Arhıvterdi qupııasyzdandyryp, memleket "jaýyp tastaǵan" problemalardy ashatyn kez keldi (sońy)

Onynshy. Táýelsiz Qazaqstannyń saıası bıligi men resmı akademııalyq ǵylymy áli kúnge deıin Oral qalasynda qaharman-stýdentter qurǵan «Qazaq halqyn qorǵaý odaǵynyń» (basshysy atylyp, músheleri sottalǵan), Qaraǵandy oblysyndaǵy «ESEP» partııasynyń, Pavlodardaǵy «Jas ulan» («Molodaıa gvardııa») partııasynyń, Almatydaǵy «Azat», «Jeltoqsan» (1989-1991 gg.) jáne basqa da aty kópshilikke belgili emes qoǵamdyq-saıası uıymdardyń baǵdarlamalyq maqsattary men mindetterin, ne qurylý sebepterin zerttemedi, nasıhattamady, bul uıymdar 20-shy ǵasyrdyń ortasynan bastap qazaq halqynyń azattyǵy men Qazaqstannyń táýelsizdigi úshin kúresti uıymdastyrýǵa tyrysqan bolatyn.
1979 jyly burynǵy Selınogradta Qazaqstannyń tutastyǵyn buzyp, onyń aýmaǵynda nemis avtonomııasyn qurýǵa qarsy halyqtyń jappaı narazylyǵyna jáne soǵan oraı jasalǵan kóptegen mıtıngilerge obektıvti saıası baǵa berilmedi. Hrýshevtiń volıýntarızmine ashyq qarsy shyǵyp, Qazaqstannyń aýmaqtyq tutastyǵyn qorǵaǵan QazKSR Mınıstrler Keńesiniń burynǵy Tóraǵasy J.Táshenovtyń azamattyq erligine de áli kúnge deıin tıisti túrde memlekettik baǵa berilmedi.
Qazaqstandaǵy 1960 – 80-shi jyldardaǵy narazylyq qozǵalysyn da jan-jaqty zerttep, oǵan obektıvti ǵylymı-tarıhı baǵa berý qajet. Atap aıtqanda, bizdiń elimiz qazaq halqynyń múddesi úshin ártúrli ádispen totalıtarızmmen kúresken bizdiń dıssıdentterimiz Mahmet Qulmaǵambetovtyń, Hasen Qojahmettiń jáne ártúrli salalar men óńirlerdegi, attary onsha belgili emes basqa da kóptegen qaharmandardyń qoǵamdyq-saıası qyzmetine memlekettik baǵa bergen joq. Osy jáne basqa da faktiler sol jyldary qazaq halqynyń patrıottary men úzdik ókilderi óz Otanynyń azattyǵy úshin kúresti toqtatpaı, jalǵastyra bergenin kórsetedi. Bul mysaldar óz Otanyna degen kirshiksiz mahabbattyń, patrıotızm men adal qyzmet etýdiń kórinisi retinde mektepter men joǵary oqý oryndarynyń oqý baǵdarlamalaryna engizilýge tıis. Olar boıynsha dıssertasııalar qorǵalyp, kitaptar jazylýy, fılmder túsirilýi kerek.
On birinshi. Jurtshylyq Qazaqstandaǵy jeltoqsan kóterilisine (1986 jylǵy) tolyq memlekettik jáne saıası baǵa berilýin kútip otyr. Bizdiń memleket qazaq halqy men Qazaqstannyń ar-ujdany men qadir-qasıetin qorǵaǵan qazaq jastarynyń jappaı batyrlyǵy men patrıotızmin tanýǵa tıis. «Halyq qaharmany» ataǵyna Qaırat Rysqulbekov qana emes, Erbol Sypataev ta, Hasen Qojahmet te, Qurmanǵazy Aıtmyrza men basqalar da laıyqty. «Jeltoqsan-86»-nyń 30 jyldyǵyna arnalǵan halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq konferensııada on elden kelgen ǵalymdar osy kóterilistiń, ıaǵnı sońǵy elý jylda KOKP OK-nyń ulttyq saıasatyna qarsy shyqqan halyqtyń alǵashqy jappaı bas kóterýiniń saıası jáne tarıhı mańyzyna joǵary baǵa berdi. Osy konferensııanyń Qararyn oryndaý qajet. Bizdiń joǵarǵy bılik qoǵamnyń tolqýyn boldyrmaý degen sııaqty ásiresaqtyqtyń saldarymen saıasattaǵy keıbir toptardyń, sonymen qatar quqyq qorǵaý organdary basshylarynyń múddelerin jaqtap, Konstıtýsııalyq sottyń sýdıasy G.Kım ekeýmizdiń osy oqıǵaǵa baılanysty Konstıtýsııalyq sottyń ashyq tyńdaýyna daıyndaǵan eńbekterimizdiń jolyn kesip tastady. Osy is boıynsha azamattardyń konstıtýsııalyq quqyǵyn aıaqqa basqandyǵy, saıası qarsylyqty kúsh qoldanyp taratqandyǵy, qatysýshylardy jazyqsyz qýdalaǵandyǵy úshin sottylyq jaýapkershilikke memlekettik organdar basshylary, iri laýazym ıeleri tartylýǵa tıisti edi. Osy qujattarmen tanysqan sarapshylar onyń materıaldaryn «Qazaqstan kompartııasyna jasalatyn «kishi Nıýrnberg prosesi» dep baǵalaǵan bolatyn.
Osy iske jol ashpaýdyń saldarynan kóteriliske qatysýshylardy (tipti oǵan nıettesterdi) jappaı jáne júıeli túrde qýdalaý men qýǵyn-súrginge ushyratýdy tikeleı uıymdastyrǵan jáne baqylap otyrǵan Qazaqstan Kompartııasy OK, ásirese Almaty oblystyq jáne qalalyq partııa komıtetteri sheneýnikteriniń, quqyq qorǵaý jáne sot organdary ókilderiniń túgel aty-jóni jáne kóterilisshilerge qarsy qylmystary atalǵan joq. Atap aıtqanda olar Almaty qalasynyń kóshelerinde ulty qazaq azamattardy jappaı uryp-soǵý men qorlaýdy ózderi uıymdastyryp, ózderi búrkemelep otyrdy, kóteriliske shyqqan halyqqa qarsy basqa qylmystardy da jasady. Al halyq ózin qıly zamanda satqan jáne jazyqsyz qýdalaǵan jandardyń kimder ekenin bilýge quqyly.
On ekinshi. Bizdiń barlyq arhıvterimizdi tolyqtaı ashyp, sheteldik qorlarda bar materıaldardy jınap, stalındik basshylyqtyń kinásinen german fashızmine (bul týraly reseılik jáne sheteldik zertteýshiler, sarapshylar únemi jazady) tutqynǵa túsken jáne «Túrkistan legıony» dep atalatyn jerde ýaqytsha bolǵan, keıinnen Keńes Odaǵynda aıaýsyz qýǵyn-súrginge ushyraǵan, sóıtip eki ret abaqty azabyn tartqan qazaqstandyq áskerı tutqyndarǵa obektıvti ǵylymı-quqyqtyq baǵa berý qajet. Olardyń arasynda aqtalmaǵandardy aqtaý kerek. Bul aldaǵy ýaqytta memleket basshylarynyń ózderiniń saıası jáne strategııalyq qatelikterin qarapaıym adamdardyń moınyna artýyna jol bermes úshin qajet. Mysaly, Reseıdiń Tuńǵysh Prezıdenti B. Elsın sonaý 1995 jyly óziniń sheshimimen reseılik áskerı tutqyndardy aqtady.
On úshinshi. Memleket qozǵatpaıtyn jáne «jaýyp tastaǵan», biraq qoǵamda qyzý talqylanyp júrgen keıbir qazirgi zamanǵy máselelerdi aıtpaı ketýge bolmaıdy. Bul jerde halqymyzdyń birligi, memleketimizdiń ulttyq qaýipsizdik problemasy, eńbek adamyna degen qurmet, sondaı-aq Qazaqstannyń azattyǵy men táýelsizdigi úshin kúresken Qaharmandarymyzdyń patrıotızmi men erligin halyq jadynda máńgi saqtaý jóninde aıtqaly otyrmyz.
Otarshyl jáne totalıtarlyq bılikter, olardyń arnaýly qyzmetteri, ár rejım óziniń ádisteri arqyly «bólip al da bıleı ber» degen saıasatty iske asyra otyryp, qazaq halqynyń júzder men rýlarǵa bólingenin jasyryn kótermeledi, qazaq halqynyń birligin álsiretý úshin olardyń arasynda ádeıi óshpendilik otyn jaqty. О́kinishke oraı, táýelsizdik jyldary ishinde bizdiń ortalyqtaǵy, sondaı-aq jergilikti jerdegi bıligimiz birtutas qazaq halqyn rýlar men júzderge bólýdiń jolyn kespedi, qaıta bizdiń patrıarhattyq aýrýymyzdy ulttyq dástúrlerdi saqtaý degen jeleýmen ózderiniń taıpalyq jáne paıdakúnemdik maqsattaryna paıdalanyp baqty. Biz búgin halyqty aldaǵy ýaqytta bolýy múmkin qandaı talas-tartystarǵa bastap otyrǵanymyzdy túsinemiz be? Eshkim de qazaq dástúrindegi jeti atasyn bilýge jáne osy atalarynyń jaqsy isterin urpaǵyna bildirip otyrǵanyna qarsy emes. Alaıda, adamzat 21-shi ǵasyrda ómir súrip otyrǵanda, biz osyzamanǵy birtutas qazaq memleketin qurýǵa umtylyp otyrǵanymyzda memleket quraýshy halyqtyń sanasyna, ásirese jas býynǵa rýǵa bólý men júzge bólý ıdeıasyn jalaýlatýymyz qalaı? Bul kózi ashyq jandar úshin jáne halqymyzdyń naǵyz patrıottarynyń baǵalaýynsha óz halqymyzǵa qarsy, onyń tutastyǵyn ydyratýdy kózdegen saıası qylmys, qazaq halqynyń túpkilikti jáne strategııalyq múddesin satý degen sóz.
Bizdiń zııaly emes, zııandy qaýymnyń kóptegen ókilderi, tipti qoǵamtanýshy ǵalymdar da osy aýrýǵa ushyrap, áli kúnge deıin ulttyq sana-sezim deńgeıine kóterile almaı júr. Olar búkil qazaq halqynyń múddesine zııan keltire otyryp, óz rýy ókilderiniń aram isterin ótirik dáleldep, janyn salyp qorǵap júr. Búgingi kúni bizdiń búkil óńirimiz jáne barsha qoǵam toptary osy aýrýǵa shaldyǵyp otyr. Bul halyqtyń birligine keri yqpalyn tıgizip, jastardy azdyrýda, ulttyq qaýipsizdik negizderin buzýda. Biz, qazaqtar álemniń basqa halyqtary sııaqty rýlyq sanadan ulttyq sanaǵa kóshýimiz, jalpyulttyq sanany basty basymdyqqa aınaldyrýymyz kerek. Sebebi ulttyq birdeılik pen birlik qana ulttyq memleket qurýdyń irgetasy bola alady. Qazaqstannyń jańa bıligi osy páleketke qarsy órkenıetti jolmen kúres júrgizýge tıis
Mysaly, kúsh qurylymdarynyń basshy jáne jaýapty laýazymdaryna, sondaı-aq resýrstyq jáne qarjylyq jaǵynan tabysy mol jerlerge negizinen proteksııa boıynsha belgili bir rýlar men taıpalardyń ókilderi taǵaıyndalady. Naǵyz kásipqoılar men memleketshil mamandar olardyń biliksiz jáne jemqor basshylyq stıline baǵynýǵa jáne kónýge májbúr. Bul jeke jáne ujymdyq deńgeılerde aýyr qabyldanyp qana qoımaı, ekonomıkanyń órkenıetti jolmen damýyna, memlekettik qyzmetke, qoǵamdaǵy ımandylyq ahýalyna, sondaı-aq memlekettiń bedeli men oǵan degen qurmetke orasan zor zalal keltiredi. Bul keleńsiz praktıkany, árıne, oblystardyń ákimderi, mınıstrler, ulttyq kompanııalardyń jáne memlekettik mekemelerdiń basshylary qaıtalap otyr.
Bul masqara qubylysty eń joǵary deńgeıde aıyptap, memlekettik jáne qoǵamdyq ómirden alastaý qajet.
On tórtinshi. Elimizdiń aqparattyq qaýipsizdigi máseleleri de bizdiń bılik úshin jabyq taqyryp bolyp tabylady. Ulttyq qaýipsizdikke tónetin osy qater túrimen Memleket basshysy da, Parlament te, Úkimet te memlekettik turǵydan eleýli túrde aınalysqysy kelmeıtin sekildi. Tek Qazaqstanda ǵana eldiń basty ıdeology bolyp tabylatyn adam basqa memlekettiń múddesi úshin qyzmet etip (shpıondyq jasap), memlekettik tildi bilmeıtin adam Aqparat mınıstri bolyp jumys isteı alady. Tek bizdiń elde ǵana ortalyqtaǵy, sondaı-aq óńirlerdegi ıdeologııa men nasıhat jumysyna jaýap beretin memlekettik qyzmetshiler Qazaqstannyń aqparattyq qaýipsizdigi degenniń ne ekenin tolyq túsinbeıdi.
Qazaqstan táýelsizdik alǵannan bergi 28 jyl ishinde bıliktiń bul problemaǵa jaýapsyz jáne salǵyrt qaraýynyń saldarynan bizdiń azamattarymyzda qazaqstandyq jalpyulttyq, birtutas saıası jáne patrıottyq qundylyqtar men kózqarastar qalyptaspady. Biz ózimizdiń prınsıpsiz jáne dármensiz qalpymyz arqyly qazaqstandyqtardyń bólinýine yqpal etip otyrmyz.
Bizdiń aýmaǵymyzda táýlik boıy keńinen jáne baqylaýsyz nasıhattalatyn ózimizben dos, kórshi memleketterdiń saıasaty men ıdeologııasy bizdiń halqymyz ben qoǵamymyzdy ekige bólip otyr. Bizdiń azamattarymyzdyń belgili bir bóligi basqa memleketterdiń múddeleri men qundylyqtaryn baǵdar tutady. Bógde memleketterdiń ulttyq múddelerin ıdeologııalyq jaǵynan qamtamasyz etýge baǵyttalǵan bul qundylyqtar men doktrınalar shyn máninde Qazaqstannyń memlekettik saıasaty men ulttyq múddelerine saı kele bermeıdi. Bul zańdy da.
Bir nárse anyq, álemdegi kez kelgen táýelsiz memleket óziniń ulttyq qaýipsizdigin oılaı otyryp, óziniń aqparattyq keńistigin senimdi túrde qorǵaýǵa mindetti. Táýelsiz Qazaqstannyń aýmaǵynda ne amerıkalyq, ne qytaılyq, ne reseılik, ne batys eýropalyq, ne radıkaldy musylmandyq nasıhat táýlik boıy baıqaýsyz, baqylaýsyz óz nasıhattaryn júrgizýge quqy joq. Bul halyqaralyq quqy men tájirıbege qaıshy. Osy atalǵan birde-bir eldiń ıdeologııasy men saıasaty qazaqstandyqtardyń aqyl-oıyn bıleýge tıisti emes. Basqasha bolsa bizdiń bıligimiz ben bostandyǵymyz túkke turmaıdy degen sóz. Bizde óziniń Otanyna patrıottyqpen qyzmet kórsete alatyn talantty ıdeologtar, polıtologtar jáne jýrnalıster jetkilikti, tek solardyń joldaryn ashý kerek.
Biz elimizdiń ulttyq múddelerin qorǵaı bilýimiz, kelissózge qabiletti bolýymyz jáne óz blıjnıh ı dalnyh kórshilerimizdi Qazaqstan qoǵamyndaǵy ishki qaýipsizdik, birlik pen turaqtylyq ózara dos memleketter retindegi eki elge de mańyzdy jáne qajetti ekenine sendire alýymyz qajet.
Biz búgingi kúni óz kórshilerimizben aradaǵy memleketaralyq sharttarda kózdelgen teń quqylyq, tatý kórshilik jáne bir-biriniń ishki isterine aralaspaý qaǵıdatarynyń saqtalýyna qol jetkizýge tıispiz. Biz otarshyldyqtan jáne kommýnıstikten keıingi sındromnan arylýǵa mindettimiz, áıtpese kesh bolady.
Bizdiń arnaýly qyzmetterimiz, UQK qurylymdary saıası elıta men olıgarhtardyń múddesi men saýlyǵyn ǵana kúzetpeı jáne oppozısııamen alyspaı, memlekettiń aqparattyq qaýipsizdigin, qoǵam men azamattardyń amandyǵyn qamtamasyz etýi kerek. Búgingi tańda keıbir elderdiń ımperııalyq ambısııamen jasanǵan belgili toptary halyqaralyq quqyny aıaqqa taptap, Qazaqstandy qaıtadan qoldarynyń astyna alyp, baǵynyshty qylǵysy keletinin barlyq kóziqaraqty adamzat bilip otyr. О́ziniń maqsattaryna jetý úshin olar keıbir basshylardyń bılikten aırylǵysy kelmeıtin osal tustaryn, jappaı sybaılas jemqorlyqqa batqandyqty jáne olıgarhııalyq elıtanyń halyq múddesinen alshaqtaǵanyn paıdalanǵysy kelip, túrli salalarda kolonıaldyq taktıkany júrgizýge tyrysýda, sonyń ishinde betine shirkeý japqan aqparattyq ekspansııany júrgizýde. Sonyń nátıjesinde basqarýshy oryndarǵa negizinen máńgúrttengen qazaqtar taǵaıyndalyp jatyr, memlekettik tilde jumys isteýge qabileti joq ondaılar aqparattyq agressııanyń túpki maqsatyn túsinbeıdi, memlekettik organdarda is júrgizý de ózge eldiń tilinde atqarylady. Bul árıne, óz aldyna kóteriletin óte úlken problema.
Sondyqtan Qazaqstannyń aýmaǵynda sheteldiń telearnalaryn týra jáne baqylaýsyz translıasııalaý máselesin túbegeıli sheshýge týra keledi. Qaıta ózimiz eki-úsh telearna ashyp, olarda Qazaqstan halqynyń dostyǵy, patrıotızmi men birligi taqyryptaryn talqylaýymyz, qazaq emes ulttan shyqqan qaharmandarymyzdy ulyqtaýymyz qajet. Túrli ult ókilderinen quralǵan qazaqstandyqtardyń dostyǵyn, baýyrlastyǵyn aıǵaqtaıtyn ártúrli materıaldardy jazyp-kórsetý, osy taqyrypta kórkem jáne derekti fılmder túsirý, kitaptar jazý asa qajet. Bul úshin taǵy da osy salalardaǵy saıası, ımandylyq jáne kadrlyq sybaılas jemqorlyqty túbirinen qurtyp, Qazaqstannyń naǵyz patrıottaryna – talantty, ssenarııshilerge, jýrnalısterge, redaktorlarǵa, sýretshilerge, jazýshylarǵa jáne basqa mamandyq ıelerine jol ashý qajet. Áıtpese, qazirgi qazaqstandyq BAQ materıaldarynyń sapasy syn kótermeıdi.
On besinshi. Qazaqstannyń jańa basshylyǵy, bizdiń jańa ıdeologtarymyz táýelsizdik jyldary umyt qalǵan eńbek adamyna degen qurmetti qaıta qalpyna keltirýi qajet. Bizdiń sheneýnikter baılyq pen dańqtyń, ózin-ózi jarnamalaýdyń sońyna túsip, joldardy, óndiristik jáne áleýmettik nysandardy óz qolymen salatyn, astyq ósirip, munaı óndiretin, ǵylymı jáne tehnologııalyq jańalyqtar ashatyn eńbek adamyn umytyp ketti. Memleket qarapaıym adamǵa degen qurmet sezimin joǵaltty.
Eńbek adamyna áleýmettik jeńildikter berý, olardy memlekettik nagradalarmen nagradtaý praktıkasyn qaıta jańǵyrtý, jer-jerde jáne barlyq ekonomıka salalarynda qoǵam men memlekettiń eńbekker adamǵa degen syı-qurmetin qaıta oraltý qajet. Sheneýnikterdi, baılardy, ártúrli alaıaqtardy, jaǵympazdar men qylmystyq uıymdasqan top múshelerin memlekettik nagradalarmen jappaı marapattaýdy jáne ulyqtaýdy toqtatý kerek.
Jáne sońǵysy. Memlekettik deńgeıde obektıvti baǵa berilmeı kele jatqan, kúni búginge deıin naqty memlekettik tásilderi men standarttary aıqyndalmaǵan taǵy bir jabyq taqyryp – bul Qazaqstannyń azattyǵy men táýelsizdigi úshin kúresken bizdiń qaharmandarymyzdyń erligi men batyrlyǵyn máńgi este qaldyrý problemasy.
Eger biz shynynda da Qazaqstannyń memlekettik azattyǵy men táýelsizdigin ózimizdiń Qasterli kıemiz, eń joǵarǵy jetistigimiz, eń joǵarǵy qundylyǵymyz jáne halqymyzdyń qazynasy, ata-babalarymyzdyń is júzine asqan kópǵasyrlyq armany dep sanaıtyn bolsaq, onda óz ómirin Otany men halqyn azat etýge arnaǵan, osy ıdeal men arman úshin jan qıǵan, osy jolda ózi de, jaqyn týystary da ártúrli zulmat pen aýyr synaqtardy bastan keshken, biraq óz jolynan taımaǵan, óz kúresin urpaqtan-urpaqqa jalǵastyrǵan jalpyulttyq qaharmandarymyzdyń batyrlyǵy men erligi Qazaqstan halqynyń jadynda máńgi saqtalyp, bizdiń Otanymyzdyń búgingi jáne bolashaq qorǵaýshylary úshin jarqyn ónege bolýǵa tıis.
Patrıot jurtshylyqty, mysaly, nege biz áli kúnge deıin táýelsiz Qazaqstannyń jańa astanasynda Syrym Datuly, Isataı Taımanuly, Mahambet О́temisuly, alashordanyń kórnekti basshylary sekildi jáne basqa da naǵyz qaharmandardyń erligin tıisti jáne laıyqty túrde máńgi este qaldyrmadyq degen suraq mazalaıdy. Sebebi bul búkil Qazaqstannyń astanasy emes pe...
Kimdi qaharman dep sanaý, kimdi qaharman dep sanamaý máselesi memlekettik deńgeıde tujyrymdalyp, zańnamalyq turǵydan resimdelgen joq. Sonyń saldarynan bul máseleler kóbinese memlekettik turǵydan sheshilmeı, munda sýbektıvızm, proteksıonızm men traıbalızm beleń alyp ketedi. Búgingi kúni halyq arasynda «Kósheniń aty – kókeme, aýyldyń aty – atama» degen sóz keńinen tarap ketti. Bul máselelerdi formaldy túrde jáne zań boıynsha Onomastıka komıssııasy qarap, máslıhattar men ákimderdiń qaraýyna shyǵarady. Al is júzinde olardy Prezıdent, Úkimet, oblystardyń, qalalardyń jáne aýdandardyń ákimderi negizinen óz óresi men múddesin, sondaı-aq saıası konıýnktýrany negizge ala otyryp sheshedi. О́ńirlerdegi ólketanýshylar men qoǵam belsendileriniń málimeti boıynsha, atalǵan máselelerdi sheshý kezinde keı-kezde saıası ǵana emes, qarjylyq jemqorlyq faktileri de oryn alady.
О́kinishke oraı biz keı jaǵdaıda astanamyzda, oblys ortalyqtarynda, qalalar men aýdandarda ózimizdiń naǵyz qaharmandarymyzdyń ornyna halqymyzdyń qasterli ıdealdaryn satqan, qaharmandarymyzǵa qarsy shyqqan, otarshyl jáne totalıtarlyq saıasatqa barynsha berilip, janyn salyp qyzmet etken, ımperııalyq saıasattyń ıdeologtary jáne stalınızmniń propagandıstamı , rýporlary bolǵan, memleket jáne saıasat qaıratkerlerine eskertkish qoıyp, kósheler men mekemelerge solardyń atyn beremiz.
Qolda bar derekterge qarasaq, kezinde Otanymyzdyń azattyǵy men táýelsizdigi úshin kúreskenderdi basyp-janshýǵa jáne qýdalaýǵa qatysqan, qazaq halqynyń ulttyq (saıası, azamattyq, mádenı, tildik) quqyqtaryna qysym kórsetken qaıratkerlerdiń baı jáne yqpaldy urpaqtary jurtshylyqtyń pikirine qaramastan, ákimderdiń qoldaýyna súıenip, osyndaı ata-babalaryna eskertkish qoıyp, kóshelerge, eldi mekender men mekemelerge olardyń atyn berý jaǵdaılary oryn alyp júr. Mundaı faktiler jetip artylady.
Keshegi kúni dinı mekemelerdi talqandap, din qyzmetkerlerin qýdalaǵan, dindi «apıyn» dep sanap, dinı joralǵylar men mindetterdi atqarýǵa tyıym salǵan qyzyl ateısterdiń, bolshevıktik-kommýnıstik partııa basshylarynyń aty meshitterge berilip jatqany da jurtshylyqtyń ashý-yzasyn týǵyzyp otyr. Halyq muny kúpirlik jáne dindar jandardyń sezimin qorlaý dep sanaıdy.
Bizdiń tarıhymyzda ıshandardyń, ımamdar men moldalardyń dinge rııasyz, adal qyzmet etkeniniń mysaldary óte kóp, olardyń dinge berilgendigi men ózderin sol jolǵa qurban etýi – máńgi este saqtap, taǵzym etýge turarlyq is. Olar (Maral ıshan men basqalar) osydan 200 jyl buryn qazaqtardy shoqyndyrýǵa qarsy halyqty kóterip, ıslamnyń dinı qundylyqtaryn qolyna qarý alyp qorǵady. Aqmyrza ıshan da bolshevıkterdiń óktemdigine, minajat etý ǵımarattaryn qıratýǵa, ıslamdy, din qyzmetkerlerin qýdalaýǵa qarsy qarýly kúres júrgizip, óz halqynyń múddelerin qorǵady. Dinı jáne ımandylyq ıdealdary úshin halyq qaharmany retinde batyrlarsha qaza tapty. Mundaı mysaldardy júzdep, myńdap keltirýge bolady. Mine, osyndaı din qyzmetkerleriniń esimin máńgi este qaldyrý qajet. Biz áli kúnge deıin kommýnıster qýǵyn-súrginge ushyratqan din qyzmetkerleriniń barlyq sanatyn aqtaǵan joqpyz.
О́ziniń Tujyrymdamasyna sáıkes «Qaharmandar» Respýblıkalyq Qoǵamdyq Qory kezinde ımperııalyq saıasatty júrgizgen, qýǵyn-súrgin naýqandaryna qatysqan adamdardy mindetti túrde jaýapqa tartý týraly tezısti sanaly túrde qoldamaımyz, sebebi bul halyq pen qoǵamdy ekige bólip, onyń birligin buzýǵa ákep soqtyrýy múmkin.
Biz olardyń izine túsip, qýdalaýdy, eskertkishterin buzyp tastaýdy, kitaptaryn joıýdy jáne bodandyqtan bosaǵan basqa halyqtarda istelip jatqan isterdi jasaýdy talap etpeımiz. Biz bul qaıratkerlerdiń burynǵy otarshyl-totalıtarlyq saıasatqa jan-tánimen berilip qyzmet etkenin jaqsy bilemiz, olar stalındik-brejnevtik komandanyń nomenklatýrasynda (oboımasynda) boldy, olardyń saıasaty men ıdeologııasyn buljytpaı oryndady, sol úshin memlekettik nagradalar aldy. Olar mansap jolymen kóterilip, bılik tutqasyn ustap turdy, barlyq ıgilikti paıdalandy, balalary men týystaryn jaqsy, jaıly jerlerge ornalastyrdy. Olar – basqa, ótken dáýirdiń keıipkerleri, belsendi qaıratkerleri men qurylysshylary. Olarǵa ózinshe bir «raqymshylyq» jasap, óz dáýiriniń belgili ókilderi retinde qaraý qajet.
Bizdiń sheneýnikterimiz ben «kókelerimiz» ózderiniń bıligin, baılyǵy men yqpalyn paıdalana otyryp, óz ata-babalaryn, rýlastary men jerlesterin kezinde ózderi qarsy jumys istegen jańa dáýirge – táýelsiz Qazaqstan dáýirine tyqpalamaýǵa tıis. Biz bul arqyly olardyń jaǵdaıyn qaıta qıyndatyp jiberemiz. Eger biz búgin olarǵa eskertkish ornatyp, kóshelerdi, eldi mekender men mekemelerdi solardyń atymen ataıtyn bolsaq, erteńgi kúni naǵyz patrıottardyń kelesi urpaǵy bul ataýlardy alyp tastap, eskertkishterdi qıratady. Biz ózimizdiń kórsoqyrlyǵymyz kesirinen bolashaqtyń irgetasyna jarylǵysh zat qoıyp, rýaralyq jáne taıpaaralyq básekelestik otyn tutatýymyz múmkin. Sonyń saldarynan kezinde osy qaıratkerler jasaǵan paıdaly isterden de aıyrylyp qalýymyz yqtımal. Osyny qalaısha túsinbeıtinimiz, qalaısha ańdaı almaıtynymyz – tańqalarlyq!
Biz qazir halyq qyzý talqylap júrgen, memlekettik deńgeıde «jabyq taqyryptardyń» keıbirin ǵana baıandadyq. Olar, birinshiden, Qazaqstannyń ishki máseleleri bolyp tabylady, ekinshiden, tarıhı sıpatqa ıe bolyp, strategııalyq seriktestermen jáne kórshilermen aradaǵy qarym-qatynasqa tikeleı yqpal etpeıdi. Bul eshqandaı da tarıhty «qaıta jazý» emes, bul tek qana saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna qatysty tarıhı ádildikti qalpyna keltirý jáne Qazaqstannyń azattyǵy men táýelsizdigi úshin kúreskerlerdiń patrıotızmi men erligin qaıta jańǵyrtý. Biz qazir ulttyq táýelsizdikke ıe bolǵan jas memleketter, onyń ishinde burynǵy odaqtas respýblıkalar áldeqashan atqarǵan máseleni sheshýdi usynyp otyrmyz.
«Qaharmandar» qoǵamdyq qory Qazaqstannyń azattyǵy men táýelsizdigi jáne jeriniń tutastyǵy úshin kúresken tulǵalardy aqtaý, olardyń erligi men patrıotızmin máńgi este qaldyrý problemalaryn zertteý barysynda mán berýge májbúr bolyp otyrǵan, memleket «jaýyp tastaǵan» jáne talqylamaıtyn, taqyryptardyń barlyǵy – tolyqtaı ashylýǵa, zertteýge, baǵalanýǵa tıisti problemalardyń bir bóligi ǵana. Olardy tolyq ashpaı, baǵalamaı, eshqandaı «Rýhanı jańǵyrý» – bizdiń halqymyzdyń rýhanı qaıta túleýi týraly sóz bolýy múmkin emes. Aqıqatty, tarıhı ádildikti órkenıetti standarttar men qundylyqtar boıynsha qaıta jańǵyrtý, qazaq halqynyń ártúrli urpaǵynyń óz Otanynyń azattyǵy men táýelsizdigi úshin tolas tappaǵan kúresin baǵalaý – bizdiń halqymyzdyń ishki tazalyǵy men bıik ımandylyǵynyń, qaıyspaıtyn jáne jeńilmeıtin rýhynyń naqty dáleli. Bul «myń ólip, myń tirilgen» halqymyzdyń san myńdaǵan qıyndyqtarǵa tótep berýine tirek bolǵan taýsylmas, tereń rýhanı resýrs bolyp tabylady. Osy qasıetti qundylyqtarymyzdy qaıta túletkende ǵana biz tolyq jáne baqýat halyq bolamyz.

ARHIVTERDI QUPIIаSYZDANDYRÝ
(negizdemesi men sebepteri)
Jurtshylyq, ásirese, ǵylym jáne shyǵarmashylyq ókilderi kópten beri jáne tabandy túrde patsha jáne ásirese, keńes dáýirindegi, ıaǵnı Qazaqstan óziniń memlekettik táýelsizdigin jarııalaǵan 1991 jylǵy 16 jeltoqsanǵa deıingi barlyq arhıvterdiń qupııasyn ashýdy talap etip keledi. Onyń negizdemesi men ýáji bárimizge belgili. Olar arhıvterdi qupııasyzdandyrý jónindegi halyqaralyq standarttar men tásilderge tolyqtaı sáıkes keledi.
Bul rette basty máseleni nazarda ustaý qajet. Is júzinde qupııalandyrylǵan qorlar men qujattardyń barlyǵy «Memlekettik qupııalar týraly» QR Zańy boıynsha táýelsiz Qazaqstannyń qorǵalatyn qupııalary bolyp tabylmaıdy. Olar burynǵy Keńes Odaǵy men tarıh qoınaýyna attanyp ketken KOKP-nyń jáne Qazaqstan Kompartııasynyń qupııalary, sondaı-aq Keńes Odaǵynyń arnaýly qyzmetteri men jazalaýshy organdarynyń arhıvteri. Táýelsiz Qazaqstannyń olardy, ıaǵnı burynǵy rejımderdiń óz halqyna qarsy júrgizilgen qupııalary men qylmystaryn qorǵaýynda eshqandaı mán-maǵyna joq jáne elimizdiń ondaı mindeti de joq. Onyń ústine Qazaqstan KSRO-nyń quqyqtyq mırasqory emes.
Jurtshylyq Memlekettik arhıv pen Prezıdent arhıvinde, IIM jáne UQK arhıvterinde jatqan, jeke adamdardy (azamattardy), sondaı-aq tutas halyqty saıası qýǵyn-súrginge ushyratýǵa baılanysty barlyq qorlar men materıaldardy qupııasyzdandyrýdy qatty talap etip otyr.
«Memlekettik qupııalar týraly» QR Zańynyń normalaryn muqııat taldaý saıası qýǵyn-súrginder jónindegi arhıvtik materıaldardy qupııa ustaýǵa jáne olarǵa múddeli adamdardyń, onyń ishinde ǵalymdar men zertteýshilerdiń qol jetkizýin shekteýge eshqandaı da quqyqtyq negiz joq ekenin kórsetti. Onyń ústine osy Zańnyń 17-babynyń 11) tarmaqshasynda «...saıası, áleýmettik jáne basqa da sebepter boıynsha jappaı qýǵyn-súrgin týraly, onyń ishinde arhıvtegi málimetter qupııalandyrylmaýǵa tıis» dep tikeleı kórsetilgen.
«Jappaı saıası qýǵyn-súrginder qurbandaryn aqtaý týraly» QR Zańyndaǵy aqtalǵan adamdardyń týystaryna qylmystyq istiń prosestik sıpattaǵy qujattarymen tanysý quqyǵyn bermeıtin normany (15-bap) alyp tastaý qajet. Sarapshylardyń tujyrymdaýynsha, bizdiń kúsh qurylymdary bastama jasaǵan bul norma eshqandaı syn kótermeıdi jáne ol qamaýdaǵylardy qorlaý men azaptaý, adam quqyqtaryn óreskel buzý, qujattardy burmalaý faktileri men jazalaýshy organdardyń basqa da izgilikke jat ádisterin jasyrý maqsatynda qabyldanǵan.
Zańnamada ǵalymdar men zertteýshilerdiń prosestik sıpattaǵy qujattarmen tanysýyna tyıym salynbaǵan, biraq is júzinde IIM jáne UQK organdary búgingi praktıkanyń keńes dáýirindegi jumys ádisterimen keıbir uqsastyǵy ashylyp qalady dep qorqyp, olardyń osy materıaldardy zertteýine quqyq bermeıdi. Budan basqa zertteýshi-ǵalymdar men múddeli adamdar aıtyp júrgen, qoldan jasalatyn kedergiler de kóp. Atap aıtqanda, halyqqa belgili jekelegen tulǵalardyń biriniń ústinen biri aryz jazǵany, bul qupııa ashylsa, olardyń urpaqtary bir-birimen urysyp qalatyny týraly dáıekter – oıdan shyǵarylǵan jáne ońaı joqqa shyǵarylatyn sebepter ǵana.
Birinshiden, mundaı aryzdardyń sany mıllıon ne myń emes. Ekinshiden, osy tulǵalardyń kózi ashyq urpaqtary mundaı aryzdar men hattamalardyń mátinin OGPÝ-NKVD-KGB tergeýshileri men jendetteriniń ózderi oıdan shyǵaryp jazǵanyn, keıinnen azaptaý men qorlaý arqyly olardy daıyn mátinge qol qoıýǵa nemese ony qaıta kóshirip jazýǵa májbúrlegenin biledi. Úshinshiden, eger bul aryzdardy surqııalar men satqyndar paıdakúnemdik jáne basqa da qaskóı nıetpen jazǵan bolsa, biz olardy jasyra otyryp, olardyń qylmystaryna qosa qatysýshy bolamyz jáne qýǵyn-súrginderdiń jazyqsyz qurbandaryn óz qolymyzben qaıta jerleımiz.
Sondyqtan da osy jáne basqa máselelerdi memlekettik deńgeıde sheshetin kez jetti. Bul máselelerdi sheshý úshin:
1. 1917 – 1986 jyldar aralyǵynda Qazaqstandaǵy saıası qýǵyn-súrginder men qýdalaýlarǵa baılanysty barlyq arhıvtik materıaldardy ashyp, qupııasyzdandyrý, olardy baǵalaý men zertteý úshin qoljetimdi etý kerek.
2. BK(b)P – KOKP OK-nyń, jáne Keńes úkimetiniń, Qazkraıkomnyń – Qazaqstan Kompartııasy OK-niń QazOAK-tiń – QazKSR Úkimetiniń, KSRO OGPÝ-NKVD-MGB-KGB-nyń (olardyń Qazaqstandaǵy bólimsheleriniń) Qazaqstannyń azattyǵy men táýelsizdigi úshin kúresýshilerge qarsy baǵyttalǵan barlyq sheshimderin (qaýlylaryn, sheshimderin, qararlaryn, nusqaýlaryn jáne t.s.s.) qupııasyzdandyryp, zertteýge jáne qalyń jurtshylyqqa qoljetimdi etý kerek. Joǵary memlekettik jáne saıası kúshke ıe dál osy negizgi jáne sheshýshi qujattar Qazaqstandaǵy saıası qýǵyn-súrginderge negiz boldy. Bul qujattar búgingi kúni QR UQK-nyń qupııa qorynda saqtalýda.

QAHARMANDARDY TOLYQTAI AQTAÝ JÁNE «QAZAQSTANNYŃ AZATTYǴY MEN TÁÝELSIZDIGI ÚShIN KÚRESKENDER TÝRALY» ZAŃ QABYLDAÝ QAJET
QR Joǵarǵy Keńesiniń 1993 jylǵy 14 sáýirdegi Qaýlysymen qurylǵan «Zańnamalyq aktilerdi, úkimettiń, partııalyq jáne basqa organdardyń sheshimderin qupııasyzdandyrý jónindegi komıssııa», sondaı-aq sol jylǵy «Saıası qýǵyn-súrginder qurbandarynyń aqtalýyn baqylaý jónindegi komıssııa» «Jappaı saıası qýǵyn-súrginder qurbandaryn aqtaý týraly» QR Zańynyń (14.04.93 j.) normalaryn iske asyrý sheńberinde ǵana jumys istedi, bul zań negizinen alǵanda Reseı Federasııasynyń osyndaı zańynan kóshirip alynǵan.
«Jappaı saıası qýǵyn-súrginder qurbandaryn aqtaý týraly» Zańda Qazaqstanda oryn alǵan saıası qýǵyn-súrginder qurbandarynyń negizgi sanattary qamtylmaǵan jáne aqtalmaǵan. Atap aıtqanda, onda memlekettik qýdalaý men qýǵyn-súrgin qurbandarynyń sany jóninen eń kóp jáne jazalaný merzimi jóninen uzaq (úsh júz jylǵa jýyq) sanaty – Qazaqstannyń azattyǵy men táýelsizdigi úshin kúresýshiler týraly birde-bir sóz aıtylmaǵan. Bul polıtıko-pravovýıý vopııýshýıý nespravedlıvost olqylyqty joǵaryda aıtylǵan ýájder men negizder boıynsha «Qazaqstannyń azattyǵy men táýelsizdigi úshin kúreskender týraly» zań qabyldaý jolymen joıý qajet.
QR Joǵarǵy Keńesiniń atalǵan eki komıssııasynyń jumys nátıjeleri men tıimdiligin baǵalaý qıyn, óıtkeni olardyń esepteri jurtshylyqqa belgili emes. Ǵalymdardyń, tarıhshylar men sarapshylardyń pikirinshe, «Jappaı saıası qýǵyn-súrginder qurbandaryn aqtaý týraly» Zańnyń qabyldaýyna baılanysty qurylǵan bul komıssııalar óz betinshe eshqandaı jumys júrgizbeı, quqyq qorǵaý, sot organdarynan aqparat suratýmen ǵana shektelgen. Ǵalymdardyń aıtýynsha, dál osy sebep boıynsha Qazaqstanda áli kúnge deıin 1917 – 1986 jyldar aralyǵynda oryn alǵan saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń kóptegen sanattary aqtalmaı otyr.
Mysaly, 2013 jyly prokýratýra organdary qoldanystaǵy zańǵa súıene otyryp, OGPÝ-NKVD-nyń oıdan shyǵarylǵan «shpıon», «dıversant», «bandylyq quralymnyń qatysýshysy» degen aıyptaýlarymen sottalǵan 5846 adamdy aqtaýdan bas tartqan. Al olar – 1920-30-shy jyldary negizinen 58-shi stalındik bap boıynsha úkim shyǵarylyp, jazaǵa kesilgen qaharmandardyń bir bóligi ǵana. Ajal qushqan Qaharmandarymyzdyń basym kópshiligine úkim shyǵarylmaǵan da.
Olardy patshalyq jazalaý otrıadtary, kazaktardyń áskerılendirilgen quralymdary, qyzyl áskerler, OGPÝ-NKVD-KGB otrıadtary ult-azattyq kúresti basyp-janshý barysynda eshqandaı tergeýsiz jáne sotsyz óltirgen. Olardy óz bostandyǵyn, atajurtyn qorǵaǵany úshin ǵana sol jerde atyp tastaǵan. Myńdaǵan osyndaı patrıottardy Qazaqstannan qýyp ketirdi, dinı senimi úshin qýdalady, kitaptaryn jaǵyp jiberdi, olardyń ǵylymı eńbekteri men týyndylaryn «jaý nıette» dep tanydy, olardyń izine túsip, qyzmetten qýdy, memlekettik (partııalyq) organdarda jumys isteýine tyıym saldy.
Qoryta kele, osy aıtylǵandardy negizge ala otyryp, Prezıdenttiń alǵashqy Joldaýyn iske asyrý jáne Qazaqstan táýelsizdiginiń 30 jyldyǵyn merekeleýge daıyndalý, sondaı-aq qazirgi Prezıdentiniń baǵdarlamalyq sózderinde málimdelgen ádildik qaǵıdatyn iske asyrý sheńberinde mynalardy usynamyn:
1. Qazaqstannyń azattyǵy, táýelsizdigi jáne jeriniń tutastyǵy úshin kúresip, saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵan qurbandardyń barlyq sanattaryn keshendi túrde zertteý boıynsha komıssııa qurylsyn. Onyń quramyna «toıqumar shen ıeleri» emes, osy taqyrypty zerttep júrgen otandyq jáne sheteldik bilikti ǵalymdar, ólketanýshylar men mamandar engizilsin, sondaı-aq olarǵa barlyq qazaqstandyq jáne sheteldik arhıvterdi jan-jaqty zertteý múmkindigi berilsin.
2. El Prezıdentiniń arhıvterdi qupııasyzdandyrý jáne «jabyq» taqyryptardy ashý máseleleri jónindegi Jarlyǵymen arnaýly Memlekettik komıssııa quryp, onyń quramyna osy máselelermen kásibı túrde aınalysyp júrgen mamandar (tarıhshylar, zańgerler, saıasattanýshylar, ólketanýshylar jáne basqalar) engizilsin, bul Komıssııaǵa kezdesken problemalardy sheshý, olardy órkenıetti jolmen jáne memlekettik turǵydan sheshý jóninde óziniń naqty usynystaryn engizý ókilettigi berilsin. Komıssııa Qazaqstanda qýǵyn-súrginge ushyraǵan adamdardyń keıbir sanattary týraly qujattardyń bolmaý sebepterin anyqtap, arnaýly qyzmetterdiń saıası qýǵyn-súrgin jónindegi qupııa materıaldardy elden áketýi jáne joıýy jónindegi aqparatty tekserýi kerek.
3. Memlekettik arhıv pen Prezıdent arhıvinde «Qazaqstannyń azattyǵy men táýelsizdigi úshin kúres (kúresýshiler)» degen jeke qor ashylyp (sebebi olardy arnaýly qyzmetterdiń arhıvinde qaldyrýǵa bolmaıdy), sol jerge atalǵan taqyryp boıynsha Qazaqstannyń barlyq óńirlerinen, alys jáne ásirese, jaqyn shetelden tólnusqa qujattar (olardyń kóshirmeler) jınalsyn jáne osynda saqtalsyn. Búgingi kúni bul materıaldar álemniń ártúrli elderinde, ártúrli qorlarda, arhıvterde jatyr jáne bizdiń ǵalymdarymyz ben zertteýshilerimizde olardy jınap, qorytýǵa múmkindik te, resýrs ta joq.
4. Qazaqstannyń azattyǵy, táýelsizdigi men aýmaqtyq tutastyǵy úshin kúres tarıhyn zertteý boıynsha ulttyq ǵylymı-zertteý ınstıtýty ashylsyn. Bul problemany jońǵar basqynshylaryna qarsy Uly otan soǵysynan, burynǵy rejımderdiń otarshyl jáne totalıtarlyq saıasaty saldarynan atajurtyn tastap ketýge májbúr bolǵan otandastarymyzdyń taǵdyrynan bastap qazaq jastarynyń Jeltoqsan kóterilisine (1986 jylǵy) deıin keshendi jáne júıeli túrde zertteý úshin osyndaı ǵylymı ortalyq qajet. Biz búginge deıin bul problemalardy negizinen jekelegen ǵalymdardyń, ólketanýshylar men jazýshylardyń entýzıazmy men patrıotızminiń arqasynda, kezeńder men epızodtar boıynsha úzip-julyp zerttep kele jatyrmyz.
Sózimniń sońynda búgingi tańdaǵy asa mańyzdy eki faktorǵa nazar aýdarǵym keledi.
Birinshiden. Osy atalǵan máseleniń bárin birinshiden qoǵamnyń, sonyń ishinde jastar men zııaly qaýymnyń, ekinshiden bizdiń is basyndaǵy Memleket basshymyzdyń túsinýi jáne qoldaýy bolsa eshqandaı kıkiljińsiz, tóńkerissiz jáne qoǵamda tolqý týdyrmaı júıeli túrde jáne dáıektilikpen sheshýge bolatynyna otyz jyldan artyq ómirimde memlekettik bıliktiń eń joǵarǵy satysynda (Qazaqstan KP OK, Parlamentte, Prezıdent Ákimshiliginde) istegen adam retinde kózim jetip otyr. Qaıtalap aıtaıyn, ol úshin qoǵam tarapynan qudiretti qoldaý kerek, óıtkeni bul máselelerdiń sheshilýine múddeli emes klandar men toptar qatty qarsylyq kórsetedi.
Ekinshiden. Elimizdiń barlyq túkpirindegi patrıottar men memleketshil azamattarǵa mynany aıtamyn: Bizdiń táýelsizdigimizge esh nuqsan keltirmeı (óıtkeni ol bizdiń kıemiz) Memleket basshysy Q.Toqaevtyń jańa memlekettik baǵdardy basshylyqqa alǵan reformalarynyń júrgizilýin jappaı jáne belsendi túrde qoldańyzdar. Bul – bizdiń órkenıetti jáne demokratııalyq qoǵam qurý jolyndaǵy tarıhı shansymyz. Biz ony qoldan túsirip almaýymyz kerek.
Qazaqstannyń azattyǵy men táýelsizdigi úshin zardap shekken tulǵalardy aqtaý jáne máńgi este qaldarý jónindegi «Qaharmandar» respýblıkalyq qoǵamdyq qory osy jazbada baıandalǵan problemalardy sheshýge barynsha belsendi túrde atsalysýǵa ázir.