Meıirhan Aqdáýletuly: "uzamaı Nobel alýy da múmkin"

«Meniń jaýym – qazaqtyń jaýy» depti Muhtar Maǵaýın. Jazypty. Aldynda aýyzsha aıtqanyn da estigem. Súısinbeske amal kem… «Meniń de…» degiń keledi.

Keıin oılap otyrsam, osy áńgimeni ózgesheleý de uǵýǵa bolady: «maǵan istegeniń (urysqanyń, synaǵanyń, aıtqanymdy tyńdamaǵanyń, jaqtaspaǵanyń, t.t.) – qazaqqa istegeniń». Durysy: «Qazaqtyń jaýy – meniń de jaýym» bolarǵa kerek. Sonda: «Qazaqty kemitseń, nesibeden qaqsań, ar-namysyn qorlasań, pikirin aıtqyzbasań, bireýge urpaǵyn jáýteńdetseń, ózi nadan, sengishteý jaryqtyqqa (qazaqqa, árıne) «ańqaý elge – aramza moldalyq» jasasań, onyń «ótrik joqshysy» bolyp, sol arqyly bedel, ataq, abyroı men mal jısań, t.t. – meniń eki dúnıede bitispes jaýym bolasyń!» degen ap-aıqyn maǵyna shyǵar edi.

 

Muhań bolmashyǵa tuldanatyn sanasy qortyq kisi emes, áńgimeni óz sózinen bastaǵanyma renjimeıtin shyǵar – meniń aıtarym múlde ózge gáp.

Sońǵy on jyl kórsetip-aq berdi: «Meniń jaýym – qazaqtyń jaýy!» degen ózdik pikir (samomnenıe) kúlli qazaqtyń zııaly-zııalysymaqtarynyń báriniń áńgimesine aınaldy (Muhańnan sadaǵa…).  Buryn da solaı-tuǵyn. «Qazaqtyń…» degen resmı nemese resmı emes ataǵy bardyń bárin es bilgeli áýlıe tutyp, ıdeal sanap ósken soń ba, bizdiń ult «osylar» barda eshnárseden esesin jibermesteı kórinetin.

«Osylar» negizgi bóligi, shamamen onnan toǵyzy qazaqy aýylda, túsi sýyqtaý, qylyǵy qyzyqtaý kórinetin qaladan, onyń orystan úırengen (jattap, eliktep, t.t.) mádenıetinen, minez-qulyq stereotıpinen (povedencheskıı stereotıp) aýlaqta jatqan qazaqtar úshin… Paıǵambar edi. Sonsha Paıǵambary bar ulttyń sory qalaı qalyń bolady? «Verıt tot, kto nıchego ne znaet» depti Lýnacharskıı («Eshteme bilmeıtin adam ǵana senedi»). «Eń jaman erkegi úsh jylǵysyn oılaıtyn qazaq emes, eki-úsh ǵasyr alǵa oılaıtyn ebekeń muny, sirá, áldebir «ıdealdyq teńdik pen erkindik» týraly uly ańyzǵa senip, shirkeýin qıratyp, ózi ekige bólinip alyp, árqaısysy «orys halqynyń taǵdyry úshin» bir-birin qyryp-joıyp, azaptap jatqan jas ult – orystyń (Gýmılev boıynsha «jıyrma bes jasar etnos) qylyǵyna qarap ne muńaıyp, ne kúlimsirep otyryp aıtqan shyǵar?.. Al men… bizdiń paıǵambary kóp ult ekenimizge kámil senetinmin.

1986-nyń jeltoqsanyna deıin. Jeltoqsannyń on jetisine deıin…

Odan keıin de sengim keledi. Sengiń kelý – sený emes, árıne. Senbeý de emes. Ekeýiniń ortasy.

 

Birinshiden, sol jeltoqsanda… alańǵa adaldyqqa, «meniń jaýym – qazaqtyń jaýy» degenge, artynda qorǵany – ulty, ult qaımaǵy – zııalylar men qazaqy atqaminerler bar ekendigine hám Ilıchtiń saıasatyna, t.b. «ıdeıalarǵa», kórkem ádebıet pen poezııaǵa senetin jas urpaq, mańdaıy tasqa tıip kórmegen urpaq shyǵyp edi. Dinmuhamed Qonaev jaqsy, degdar kisi bolǵany ras, biraq álgi jastarǵa ol da Paıǵambar, qazaqy paıǵambar sııaqty bolatyn. Biraq sol bir óte kósheli, aqyldy kisi báribir álgi qazaqtardyń ulttyq batyry emes-ti. Salystyryńyz: onymen tutas ózbek basshylary N. Mýhıtdınov, Sh.Rashıdovterdi ózbek ultynyń kósemderi deýge ábden bolady: Qazaqstan esebinen ózbek jerin keńeıtip aldy, bizdiń Muhań (M.Maǵaýın) qazaqtardyń ózderi ustatyp jibergen aǵalary men «tyıym salynǵan» (qazaq ǵalymdary baqtalastyqpen tyıym saldyrtqan) jyraýlar poezııasyn erlikpen shyǵaryp júrgende, marqum Ilııas Esenberlın erlikpen «Kóshpendilerdi» shyǵaryp júrgende… tártip te, partııa da, el de, eldik statýs ta birdeı bolǵanyna qaramastan, ózbekter tilin de, dilin de, tarıhyn da, saltyn da joǵaltqan joq. Olarda «kommýnıster qýdalaýy» bola qoımady. Dálel óte kóp…

Soǵan qaramastan, aýyldaǵy «shal-kempirler ıdeologııasy» men halyqtyń aýyz ádebıeti tárbıelegen, órkenıetten (qaladan, óndiristen, quzyrly bılikten, t.t.) shettetilgeniniń arqasynda ulttyq dilin (sýshnost) joımaǵan (bir jamanshylyqtyń, rasynda da, bir jaqsylyǵy bolady!) qazaqy qyz-jigitter «aqyryp teńdik suraǵanymen», bılik basyna orys kelýin ultty qorlaý dep sanap, Jumekenniń «Meniń Qazaqstanymyn» aıtyp, kóshege shyqty.

Qalaǵa baıaǵyda kelip ornyqqan qazaqy «paıǵambar qaýymynyń» ózi turmaq, sheshesi kórshi áıeldiń ónegesine súıenip tárbıelengen, «nedotroga» («shybyq tımes, shyńq eter»), ákesiniń qazaqtardy «taqyryp qana qylyp» alyp jazǵan, sodan da sengish qazaqtar «qonyshyna tyǵyp júrip oqıtyn» maqtaýly roman-povesteriniń bir jolyn (árıne, qazaqsha) uqpaıtyn, «he, nash pahan pochtı Gogol degendi kórshi orys balaǵa kekesinmen aıtatyn mánjýbas (keıin «quıryǵyna maı quıǵan soń ázer adam bolyp júrgen»), aty qazaq balasy, balalary shyqpaǵanyna men kýá hám kepil. «Qazaqtyqtan qutylǵandarǵa» ómir súrý eki ese jeńil ekenin áýeli solardyń ult esebinen kún kórgen (qazaq deıtin ult bolmasa, Qonaev birinshi ne bolyp, ne bolmas edi, kóp jazýshy da bolmas edi, t.t.) ákeleri, sosyn sol orysqol balalar, eń sońynan… men kóz jetkizippin!

 

Alań ulttyq namys pen ar-uıattyń synaǵy edi. Ult úshin, bálkim, Alla jasaǵan synaq edi. Ásirese, meniń «paıǵambarlarym» úshin…

Sol kúni aldymda jasandy puttar qulap jatqandaı boldy. Jumabaı Shashtaıuly kýá – alańǵa qaptap kelip jatqan jastardy kórip, kózimiz buldyrap, kóńilimiz álem-jálem bolǵan. «Áı, rýh tiri eken ǵoı! Tiri ekenbiz ǵoı!..» dep edi Jumabaı-dos túri buzylyp, erni dirildep turyp (Jalpy meniń qurby-qurdastarymnyń maqtanýyna bolady – biz Almatynyń ár shetinde, árkimniń taýyqqorasynda júrip, balalardy qazaqsha oqytý úshin ortalyqtaǵy birer mektepke tasıtynbyz: Dıdahmet, Álibek, Mereke, Serik, Baıbota, Amanhan, Baıanǵalı, Tóregeldi, t.t.).

«Mynaý – Qudaı!» dep sendirip qoıǵan (bálkim, ózim bálkim, jartykesh shyndyǵyna máz qazaqy baspasóz – ıdeologııa) puttar sol kúni qıraǵan. Qıraǵany jaqsy boldy: sol kúnnen bastap «men!» dep áńgime aıtpastaı («sábı-halyqqa» «pablık rıleıshnz» jasap karera, bedel, syılyq, madaq, t.t. qýmastaı) boldym.

Ras, ózim áli kúnge deıin ishteı tóbeme kóterip júretin birer úlkender (zııalylar) sol kúni Alańǵa shyqty. Bireri taıaq ta jedi. Qýdalandy da.

 

Biraq…

Biraq bizdiń «ógiz buzaýlady!» dese senýge bar (ásirese zııalylar hám «syıly kisiler» aıtsa!) halyqtyń qaımaǵy sol kúni syr berip aldy.

Men úshin sodan beri «Paıǵambar» (qazaqy, árıne) joq. О́z aǵańdy jamandaǵanmen, jurt jaqsy aǵasyn bere me – men aǵalaryma renjigem joq. Áli jaqsy kórem. Ári aıaımyn. Aqtap alǵym keledi. Olar, bálkim, muny túsinbes (olar tek ózine ıilip-búgilip qyzmet etken, «adamnyń aǵasy bar – jaǵasy-y ba-ar…» degen qosmaǵynalylaý ándi jıi aıtatyn… «quldyq-inini» ǵana túsinedi: adam qylady, «ósiredi», t.t.). Bálkim, astar izder (ómiri tolyq ras sóılemegen adam únemi árneden astar izdeıdi – olardy «astarly ómir» tárbıelep, «astarly oıyn» mıyn shegendep tastaǵan). Erikteri bilsin…

 

Men sol joly jegen taıaq, estigen sóz, kórgen qorlyq úshin kúıingen joqpyn – «kóppen kórgen – uly toı», ári jap-jas jigitter men qyzdar qyrshyndarynan qıylyp ta jatty ǵoı… Meniki – ánsheıin. Eń bastysy – sol oqıǵanyń bolǵany, bola bilgeni edi. Rýh tiri edi!..

Kúıgenim – bizdiń «sorly aǵalarymyzdyń» sorly qylyǵy. Muny aıtý kerek. О́zim qaıtalamaýym úshin («jaman aıtpaı, jaqsy joq»). Keıingiler sorly bola bermes úshin. «Uıat» degendi, eń bolmasa, óz uldarym bilip ósýi úshin.

 

Birinshi. Túrmede (Sovet aýdandyq IIB) úsh kún tikemizden tik turyp (kamerada otyrýǵa múmkindik joq), óldige joryp otyrǵan úıge qabyrǵam synyp qaıtyp oralǵan kúni teledıdar… Máskeýde ótken (bir-aq kún buryn) Muhtar Shahanovtyń poezııa keshin kórsetip jatty. Shynaıy kúlkisi men kekesininiń aıyrmasyn bildirmeıtin syrbaz «Evgenıı-dos» (Evtýshenko) «Mynaý – qazaq poezııasy, al men…» dep kúldi – Muhań boıshań emes-ti. Muhań biraq má-áz. Ostankınoda keshi ótip jatsa, qaıtedi endi… Men telejáshikti ǵana sybap, sóndirip tastadym. Keıin, uqqan kisige – «saıası kún jylyǵan soń», Muqań «Geroı dnıa» boldy. Hrapýnov eki aýyz qazaqsha sóılesse de kúlli armany oryndalǵandaı bolatyn qazaqqa… Máskeý trıbýnasynan jeltoqsan týraly aıtý Aıǵa ushyp barýmen birdeı. Rasynda, bul – kúni keshe dúnıeden ótken Sobchaktar bastaǵan, muraty kapıtalızmdi tezirek ornatý bolǵan, bálkim, áldebir álemdik kúshterdiń ssenarııi boıynsha qurylǵan «mejregıonalnaıa grýppanyń» saıası upaıyn kóbeıtý úshin jasalǵan qylyq qana edi – budan úsh jyl buryn, 1987 jyldyń aqpanynda Birǵanym Áıtimovanyń (KazLKSM hatshysy) «zvonogymen» Farıza apam basqaratyn «Pıonerden» «óz erkimmen» ketip, eńbek stajym úzilmesin degen ǵana qaýippen (zaman bulaı bolaryn bilippiz be?) «Jalynǵa» kirip, bas redaktor Muhtar Shahanovtan «aǵa, tym qurysa, korrektor dep tirkep qoıshy» dep ótingenimde, Muhań «pozısııasyn» ashyq aıtqan: «K…riń qyshyp alańǵa nege bardyńdar?..» Muhań keıin «Araldy toltyrý tásilimen» osy máseleden de orasan zor saıası upaı, bedel jıyp aldy – múmkindik (saıası, árıne) týǵan soń «jeltoqsanshylar ólikterin izdeý» deıtin, halyqty shynymen súısindiretin is taýyp aldy. Aqyry elshi boldy. Kópenniń qaljyńyn jurt (jazýshylar ortasy) jaqsy biledi: «Aıaq artyp bir qyzǵa, taıyp turdy qyrǵyzǵa…» Odan sońǵy «epopeıa» belgili – Eýropaǵa ótimdi bolý úshin oryssha poemasymaq jazdy, Shyqańmen birigip psevdofılosofııalyq tolǵaý jazdy… uzamaı Nobel alýy da múmkin.

Muhańdiki durys – «hochesh jıt – ýmeı vertetsıa». Aýyq-aýyq qazaqqa «ár adamda tórt ana bolatynyn» aıtyp qoıady, buǵan bala túsinbeıdi (bir mezgilde tórt áıelden qalaı týasyń?), al áıelder yzaly (erkekteri bir qatyn asyraı almaı otyrǵanda, Muhań «tórt qatyn al» dep otyr dep oılaıdy).

Meıli ǵoı, biraq halyqqa «paıǵambar» rólin oınamaı-aq jaqsy aqyn bolýǵa bolmaı ma: máselen, I.Brodskıı, A.Voznesenskıı, basqa «…skııler» qusap?..

 

Taǵy biri. Bas redaksııanyń («Lenınshil jas», «Pıoner», «Bilim jáne eńbek», «Ulan», «Drýjnye rebıata») birikken partııa uıymy ashyq jınalysta «jappaı tártipsizdikke qatysyp, ustalǵan» meniń máselem men «jeltoqsan oqıǵasyna partııalyq kózqaras» týraly máseleni qarady. Aýpartkomnan bir orys jigit pen qazaq qatyn kelgen, qatynnyń «yntalylyǵy basym» boldy: «qazaq jastarynyń jaýyzdyǵy» (osylaı aıtty) týraly yzaly súısinispen (!) sóıledi. Odan soń «máseleni talqylaý» bastaldy. Sál ǵana aýyr únsizdikten soń… Tumanbaı Moldaǵalıev, Muzafar Álimbaev, Aqseleý Seıdimbekov, Farıza apam, t.b. tańdaýlylar (bas redaktorlar men bedeldi kisiler) sóz aldy. Olarǵa «sóıle!» degen eshkim joq-ty. Múmkin, «úreıdiń ózi emes, úreıliligi qorqynyshty» ma, áıteýir, meniń «paıǵambarlarym» «fashızmdi aıyptap» turǵannan kem bolmady: kúızelisim jaıyna qalyp, ań-tań boldym. Tumaǵań – bizdiń kógildir, tátti ómirimizdiń jyrshysy Tumanbaı Moldaǵalıev: «Budan asqan ońbaǵandyq joq! Biz (qazaq, árıne) masqara boldyq, ultymyz (?) masqara boldy! Olardy, myna buzaqylyqqa qatysqan ońbaǵandardy atyp tastasa da, artyq bolmaıdy!» dedi. Shabyttanyp, ashýlanyp aıtty. Qalshyldaǵany sonsha, ıýbka kórse, óleń shyǵaratyn sentımentalnyı aqyn kózildirigin túsirip ala jazdady. Muz-aǵań – Muzafar Álimbaev muzdaı, muntazdaı pikir aıtty: «Bul – bizdiń kinámiz. Biz ońbaǵan urpaq (?) tárbıeleppiz. Jeksuryndardy aıamaý kerek!» dedi mańyraı sóılep. Ireleńdeńkirep ornynan kóterilgen Aqseleý aǵam sál ustamdylaý eken: «Biz bul tártipsizdikti aıyptaımyz. Jastar tárbıesimen qajyrly túrde aınalysý kerek» dedi. Farıza apam da sóıtti. Qalǵandar týraly aıtpasa da bolady: óz basymen eshteme oılap kórmegen, álgi myqtylardyń kóleńkesinde kúıbeńdep júrgenderdiń qolynan qulsha qostaý ǵana keletini belgili. Ýálıhan Qaldıjanovtiki («Qazaqstan pıoneriniń» redaktory, partııa uıymynyń hatshysy) dál sol kez úshin erlik boldy: aýpartkomnan kelgen ekeýge meniń bastaýysh uıymda talqylanbaı, partııadan shyǵarylýymnyń jarǵyny buzý (narýshenıe ýstava) ekenin aıtyp, «bul – óte jaqsy, tártipti, mádenıetti, t.t…. jigit, onyń ústine, biz áriptesterimizdiń shyndyǵyn osy jerde tyńdaýymyz kerek» dep otyryp aldy. Meniń kózimmen kórip, qulaǵymmen estigen sumdyqtardy mynadaı sorly, osy sekildi beıshara, dármensiz ortada mańyratyp otyrýǵa dátim jetpedi, yzaǵa, jasqa býlyǵyp syrtqa shyǵyp kettim.

 

Bul joly da ózim úshin emes, ózimizdiń «ult paıǵambary» sanap, kózqýanysh sanap júrgenderdiń sorlylyǵyna, dármensizdigine kúıdim. Sol betinde baryp, Glavpochtampttan M.Gorbachevtiń atyna telegramma berdim. Erteńine telegrammanyń OK-niń jalpy bólimine tapsyrylǵany jaıly rastama (ývedomlenıe) ákelgen orys kempirdiń «Oı, kak jalko vas, kazahov…»dep bas shaıqaǵany áli kóz aldymda tur…

…O.Súleımenov «Semeı-Nevadany» gúrletip júrdi. Munyń álemdik (globaldyq) saıası ssenarıı ekenin ol kezderi bireý bilip, bireý bilgen joq. Oljas qasiretti eldiń qaıyrymdy ákesindeı kóringen. Birde men oǵan: «Oljas Omarovıch, Semeı polıgonynyń aqıqaty ol ábden iske alǵysyz bolǵan soń aıtylyp otyr. Al elimizdegi iri polıgondardyń zardabyn olar da iske alǵysyz bolǵan soń aıtyp, olardyń qurbandaryn da endi qyryq jyldan soń jarnamalap otyramyz ba? Bárin nege aıtpaısyz? Aıta almasańyz, nesine qasiretti eldi dúrliktirip, kósem atanyp júrsiz?» degenmin. «Artıstıchnyı» Oljas buǵan shamdanyp qaldy. «Nevada-Semeı» oǵan «ult ákesi» degen «ımıdj» jasap berdi, ári… Taǵy da «qazaq esebinen nan jeý»!..

 

Muny aıtpaýǵa, jazbaýǵa bolar edi.

Biraq myna almaǵaıyp zamanda, derbes ult bolamyz, el bolamyz dep umtylyp otyrǵan kúrdeli kezeńde biz, qazaq áýeli aınaǵa qarap, ajarymyzdy anyqtap alýymyz kerek. Rýhy júdegen eldiń aldyndaǵy jaýapkershiliktiń qandaı bolmaǵyn ult qaımaǵy, zııaly qaýym sezinýge tıis. Onyń jalǵyz joly – onsyz da tórt qubylasy teńelip jarymaǵan ulttyń kózin ashý, ultty aldarqatýdan arylý.

Qal-aǵań, Qaltaı  Muhamedjanov qana sol tarıhı synaq sátinde – jeltoqsan kúnderinde!.. – zııaly qaýymnyń «…kóti jetpegenin» (qarsylyq kórsetpegenimen, jastarǵa ara túse almaǵanyn!) ashyq moıyndady. Aqyly, ary jetken bolar.

 

… Sol jeltoqsan oqıǵasynan eki jyl ótken soń Tbılısıde úlken narazylyq bolyp (Sobchak pen M.Shahanov demokratııasy tusynda), qarapaıym qarbalasta úsh-tórt adam óldi (qalyń tobyr taptap ketken). Kelesi kúni Grýzııa úsh kún qatarynan qara jamylyp, respýblıka týy túsirildi. Eń bastysy – sol túni grýzın aqyny men sazgeri qaraly gımn jazyp, úsh kún boıy grýzın teledıdary men radıosy mezgil-mezgil oınap turdy!..

 

Sonda, jeltoqsanda ánsheıinde ataq úshin, kúlshe úshin bir-birin talap jerdeı bolyp júretin bizdiń ulttyq mádenı elıta – qazaqtyń «paıǵambarlary» bas biriktirip, qarsylyq bildirgende, olardy jaý almas edi – tutas bir ulttyń zııaly qaýymyn eshqandaı dıktator qurtyp jiberýge táýekel etpeıdi! Olar…birinen biri qoryqty!.. Olarda tek pendeshilik báseke bar da, birlik joq-ty. Ataq, syılyq, t.t. úshin báseke (Saýal: sonda sorlap otyrǵan ulttyń syılyǵyn, ataǵyn alǵanda seniń adamı, shyǵarmashylyq mazmunyńa syrt jurt kúlip, óziń arlanbaısyń ba? Bul saýaldy bizdiń «paıǵambarlarǵa» áli eshkim qoıyp kórgen joq). Muny eshkim teriske shyǵara almaıdy: dálel qazir de kóp…ári meniń arhıvimde G.Kolbınniń atyna jazylǵan eki top jazýshylardyń haty jatyr: árqaısysy «kimdi qurtý keregin» aıtady!

 

Bizdiń aqyn-jazýshylarymyzdyń has masqarasy Jazýshylar odaǵyna Gennadıı Kolbın kelgen kúni boldy: jazýshylar jınalysynda Kolbınge quttyqtaý aıtyldy (jas, adal urpaqty – ulttyń adal úmitin taptaǵannan soń, taptaǵan adamǵa!), eń kúıinishtisi – kúlli qazaqtyń rýhanı arqa súıeri, áıgili Baýyrjan Momyshulynyń súıkimdi, kósheli uly, táp-táýir qalamger Baqytjan Momyshuly…trıbýnaǵa kóterilip, «Ákem tiri bolǵanda, sizdiń kelgenińizge qýanar edi» degenimen shektelip qana qoımaı, Gennadıı Kolbınniń… betinen súıdi! (Múmkin, bul degradasııaǵa ushyraǵan ulttyq sezimniń «sımvoldyq kórinisi» bolar?!)

 

Mádenıetti, óz basyn syılaıtyn ulttarda odnaı adamǵa qol da bermeıdi. Men keshirdim: Bireý jaqsy aǵasyn bere me?! Dál sol kúni kimniń sózi men óziniń ara qashyqtyǵy qanshalyqty ekeni aıqyn kórindi. (Qazir «ult» dep eńirep óleń jazyp júrgenderdiń qasynda birer saǵat bolsań, anyq uǵasyń: qazaqtyń kıeli sózi maǵynasynan ajyrap, aqyn, ádebıetshi, rýhanı degdar ornynda «sóz quraý tehnıkasyn meńgergen sheber» ǵana qalǵandaı – bylshıyp «Mersedes» minip, ylǵı yǵaı-syǵaımen dos bolyp, urty atjalmannyń urtyndaı tompıǵan adamnyń júzinen «epıgon-óleńindegi qasiretin» ańǵarý qıyn: onyń poshymy ult úshin qasiret shekken aqynnan góri… bıseksýal mıllıonerge kóbirek uqsaıdy!

 

… Al sol joly ult zııalylarynyń abyroıyn Jub-aǵań – Juban Moldaǵalıev saqtap qaldy. «Men qazaqtyń ulyn qorlap, qyzyn qarǵa otyrǵyzyp qoıyp, astynan teýip jatqanyn, shashynan súırep jatqanyn kórgenshe, Uly Otan soǵysynda ólýim kerek edi!..» degen asyl aǵa, arly adam keıin sol jan qasiretinen ońala almady. (Al qazaq aqyny, jazýshysyna tıis qurmetke (resmı) talasyp júrgender tómen qarap, …súrtkishtedi. Kózi me, ózge me – belgisiz…). Ult zııalysy bolý tek osyndaı asqaq, aýyr jaýapkershilik júkteıdi. Sonyń bıik kórinisi – «Men – qazaqpyndy» júregimen jazǵan, sózdiń ónerin saıtanı pıǵylmen emes, perishtelik senimmen ıgergen aqyn Juban Moldaǵalıev. Taǵy kim?.. Oljekeń joq, áıteýir.

 

Bizdiń zııaly qaýym qolynan kelgenshe aqtalyp-aq baqty. Bireý jylaǵan, biriniń júregi aýyryp, qan qysymy kóterilgen (sol kúni barlyq qazaq sol halde boldy), t.t. Qazir, árıne, «qazaq úshin ómir súrip jatqandar» kóp. Qalyń, jaýtańkóz buqarany aldarqatý ońaı: aıǵaılap qoısań, «aýyldy túzetý kerek!» dep kijingen bolsań – sál ártisteý bolsań, jetkilikti – ańǵal halqyń seni «paıǵambar» sanaıdy. Qorǵaýshysy bardaı kóredi. Zııaly qaýymnyń «ártistenip» ketkeninen esh habary joq. Sodan soń túlki bop qashqan zamandy tazy bop shala ber – balalaryńa bıznes jasap ber, halyqtyń aýzynan jyryp, ıýbıleıińdi ótkiz, depýtat bol, «mádenıetti, ádebıetti qorǵamasa – ol ólip qalady» (rasy, solaı) degen uranmen júrip, óz jaǵdaıyńdy jasap al, bolmasa… kózinshe maqtap-maqtap, Prezıdentten alasyńdy (ataq, aqsha, qyzmet, t.t.) al da, bylaı shyǵa bere (aqtalý úshin!) al kep sony jamanda!..

 

Tym qurysa, joǵary jaq «ap-maı, mynaý oppozısııaǵa qosylyp keter me eken?!» desin dep, «batyl jyla» («tilimiz, dilimiz, ánimiz, ádebıetimiz, t.t. shógip barady», t.t.) tipti, shetel qapysyz qarjylandyryp otyrǵan, «shynshyl, halqy úshin qajyǵan, biraq orysqa ishi buratyn, qazaqty álemdik deńgeıge kótereıin dep júrgen» oppozısııaǵa qosyl. Árıne, Oljas sııaqty bolsań, qazaq jerin kúlli jurtqa úlestire salýyńa bolady. Osy jigittiń «Taýlardy alasartpaı-aq, Dalany asqaqtataıyq» degenin eshkim oılanyp kórgen joq: a) taýlar alasarmaıdy; b) dala taý bola almaıdy. Bul áldebir dana ebireı jaıly anekdotty eske salady. Aıtpaqshy, «álem azamatyna» aınalǵan aty qazaq osy jigittiń «ǵylymı danyshpandylyǵynyń» saıyp kelgende aıtpaǵy – «bárimiz uzynsaqal Ibragımnen taraǵanbyz», «barlyq mádenıet Iýdeıadan bastaý alady» degenge saıady. Ulttan ketip, ozyqtar qataryna qosylyp qoıǵan «Aljas» (oryssha osylaı aıtylady!) «prımıtıvnye nasıı» qataryna qosylyp bara jatqan ult jaıly jumǵan aýzyn ashpaıdy. Ol – álem azamaty. Múmkin, álem úkimetiniń múshesi de bolar?.. Oljas – «qazaq bolmaı ómir súrý – rahat» ekeniniń jarqyn kórinisi. Onyń birer qazaqshasy da – qazaq tiliniń qajetsizdiginiń dáleli sııaqty. Diliniń de… Eń bolmasa, qazaq atynan sóılemese eken. Sóıleıdi. Bılik aıtady. «Qazaqtyń bolashaǵy joqtyǵyn» isimen dáleldegen kisi osyndaı-aq bolar. Árıne, daryndy. Biraq, orystar aıtpaqshy, «horosha Masha, da tolko ne nasha!…»

 

«Meniń jaýym – qazaqtyń jaýy» Muhań osy jolyn «Qazaqtyń jaýy – meniń jaýym» dep ózgertse eken deımin. Sol bárimizdiń uranymyzǵa, ónegemizge aınalsa…

Kóp másele túzelip, kósh ońǵarylar edi. Áıtpese, bizge qazaq, ult tek nan jerde kerek sııaqty bolyp bara jatyr.

Ultta problema kóp. Sonyń bári sabyrdy, saýattylyqty, eńbekti, t.t. qajet etedi. Biraq bárinen buryn qajeti – ult zııalylarynyń adaldyǵy men birligi.

Bálkim, bul áńgimege meniń aǵalarym shamdanar. Olardy men báribir jaqsy kórem: jurt (máselen, ózbek, grýzın, sheshen, t.b.) jaqsy aǵasyn bermeıtindikten. Biraq qul bola almaımyn. Múmkin áldekimderge zvondaý, áldeqalaı maǵan tosqaýyl qoıý bastalar. Ar-uıattary bilsin. Maǵan buny jazdyryp otyrǵan bir-aq nárse: zııaly qaýym – ult tuzdyǵy. Tuzdyq azsa, ultta bolashaq joq. Al ondaı ulttyń zııalysynyń ultqa da, ózgege de kók tıynǵa qajeti joq.

Ras, aqyrzaman joq – ony Alla biledi.

Biraq biz – problemasy eń kóp ultpyz. Solardy aqyldasyp, ashyǵyn aıtyp sheshetin kez keldi. Osy «ádepsizdeý» áńgime arqyly qazaq atynan nan jep júrgen zııalylardy (orystandyrylǵanyn da) ortaq oılasýǵa shaqyrsam dedim. Múmkin, olar ózime habarlasar. Ult zııalylary ǵoı. Paıǵambarlary.

Al paıǵambary kóp eldiń sory qalyń bolmaýy tıis…

«Altyn Orda» gazeti, 10 naýryz 2000 jyl.

 

P.S. Odan beri on toǵyz jyl ótipti. Men renjigen aǵalarymnyń birazy máńgilikke ketti, az-muzy, shúkir, aman-esen. El toǵaıdy, turmys jaqsardy.

Al qazekeń túgel ózgerip boldy. Tek biz aıtyp otyrǵan másele ózgergen joq. Dáliregi – burynǵydan da kúrdelene tústi. Endi ishimiz ulyp otyryp burynǵy aǵalarymyzdy saǵynatyn boldyq: sany segiz júzden asyp jyǵylǵan Jazýshylar odaǵynyń músheleri (múshe degen, sirá, qarańǵy tobyrdy aldarqatý, saýaty kemdeý bılikti aldaý úshin kerek bolsa kerek!) ózgeni – ádebıet, ult, qoǵam taǵdyry men keleshegi, t.t. – bylaı qolǵanda, ádebı basylymdarǵa – «Juldyzǵa», «Tańsholpanǵa», «Adyrnaǵa», «Qazaq ádebıetine», «Qasymǵa», «Jambylǵa» jazylmaıtyn boldy. Ádebıettiń ahýaly, ádebıettegi jańa tendensııalar men qubylystar, t.t. jazýǵa, oı tolǵaýǵa eshkimniń yqylasy joq. Tórt qubylasy túgeldeı kórinetin orystardyń jýrnaldaryn qarańyz: olar osy zamanǵy barlyq problemalarǵa iri-iri maqalalar jazady, qym-qýyt pikirler jazady, t.t., qyzyǵy, uly orystar da «biz quryp baramyz!» dep zar-oıbaı salady. Olarda shyn mánindegi halyqty aǵartý, tárbıeleý júrip jatyr. Qazaqy «jazqodarǵa» báribir, ózderiniń esh qatysy bolmaǵan aqyn-jazýshylardy «menshiktep alyp», eshteńeden habary joq ákimderge sol «ketkenderdiń» eń qımas ini-qaryndasy bolyp kórinip, as, músháıra ótkizip, kemdaryn kúılerimen-aq shalqyp júr…

«Ata dańqymen qyz, mata dańqymen bóz ótedi» deýshi edi. Endi «aǵa dańqymen alaıaq, apa dańqymen óleńshi» kisi qataryna iligip aldy. Ádebıettiń obal-saýaby qaıda sonda dep suraıtyn esti kisi azaıdy.

«Ádebıet – ardyń isi» edi. Endi… kimniń isi?

Árıne, esti ádebıet bar. Bolady da.

Biraq… taǵy da jasandy «paıǵambarchıkterdi» kóbeıtip almasaq jarady.

Bizge uly jaýapkershilik kerek. Sony jıirek oılasaq jarar edi.

 

 

Meıirhan Aqdáýletuly «Adyrna» jýrnaly, 2019 jyl, jeltoqsan. 

 

Eskertý:  Bul - Meıirhan Aqdáýletulynyń osydan 19 jyl buryn jaryq kórgen "Paıǵambary kóp el..." atty maqalasy. Maqala alǵash ret 2000 jyly "Altyn Orda" gazetine shyqqan. Qamshy portaly jarııalap otyrǵan bul nusqada avtordyń 2019 jyly "Adyrna" jýrnalyna shyqqan postskrıptýmy qosa berilip otyr. Maqalanyń "Paıǵambary kóp el..." atty alǵashqy taqyryby ózgertildi.