37 jastaǵy Baǵashar Málikuly 2017 jyly qańtarda Qytaıdyń Shyńjań ólkesinen Qazaqstanǵa qashyp kelgenin aıtty. Ol jeltoqsannyń 19-y kúni Almaty oblysy kóshi-qon polısııasyna bosqyn mártebesin surap, aryz jazǵan. Kóshi-qon polısııasynyń ókili Erlan Raıymbekov Azattyqqa Baǵashar Málikulynyń aryzy qabyldanǵanyn, 15 kúnniń ishinde jaýap beretinderin aıtty.
Baǵashardyń sózinshe, ol 2015 jyly Qytaıdyń Shyńjań ólkesi Mońǵolkúre aýdanynan Almaty oblysy Eńbekshiqazaq aýdanyna qonys aýdarǵan. Osy elde "Oralman kýáligi" men Qazaqstanda ýaqytsha turýǵa yqtııar hat alǵan. Baǵashar úsh balasynyń ekeýi Qazaqstanda dúnıege kelgenin aıtady. Úlkeni 11 jasta. Kenjesi - eki aılyq sábı.
Shyńjań qazaǵynyń aıtýynsha, ol 2016 jyly qarasha aıynda Qytaıda qalǵan áke-sheshesine barý úshin "Qorǵas" keden beketinen ótken, sol kezde Qytaı polısııasy ustap, "qujattaryn alyp qoıǵan".
- О́zim týyp-ósken aýylǵa jetken soń polıseıler on kún boıy tergeýge alyp, Qytaıǵa ne úshin kelgenimdi, Qazaqstanda kimderdi biletinimdi surady. Keıin kenje inimdi kepildikke qoıyp, bosatty. Eki aı ótkennen keıin qujattarymdy surap bardym. Olar qujatymnyń berilmeıtinin aıtyp, "eger jıi kele berseń sottalasyń" dep qorqytty. Sol kúnderi Qazaqstanda qalǵan úı-ishimmen sóılesken edim. Áıelim "úı sýyq, otyn joq, jaǵdaıymyz óte nashar" dedi. Shynymdy aıtsam, Qytaıǵa áke-sheshemnen aqsha suraýǵa barǵan bolatynmyn, - deıdi ol.
Baǵashar "2016 jyly Shyńjańda uıǵyrlar men qazaqtarǵa qysym kórsetile bastaǵan edi" dep eske alady. Ol ózi turyp jatqan aýyldan eki aıda on shaqty adamdy ustap áketkenine kýá bolǵanyn, lagerge qamalamyn ba degen qaýippen keıin "Qazaqstanǵa qashý jolyn izdeı bastaǵanyn" aıtady.
"EKI KÚNI DALAǴA QONYP, NARYNQOLǴA JETTIM"
Baǵashardyń sózinshe, 2017 jyly qańtar aıynyń 17-si kúni Mońǵolkúre aýdanynan Qazaqstanǵa qaraı jaıaý shyqqan.
- Dalaǵa eki qonyp, úshinshi kúni Narynqol aýdanyna jettim. Kúndiz demalyp, túnde júrip otyrdym. Demalǵan kezde uıyqtamaýǵa tyrysyp, qaraǵaıdy tepkilep, aıaq-qolymdy jylytamyn. Shyqqanda eki bótelke sý men eki nan alǵan edim. Biraq aýyldan kóp uzamaı jatyp sýym muz bolyp qatyp qaldy. Nan da tastaı boldy. Qarmen qarnymdy jubatyp otyrdym, - deıdi ol.
"Jolda ókpesine sýyq tıgizip, qol-aıaǵyn jartylaı úsitip alǵanyn" aıtqan Baǵashar "Qytaıdan kelgen soń úıden shyǵa almaı úsh aı emdelip jattym" deıdi. Jazylǵannan keıin de "eldiń kózine túsýge qoryqqanyn" aıtady.
Baǵashar qazaq-qytaı shekarasyn zańsyz kesip ótip, sotqa tartylyp, keıin Shvesııaǵa ketken Saıragúl Saýytbaıdyń isin "jiti qadaǵalaǵan". Ol Qazaqstannyń Saýytbaıǵa bosqyn mártebesin bermeı qoıǵanynan sekem alǵanyn aıtady.
Baǵashardyń sózinshe, 2019 jyly qarashada belgisiz adamdar qońyraý shalyp, ákimdikke shaqyrǵan. Aıtýynsha, sodan keıin ol Qytaı qazaqtary máselesimen aınalysyp júrgen "Atajurt eriktileri" uıymynyń Almatydaǵy keńsesine baryp, kómek suraǵan.
- Keıin UQK Shekara qyzmetiniń ókilderi Almaty oblysy Talǵar aýdanynda ustap tergedi. Jeltoqsannyń 12-si kúni Almaty oblysy Narynqol aýdanyna aparyp, qazaq-qytaı shekarasynyń arasynda júrip ótken jolymdy vıdeoǵa túsirdi. "Sot bola ma?" dep surap edim, "bolýy da múmkin, bolmaýy da múmkin" dedi. Sot bolmasa, onda meni Qytaıǵa deportasııalap jiberedi ǵoı dep qoryqtym. Sol sebepten aqparat quraldaryna habarlasýdy uıǵardym, - deıdi ol.
UQK Shekara qyzmeti Baǵashar Málikuly aıtqan tergeý jaıly resmı habar taratqan joq.
Baǵashar Málikuly otbasymen qazir Almaty oblysy Eńbekshiqazaq aýdanyna qarasty Qyzylsharyq aýylynda úı jaldap turyp jatyr. Sózinshe, áıeli men balalary 2018 jyly Qazaqstan azamattyǵyn alǵan, ózi qujatsyz júr.
- Osy kúnge deıin kúnine eki myń teńgege jaldanyp ártúrli jumys istep júrmin, - deıdi ol.
"QAZAQSTAN HALYQARALYQ ZAŃ TALABYN ORYNDAÝY KEREK"
Quqyq qorǵaýshy Aına Shormanbaeva "Qazaqstan Baǵashar Málikulynyń oqıǵasyn jaı qaldyrmaıdy" dep topshylaıdy.
- Ony qylmystyq jaýapkershilikke mindetti túrde tartady, óıtkeni shekarany zańsyz buzyp ótken. Sonymen birge, Qazaqstan Pekınmen jasalǵan kelisim boıynsha, elde zańsyz júrgen Qytaı azamattaryn keri qaıtarýǵa mindetti. Biraq ondaı jaǵdaıda olarǵa ólim qaýpi bar nemese densaýlyǵyna zııan keltirý, otbasynan ajyraý qaýpi bar. Al halyqaralyq zańdar boıynsha, adamǵa ólim qaýpi tónse, ony keri jibermeý kerek. Qazaqstan – halyqaralyq konvensııalarǵa qol qoıǵan el. Osy halyqaralyq zań Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy ózara kelisimnen joǵary turady. Qazaqstan ony qylmystyq jazaǵa tartsa da, Qytaıǵa qaıtarmaýy kerek. Sondyqtan oǵan bosqyn mártebesin suraýdan ózge esh shara qalmady, - deıdi quqyq qorǵaýshy.
Buǵan deıin birneshe etnıkalyq qazaq "Shyńjańdaǵy qysymnan qashyp, shekara buzǵandaryn" aıtqan.
Qazaqstan soty "Shyńjańdaǵy qysymnan qashyp, qazaq-qytaı shekarasyn buzǵan" Saıragúl Saýytbaıdy elde qaldyrǵan, biraq oǵan bosqyn mártebesin berýden bas tartqan. Ol keıin Shvesııadan pana tapqan.
"Shekara buzǵan" taǵy bir Qytaı qazaǵy Qaısha Aqannyń ústinen qozǵalǵan is boıynsha qazir Almaty oblysynda sot ótip jatyr.
Al "Shyńjańdaǵy qysymnan qashyp, shekara buzdyq" degen Qaster Musahanuly men men Murager Álimulynyń ústinen tergeý júrip jatyr. Olar Shyǵys Qazaqstan oblysynda qamaýda otyr.
Qytaı Shyńjańda lagerler ashyp, oǵan uıǵyrlar, qazaqtar jáne basqa da musylmandardy qamap jatqany jaıly aqparat 2017 jyly taraı bastaǵan.
Pekın basynda lagerlerdiń baryn joqqa shyǵarsa, keıin olardy "terrorızm men ekstremızmmen kúresetin jáne kásip úıretetin ortalyq" dep ataǵan. Byltyr BUU "Shyńjańdaǵy lagerlerde bir mıllıonǵa jýyq uıǵyr, qazaq jáne basqa da musylman otyr" dep málimdegen.
Bıyl jeltoqsannyń 9-y kúni Pekınde Shyńjań ólkesiniń basshylary jıyn ótkizip, aımaqtaǵy "qaıta tárbıeleý ortalyǵyndaǵy" keı adamdar "oqýyn aıaqtaǵanyn" aıtyp, halyqaralyq uıymdardyń "lagerlerde 1-2 mıllıon uıǵyr, qazaq jáne musylmandar otyr" degen málimdemesin joqqa shyǵardy.
Qarashanyń 24-i kúni Jýrnalısterdiń halyqaralyq zertteý konsorsıýmy (ICIJ) "Qytaı bıligine tıesili" qupııa qujatty jarııalaǵan. "Telegramma" dep atalatyn qujatta Pekınniń Shyńjańdaǵy lagerlerge qamalatyn adamdardy anyqtaý joly, saıası tárbıeleý ortalyqtarynyń qalaı basqarylatyny jazylǵan.
"Qupııa" belgisi soǵylǵan qujatta "Lagerdegiler qashyp ketpeýi tıis. Sondyqtan olardyń ár qadamyn táýlik boıy vıdeokameramen baqylaý kerek. Olardy jatatyn jerde, sabaq ótetin synypta, tipti túski as kezinde de baqylaýda ustaý qajet. Qytaı tilin meńgerý – basty talap" dep jazylǵan.
Qarashanyń 16-sy kúni amerıkalyq New York Times basylymy Qytaı bıligine tıesili qujattardy jarııalaǵan. Onda musylmandar turatyn aýdandardy udaıy tekserý qajettigi aıtylady. Qujattar arasynda otbasy men týystary lagerlerge qamalǵan, ózderi shetelde jáne ishki Qytaıda oqıtyn stýdentterge sheneýnikterdiń ne dep jaýap berý keregi de kórsetilgen.
Qytaı bıligi bul eki qujatty da "jalǵan" dep atady.
Pikir qaldyrý
pikir