 myńǵa, al dúngender 20 myń adamǵa jetti.

Dúngenderdiń Qazaqstanǵa kelgen keıingi negizgi sharýashylyq kásibi eginshilik, baý-baqsha ósirý, usaq-túıek saýda jasaý, basqa da ár túrli kásip túrlerimen aılanysý boldy. XX ǵasyrdyń 80-jyldarynan bastap olar Jetisýda alǵashqylardyń biri bolyp kúrish ege bastady. Baý-baqsha ósirýmen, baǵbandyqpen aınalysty. Dúngender kapýsta, pııaz, sarymsaq, burshaq, as burshaq, burysh, shomyr, sábiz, askók, asqabaq, kııar sııaqty alýan túrli daqyldar ósirýdiń sheberi boldy. Olar orys sharýalarynan kyzanaq jáne kartop ósirýdi de úırenip aldy.