Koronavırýs degen ne, ol qashan paıda boldy?

Ǵalymdar koronavırýs bizdiń zamanymyzǵa deıin 10000 jyl buryn nemese odan erte paıda bolǵan bolýy múmkin dep joramaldaıdy. Jáne osy vırýsty 4 týysqa jikteıdi. Bulardyń jer betinde eń keń taraǵan kezi - shamamen b.e.d 3300 jyldan b.e.d. 2400 jyl aralyǵy bolýy múmkin degen pikirde.

Barlyq koronavırýstyń evolıýsııasy men taralýy jyly qandy qustar, jarǵatanattar, bakterııalardyń denesinde júrip otyrǵan. 1890 jyly OC43 dep atalatyn iri qara maldyń koronavırýsy anyqtaldy. Al 1950 jyldary anyqtalǵan adamzattyń NL63 koronavırýsy jáne jarǵanattyń MRCA koronavırýsnan 563–822 jyl buryn bólingen. 2003 jyly jappaı taralǵan SARS koronavırýsy 1986 jyly jarǵanattyń koronavırýsynan bólinip shyqqan. SARS vırýsynyń evolıýsııalyq joly jarǵanatpen tikeleı baılanysta bolǵan. Ol jarǵanattyń Hipposideridae tuqymdasynan bastalyp, birneshe tuqymdasyna odan jyrtqysh sútqorektilerge taralý arqyly sońynda adamdarǵa taralǵan.

Koronavırýstardyń kópshiligi basqa vırýstar sııaqty - túshkirý, jótelý, juqtyrǵan adamdarmen baılanysta bolý nemese olar tutynǵan kúndelikti zattarǵa qol tıgizý arqyly taraıdy.

Qazir taralyp jatqan 2019-nCoV vırýsy MERS (Taıaý Shyǵys respıratorlyq sındromy, 2012 jyly Saýd Arabııadan taralǵan) jáne SARS (Aýyr jedel respıratorlyq sındrom, 2003 jyly Qytaıdan bastap taralǵan) sııaqty jaqyn túrlerine (klassıfıkasııa boıynsha barlyǵy Betacoronavirus týysyna jatady) qaraǵanda óte tózimdi shtam bolyp otyr.

Vırýs adamzat qoǵamynda turaqty túrde taralatyn bolsa ony endemııalyq deıdi. Mysaly taýyqtyń juqpaly aýrýy men adamzatta tumaý týdyratyn vırýstar kóptegen elderde keń taralǵan, biraq bul aýrýlardy vaksınasııalaý jáne aýrý kezinde adamdardy úıde oqshaý ustaý arqyly baqylaýǵa bolady.

Qazirgi týyndap otyrǵan taǵy bir másele koronavırýstyń endemıkalyq túrge aınalyp ketý qaýpi. Ondaı jaǵdaıda, tumaý sııaqty, bul vırýstyń taralýy kezinde vaksına jasalǵanǵa deıin orasan ólimge alyp kelýi múmkin. Sebebi, bul vırýsty juqtyrǵan adamdarda basqa vırýs juqqanda baıqalatyn aıyrmashylyǵy bar eshqandaı belgiler baıqalmaı otyrǵandyǵy. Sol úshin juqtyrǵan naýqasty der kezinde anyqtaý qıyn ári vırýstyń qanshalyqty juqpaly ekendigi qazirge belgisiz. Gonkong ýnıversıtetiniń (University of Hong Kong) professory Makkeı "Biz, bálkim, bizben uzaq ýaqyt birge bolatyn vırýsqa tap bolyp otyrmyz"  deıdi.

Álibek Ydyrysuly