• USD 468.56

  • EUR 497.56

  • RUB 7.3

  • CNY 67.18

29 Naýryz, 03:04:42
Almaty
+35°

"Qamshynyń" elektrondyq hat qorjynyna «Qaharmandar» Respýblıkalyq qoǵamdyq qorynyń prezıdenti, QR eńbek sińirgen qaıratker, zań ǵylymdarynyń kandıdaty Sabyr Qasymovtan "Arhıvterdi qupııasyzdandyryp, memleket "jaýyp tastaǵan" problemalardy ashatyn kez keldi" degen ataýmen kólemdi maqala kelip tústi. QR Prezıdenti – Táýelsizdiktiń 30 jyldyǵyn merekeleý jónindegi Memlekettik komıssııanyń tóraǵasy Q.K. Toqaevtyń, QR Memlekettik hatshysy Q.E. Kósherbaevtyń, QR Prezıdenti Ákimshiligi Basshysynyń birinshi orynbasary D.A.Qaletaevtyń, QR Prezıdentiniń saıası máseleler jónindegi keńesshisi E.T. Qarınniń sondaı-aq Ulttyq qoǵamdyq senim keńesiniń músheleri – A.Sarym, M.Taıjan, S.Quttyqadamnyń atyna joldanǵan maqalany qaz-qalpynsha usynýdy jón kórdik.

Prezıdent Ákimshiliginde arhıvterdi qupııasyzdandyrý jáne tól tarıhymyzdyń «jabyq» taqyryptaryn ashý problemalary talqylanady degen habar kóńilimizge jańa úmit otyn tutatqandaı boldy. О́ıtkeni otyz jyldan astam ýaqyt elimizdiń aýmaǵynda oryn alǵan saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaýmen aınalysyp, bul joldaǵy kedergiler qıyndyǵyn bir kisideı tartqan biz úshin bul máseleniń mán-jaıy burynnan belgili edi. Sondyqtan ózimniń jıǵan-tergen, zerttep, oıǵa túıgen materıaldaryma súıene otyryp, osy másele boıynsha óz kózqarasymdy jáne  usynystarymdy baıandaǵym keledi.

Eń aldymen, bul ózekti taqyryptyń bas saıası shtabta talqylanýynyń ózi – jaqsy nyshan. Biz buǵan barynsha bilimdar memleket qaıratkerleriniń biri bolyp sanalatyn elimizdiń ekinshi Prezıdenti túrtki jasaǵan bolsa kerek dep oılaımyz. Buǵan deıin biz tek M. Tájınniń qoǵamǵa qajetti mádenı mura, halyqtyń rýhanı túleýi, qoǵamdyq sanany jańǵyrtý sııaqty jáne basqa da ıdeıalardy óziniń «jeke zerthanasynda», onda da «usaq-túıegine» kónil bólmeı, akademııalyq turǵydan tujyrymdap júrgenin bilýshi edik. Biraq onyń ózi basshylar tarapynan árdaıym túsiniktik pen qoldaý taba bermeıtin. Endi buǵan Memleket basshysynyń ózi muryndyq bolyp jatsa, biz buıyǵylyqtan arylyp, belsendilik tanytýymyz qajet. Árıne, fılosofııalyq – teorııalyq ıdeıalar da mańyzdy, biraq búgingi tańda másele Qazaqstandy óz damýynyń ekinshi kezeńine shyǵaratyn jarııalanǵan reformalardyń jańa kýrsyn iske asyrýǵa tirelip otyr.

Oraıy kelgende aıta keteıik, qazir qazaqstandyqtar memleket pen qoǵam qurýda neniń durys, neniń burys ekenin jaqsy biletin jańa Prezıdent retinde, sonymen birge eýropalyq úlgidegi kóshbasshy retinde Sizge kóbirek den qoıyp, kóbirek senim artyp otyr. Bul rette Sizdiń jaqyn mańaıyńyz – (komandańyzdyń) bilikti jáne memleketshil patrıottardan quralǵany lázim. Bizde ıntellektýal-patrıottar, ásirese jastar arasynda óte kóp. Jańa Memleket basshysy retinde Sizdiń mindetińiz – bılik eshalony men qoǵamda beleń alyp bara jatqan saıası jáne ımandylyq jemqorlyǵynyń jolyn kesip, osyndaı ıntellektýaldardy taýyp, olardyń kúsh-jigerin Otanǵa qyzmet etýge baǵyttaýǵa tıissiz. Sóıtip, buǵan deıin bılik kóp jaǵdaıda qoldamaı basyp, tastap júrgen patrıot jastardyń áleýetin tıimdi paıdalaný kerek.

Sondyqtan qazirgi Prezıdenttiń saılaýaldy tuǵyrnamasynda, ulyqtaý rásiminde sóılegen sózinde, Joldaýynda málimdelgen ádildik qaǵıdatyn, sondaı-aq qoǵamdyq sanany jańǵyrtý jónindegi memlekettik baǵytty oryndaý jáne «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń is júzinde (sóz júzinde jáne qurǵaq uran aıasynda emes) iske asyrylýy sheńberinde joǵaryda atalǵan, halqymyzdyń ulttyq jáne patrıottyq sana-sezimi men birliginiń negizderin qalyptastyrýǵa tikeleı yqpal etetin máseleler boıynsha óz tujyrymdarym men usynystarymdy ortaǵa salýdy jón kórdim. Sonymen...

 

Quqyqtyq, saıası jáne ǵylymı turǵydan tolyq baǵalanýǵa jáne ashylýǵa («qupııasyzdandyrýǵa») jatatyn

TAQYRYPTAR

Birinshi ári basty másele. Álemniń barlyq derlik memleketteri táýelsizdikke qol jetkizgennen keıin birinshi kezekti memlekettik shara retinde óz halqynyń azattyǵy, óz jeriniń tutastyǵy, óz eliniń táýelsizdigi jolynda kúresken ul-qyzdarynyń (qaza tapqan jáne kózi tiri) taǵdyry, kórsetken erligi jóninde sheshim qabyldady. Olar óz Otanyn, óz jerin qorǵaýshylardy ulttyq batyr dárejesine kóterip, ulyqtady. Bul endi irgesi qalanǵan árbir memleket ustanýǵa tıis álemdik praktıka. Qazaqstanda bul problema boıynsha birde-bir arnaýly normatıvtik memlekettik akt qabyldanbady. Tek akademııalyq jobalar («Tarıhı sanany qalpyna keltirý tujyrymdamasy», «Mádenı mura» jáne t.b.), sondaı-aq jurtshylyqtyń, ǵalymdar men urpaqtarynyń talap etýi boıynsha jekelegen tarıhı oqıǵalar men tulǵalarǵa arnalǵan birjolǵy sheshimder (jarlyqtar, Úkimet qaýlylary) ǵana qabyldandy. Bizdiń bılik basyndaǵy saıası elıtamyz memlekettik táýelsizdikti jarııa etkennen keıin buǵan bizdiń arqamyzda ǵana qol jetkizildi dep sheshti. Sonyń saldarynan bizdiń bılik elimizdiń memlekettik egemendik pen táýelsizdikke qandaı qun tólep, qalaı qol jetkizgenin tıisti túrde baǵalaı almady. Bizdiń birqatar tarıhshy ǵalymdarymyz ben zertteýshilerimizdiń patrıotızmi men entýzıazmynyń arqasynda ǵana jekelegen tarıhı faktiler men tarıhı qaıratkerler boıynsha ádildik qalpyna keltirilip jatyr.

Sondyqtan da bizdiń naǵyz Qaharmandarymyzdy – Qazaqstannyń azattyǵy men táýelsizdigi úshin kúreskenderdi saıası-quqyqtyq jáne azamattyq turǵydan tolyqtaı aqtaý úshin (qýǵyn-súrgin qurbandarynyń birqatar sanattary áli aqtalǵan joq) «Qazaqstannyń azattyǵy men táýelsizdigi úshin kúreskender týraly» Zań qabyldaý qajet. Táýelsiz Qazaqstannyń Parlamenti osy Zańda elimiz ben halqymyz úshin Qaharmandarymyzdyń erligi, batyrlyǵy men patrıotızmi eń joǵary memlekettik jáne saıası qundylyq, ulttyq qazyna, adamgershilik etalony, búgingi jáne bolashaq urpaqty, ásirese jastardy tárbıeleý úshin úlgi bolyp tabylatynyn naqty jazýǵa tıis.

Biz «Jappaı saıası qýǵyn-súrginder qurbandaryn aqtaý týraly» QR Zańynda (14.04.1993j.) sottalǵan Qaharmandardyń bir bóliginiń ǵana qylmystyq isin zań turǵysynan qaıta qaradyq. Sotsyz, tergeýsiz atylǵan, óz Otanyn, óz jerin, óz halqynyń múddesin qorǵap, urys alańynda qaza tapqan batyrlarymyzdy áli qozǵaǵan joqpyz. Olar qylmyskerler emes. Sondyqtan da memlekettik deńgeıde saıası turǵydan aqtalýǵa tıis.

Sonda ǵana ortalyq jáne jergilikti memlekettik organdar men olardyń bólimsheleri, ǵylymı, qoǵamdyq uıymdar men bilim berý uıymdary óńirlerde Qaharmandardyń erligin máńgi este qaldyrýǵa, búgingi jáne bolashaq urpaqty olardyń ónegesimen tárbıeleýge mindetti bolady. Bul naǵyz Qaharmandardyń halyq aldynda qoǵamdyq-saıası turǵydan aqtalýyna alyp keledi.

Qazirge deıin olardyń aldyna mundaı mindet qoıylǵan joq. Táýelsiz Qazaqstannyń bıligi eshqashan bul máselelerdi keshendi túrde talqylap, Qazaqstannyń azattyǵy men táýelsizdigi úshin kúreske jáne onyń qatysýshylaryna júıeli baǵa bergen emes. Búginge deıin bul taqyryp bılik úshin jabyq bolyp keldi, óıtkeni ol bizdiń tarıhymyzdy óz qalaýy boıynsha «Qysqa kýrs» túrinde jazýǵa umtylǵandyqtan, qaharmandarymyzdyń erligi men batyrlyǵyn moıyndaýǵa múddeli bolmady. Biren-saran jaǵdaıda bolmasa, resmı ıdeologııa da, ǵylymı mekemeler de osy baǵytty berik ustanyp otyr.

Ekinshi. Qazaqstan ǵasyrlar boıy kópultty jáne kópkonfessııaly qaýym retinde qalyptasty. Sondyqtan da túrli sebepterge oraı bizdiń jerimizge kelgen basqa ult ókilderiniń kópshiligi qazaq halqynyń qonaqjaı, darhan, dos kóńilin qurmettep, qıyn-qystaý sátterde ony qorǵaýshylar qatarynan tabyldy.

Orys, ýkraın, tatar, ózbek, evreı, uıǵyr, qyrǵyz jáne basqa da ult ókilderiniń Qazaqstannyń azattyǵy, táýelsizdigi men aýmaqtyq tutastyǵy úshin kúreste kórsetken batyrlyǵy men patrıottyǵynyń júzdegen jáne myńdaǵan faktilerine memlekettik jáne saıası baǵa berý qajet. Bul búgingi tańda memlekettiń ıdeologııalyq jáne nasıhattaý jumysynyń álsiz tusy bolyp tabylady.

Olardyń erligi men ınternasıonalızmin halqymyzdyń jady men tarıhynda máńgi qaldyrý úshin osy másele boıynsha arnaýly zańnamalyq-normatıvtik jáne uıymdastyrýshylyq sharalar qabyldaý kerek. Biz qazaqstandyq-ınternasıonalısterdiń ortaq Otanymyzdy qorǵaý jolynda tanytqan patrıotızmi men erligin egemendi Qazaqstannyń erekshe qurmettep, baǵalaıtynyn memlekettik deńgeıde kórsetýge tıispiz. Bul turǵyda Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti N.Á. Nazarbaev «Biz – bir otbasymyz jáne bizdiń bir ǵana Otanymyz bar. Árqaısymyzdyń taǵdyrymyz – Qazaqstan taǵdyrynda» dep durys atap kórsetti. Qazaqstandyqtar qazaq halqynyń ult-azattyq kúresin basqa elderdegi progresshil saıası kúshter men adamdardyń árdaıym qoldap-quptaǵanyn bilgeni jón. Mysaly, Reseıde demokrattar men naǵyz zııalylar qazaq halqynyń múddesi úshin kúresken tulǵalarymyzdy qashanda qoldap, kómektesti, qýǵyn-súrginnen saqtady. Olar bılik basyna kelgen kezde Qazaqstan erkindik aldy.

Úshinshi. Táýelsizdik alǵannan bergi jıyrma segiz jyl ishinde «Alash» qozǵalysy men partııasynyń, «Alash Orda» ulttyq memleketiniń tarıhı róline, orny men mańyzyna, onyń óz halqyna qyzmet etýdiń bıik úlgisin kórsetken, Qazaqstan men qazaq halqynyń eýropalyq jáne demokratııalyq baǵytpen memlekettik jáne qoǵamdyq damý jolyn nusqaǵan, sonyń negizin qalaǵan uly kóshbasshy-qaharmandaryna memlekettik deńgeıde obektıvti saıası baǵa berilmedi. Qazaqstandyqtardyń kelesi urpaǵy bizdiń bul sorlylyǵymyzdy keshirmese kerek. Qalyń kópshilik ozyq oıly jurtshylyqtyń, patrıottardyń, entýzıast-ǵalymdar men urpaqtarynyń taban tirep talap etýiniń arqasynda ǵana «Alash» ıdeıasy men rýhy qaıta jańǵyryp, alashordalyqtardyń uly saıası jáne tarıhı murasy óz halqyna qaıtarylǵanyn anyq biledi. 

«Qaharmandar» respýblıkalyq qoǵamdyq qory «Alashordanyń» 100 jyldyǵy qarsańynda osy mereıtoıǵa oraı «Alash» partııasynyń Álıhan Bókeıhanov pen Ahmet Baıtursynov bastaǵan jeti uly jetekshisine halyq pen Otan aldyndaǵy asa kórnekti qyzmeti úshin «Halyq Qaharmany» ataǵyn berýdi usynǵan edik. Biraq bılik bul oıdy qoldamady. Nege ekeni belgisiz bizdiń bılik áli kúnge deıin «Alashqa» jyly qabaq tanytar emes.

Demek, bizdiń Keńes Odaǵy men keńes halqynyń múddesin qorǵaǵan Baýyrjan Momyshuly men Raqymjan Qoshqarbaevqa Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde kórsetken erligi úshin qaıtys bolǵan soń Batyr ataǵyn berýimiz durys ta, qazaq halqynyń múddesi men Qazaqstannyń azattyǵy úshin janyn qıǵan «Alash» serkelerine osyndaı ataq berýimiz qate bolǵany ma?! Álde buǵan saıası saýatymyz ben danalyǵymyz jetpeı jatyr ma?! Munyń ózi bizdiń saıası elıta men «zııaly qaýymnyń» sanasy álide bolsa kommýnıstik, otarlyq buǵaýdan aryla almaı otyrǵanyn kórsetedi. 20 jyldan astam ýaqyt boıy bizdiń bılik «Alash» ıdeıalaryn kópshilikke taratpaý úshin, «Alash» rýhyn Astanaǵa jolatpaý úshin kúresip keledi.

Tórtinshi. 1920-shy jyldar men 1930-shy jyldardyń basynda Qazaqstanda keńes úkimetin kúshtep ornatýǵa, azamattyq jáne taptyq qarama-qaıshylyqty qoldan tańýǵa, halyqtyń azamattyq, ulttyq jáne rýhanı quqyqtaryn jappaı aıaqqa basýǵa, tárkileýge, qazaq halqynyń jartysyn jalmaǵan uly qasiret – ashtyq zulmatyna ákep soqtyrǵan kúshtep ujymdastyrý men maldy jappaı tartyp alýǵa qarsy boı kótergen, bıliktiń ózi arandatqan 372 halyq kóterilisine halyqaralyq standarttarǵa sáıkes memlekettik jáne obektıvti, ǵylymı-saıası baǵa berý qajet. Bul taqyryptar áli kúnge deıin memlekettik deńgeıde jabyq bolyp otyr.

Eń aldymen bizdiń zańnamamyzdan osy kóterilisterdi – «bandylyq quralymdar», al qaharmandardy «bandıtter» dep ataǵan bolshevıktik-keńestik jalaly ataýlardy alyp tastaý qajet. Sebebi sotsyz atylyp, asylǵandardy aıtpaǵanda, resmı sottalǵan kóterilisshilerdiń kópshiligi áli aqtalǵan joq. Mysaly, Betpaqqara kóterilisine qatysyp sottalǵan 500 adamnyń úsheýi ǵana aqtalǵan. Basqa barlyq halyqtyq kóterilister boıynsha da osyndaı jaǵdaı oryn alyp otyr.

Besinshi. Keńes bıligi men onyń arnaýly qyzmetteri 1917 – 1986 jyldar aralyǵynda júıeli jáne dáıekti túrde júrgizgen «qazaq býrjýazııalyq ultshyldyǵymen» kúrestiń maqsattary men mindetterin, sondaı-aq ártúrli salalar men óńirlerde osy kúresti iske asyrýdyń saldarlaryn ǵylymı-tarıhı turǵydan keshendi túrde zerttep, olarǵa saıası baǵa berý qajet. Bul taqyryptyń jabyq bolýyna baılanysty Bilim jáne ǵylym mınıstrligi osy problemalardy ǵylymı jáne keshendi zertteý jumystaryna qoldaý kórsetip, qarjylandyra almady.

Qazaqstandaǵy saıası qýǵyn-súrginderdiń ereksheligi mynada: Qazkraıkomda – Qazaqstan Kompartııasy OK-de (olardyń jergilikti jerlerdegi fılıaldarynda), KSRO-nyń OGPÝ-NKVD-MGB-KGB organdarynda (olardyń Qazaqstandaǵy bólimshelerinde) «Alash Orda» kezinen beri stalındik rejımniń jaýlary – «býrjýazııalyq ultshyldardyń» jasyryn qupııa tizimi boldy. Al olar is júzinde Qazaqstannyń azattyǵy men táýelsizdigi úshin kúresken naǵyz Qaharmandar edi.

Bolshevıktik-kommýnıstik partııa óziniń saıası qarsylastaryna qarsy ártúrli qýǵyn-súrgin naýqandaryn júrgizgen, № 1 jáne № 2 stalındik atý tizimderin nemese atyp óltirý, sottaý, qýǵyn-súrginge ushyratý maqsatynda basqa da jazalaý aksııalaryn jasaǵan kezde dál osy «býrjýazııalyq ultshyldar», ıaǵnı bizdiń Qaharmandar eń aldymen qaraýyl ushyna ilindi. 

Qazaq halqynyń azattyǵy men múddesi jolynda kúreskeni úshin bizdiń Qaharmandarymyzdyń ústinen birde-bir qylmystyq is qozǵalmaǵan, ne olarǵa birde-bir úkim shyǵarylmaǵan. Olardyń barlyǵy ádeıi túrde ózderi jasamaǵan jáne jasaı almaıtyn qylmys jasady dep aıyptalǵan. «Qazaq býrjýazııalyq ultshyldyǵymen kúres» degen jeleýmen ulttyq elıtanyń úzdik bóligi joıyldy. Bul problemaǵa da saıası jáne memlekettik baǵa berilmedi.

QR Bas prokýratýrasynyń derekteri boıynsha aqtalǵan 350 myńnan astam adamnyń 70%-ǵa jýyǵyn bizdiń elimizge jer aýdarylǵan halyqtardyń ókilderi quraıdy. Olardyń jappaı aqtalýyna, birinshiden, tıisti zańnyń qoldanylý aıasyna kirgeni, ekinshiden, barlyq jer aýdarylǵandar tiziminiń arhıvterde saqtalǵany, úshinshiden, jer aýdarylǵandardyń ózderiniń jáne olardyń urpaqtarynyń osy másele boıynsha únemi joǵary memlekettik satylarǵa ótinish jasaýy sebep boldy. Bul adamdar qazir táýelsizdik alǵan basqa memleketterdiń aýmaǵynda qýǵyn-súrginge ushyratylsa da, bizdiń elimiz olardy aqtap durys istedi.

О́kinishke oraı, táýelsiz Qazaqstan bıligi elimizge jer aýdarylǵan halyqtardyń barlyq ókilderin aqtasa da, jergilikti halyqtan shyqqan, birneshe ǵasyr boıǵy memlekettik qýdalaý men qýǵyn-súrgin qurbandarynyń sanattaryn (onyń ishinde Qazaqstannan shetelge qýǵyndalǵan) keshendi túrde zertteýge kirisken joq. Bul turǵyda qazaqtyń «zııaly qaýymy» basqa burynǵy keńestik respýblıkalardaǵy sııaqty bılikke qýatty jáne júıeli qysym jasaı almady.

Qazaqstannyń azattyǵy men táýelsizdigi úshin jan qıǵan, talaı qýǵyn-súrginderdiń qyspaǵy men azapty synaqtarynan ótken, sonda da ishki tazalyǵy men óz halqyna degen kirshiksiz mahabbatyn saqtap qalǵan qaharmandarymyzdyń arýaǵy, uly Rýhy bizdiń olarǵa qashan memlekettik deńgeıde tıisti baǵa beretinimizdi kútip jatyr. Eger biz óziniń kıelisi men qasıettisinen bezgen, uly ata-babalaryn satyp jiberetin saıası jáne moraldyq azǵyn bolmasaq, búgingi kúni kimniń arqasynda táýelsiz Qazaqstanda ómir súrip jatqanymyzdy sezbeıtin, bilmeıtin jeksuryn, máńgúrt bolmasaq, biz olarǵa RÝHANI jáne MEMLEKETTIK ESKERTKIShTER ornatýǵa tıispiz.

О́ziniń tabıǵı quqyqtary, óz otbasynyń múddeleri, óz halqynyń jáne Qazaqstannyń ulttyq múddeleri úshin kúresken qaharmandarymyzdyń eshqaısysy óz Otanyn satýdy, kontrrevolıýsııalyq qyzmetpen aınalysýdy, bandylyq quralymdarǵa qatysýdy, alys shet memleketterdiń paıdasyna shpıondyq jasaýdy jáne ult-azattyq kúresti tunshyqtyrý, qýǵyn-súrginge ushyratý úshin zańsyz, qylmysker bolshevıktik bılik ózine tańǵan, aqylǵa syımaıtyn «memlekettik qylmystar» jasaýdy oıyna da alǵan emes. Bul – absolıýttik aqıqat! «Qaharmandar» respýblıkalyq qoǵamdyq qory buǵan kepil bola alady.

Sondyqtan da osy qaharmandarǵa qatysty arnaıy sot alqalarynyń «úshtikteri», «ekilikteri» shyǵarǵan ádiletsiz úkimderdi prokýrorlardyń, sottardyń joıýy – bul tek formaldy áreket, ıaǵnı burynǵy áýel bastan zańsyz sheshimderdi joǵarynyń nusqaýy boıynsha QAITA QARAÝ ǵana. Bul qaharmandar laıyq bolyp tabylatyn, olardyń eńbegi sińgen tolyq aqtaý emes. Bul – olardyń esteligin qurmettemeý, bıýrokratııalyq jolmen kelemejdeý. Olar Qazaqstannyń azattyǵy, táýelsizdigi jáne jeriniń tutastyǵy úshin kúresken tulǵalar retinde saıası jaǵynan aqtalýǵa tıis.

Prokýrorlar men sottar Qazaqstannyń azattyǵy men táýelsizdigi úshin kúreskenderdiń patrıottyǵy men erligine baǵa bere almaıdy, oǵan quqyǵy da joq. Onyń ústine álemniń eshbir elinde, onyń ishinde Qazaqstanda da prokýrorlar túpkilikti sheshim qabyldaýǵa, adamnyń kináli nemese kinásiz ekenin tanýǵa quqyly emes, olardyń úkimderdiń kúshin joıýǵa da quqyǵy joq. Bul da bizdiń ózimiz úshin kıeli ári qasıetti taqyrypqa ústirtin jáne jaýapsyz qaraıtynymyzdy kórsetedi.

Altynshy. Qazaq halqyn jáne shynaıy qazaq tarıhyn aqtap alý qajet. Bizdiń qoǵamdyq ǵylymdy, onyń ishinde tarıh ǵylymyn keńessizdendirý, otarsyzdandyrý áli aıaqtalǵan joq. Biz qoǵamdaǵy turaqtylyqty saqtaýymyz kerek degen syltaýmen halqymyzǵa qarsy stalınızmniń jasaǵan qylmystaryn memlekettik deńgeıde jasyrýdamyz. Sonyń saldarynan halyqqa qarsy jasalǵan osy qylmysty saıasatty belsendilikpen iske asyrǵandardy  (olardyń attaryn atamaǵandyqtan) jabýdamyz. Olarǵa osylaısha janashyrlyq kórsetýimizdiń ózi tarıh aldynda kúná, tipti bizdiń qylmysymyz dep sanaýǵa bolady. Eger osy shyndyqtar ashylatyn bolsa ol elimizdiń turaqtylyǵy men qaýipsizdigine esh zııan keltirmeıtinin búgingi tańda bizdiń halqymyz bilip otyr. О́kinishke oraı, progresshil jáne demokratııalyq jurtshylyqtyń táýelsiz Qazaqstan bıligine artqan úmiti tolyq aqtalmady. Memlekettik táýelsizdik alǵanymyzǵa otyz jyl bolyp qalsa da, problemany osylaısha tujyrymdaýǵa májbúr bolyp otyrmyz. Qazaq halqy óziniń qaharmandaryn tolyq aqtaı almaǵandyqtan shyn tarıhyn jańǵyrta almaýda, sonymen birge óz tarıhynda jartysynan astamy qyrylyp qalǵan tragedııaǵa qatysty da óziniń shynaıy tujyrymyn jasaı almady.

Sonyń bir kórinisi retinde bizdiń bıliktiń Astananyń eski bóliginde, qalyń aǵashtyń qýysynda, eshkimniń kózine túse qoımaıtyn túkpirde (bireýler ony halyqtan jasyrý úshin osylaı istedi deıdi) «Qaraly qabyrǵa» degen shaǵyn eskertkishtiń qoıylǵandyǵy. Qańyraǵan kerege men aspanǵa qolyn jaıǵan aqsaqal men áıeldiń beınesi bolshevıktik-stalındik katastrofanyń shynaıy keıpin, alyp masshtabyn asha almaı tur. «Asharshylyq» - ash-jalańash, ashtyqtan aýyldar men qalalarda, joldarda, memlekettik organdardyń aldynda, stansııalar men kóshelerde qınalyp, qyrylyp ólip jatqan mıllıondaǵan baqytsyz adamdardyń  álemdik katastrofasy boldy emes pe? Qylmysker bılik olardy qutqarý úshin saýsaǵynyń úshin de qımyldatqan joq, kerisinshe alysqa ketpekshi bolǵandardy qorshap alyp, NKVD soldattarynyń kordonynan shyǵarmaı qoıdy. 

Al myna qarapaıym eskertkishte tym bolmasa ashtyqtan qyrylǵan adamdardyń máıitteri de kórinbeıdi.  Halyqtyń qylmysty bılikke degen yza-kegi de, qarǵysy da atymen joq. Arhıtektýranyń mamandary bul eskertkishtiń tujyrymy men turǵan orny qyrǵynnyń kelbetin asha almaǵan, tek áıteýir halyqty aldarqatý úshin qoıyla salǵan sapasyz dúnıe dep aıtady.

Respýblıkalyq «Qaharmandar» qory qoǵamnyń osy narazylyǵyna qosylyp, «Asharshylyqtyń» 90-jyldyǵy qarsańynda jańa astananyń sol jaǵalaýyna qaramaý, oılanbaý múmkin bolmaıtyndaı etip «Aza tutý alańy», nemese «Qasiret taýy» («Qaraly qabyrǵa» emes «Qaraly taý») degen atpen memorıaldy keshen ornatýy kerek dep sanaıdy. Ol halyqtyń qansyraǵan qasiretin tolyq kórsetip, máńgilik umyttyrmaıtyn bolar edi.

Keshenniń ortasyna elimizdiń týy men eltańbasy salynǵan bıik stella boı kóterip, jarqyrap, qazaq halqynyń rýhynyń synbaı, asqaqtap, táýelsizdikke qol jetkizgenin kórsetip  tursa bir ǵanıbet bolar edi.

Otanymyzdyń táýelsizdigi men bostandyǵy jolynda kúresken, Máńgilik El rýhyn bizge jetkizgen barlyq batyrlarymyz ben bılerimiz, qol bastaǵan kósemderimiz ben sóz bastaǵan sheshenderimiz, barlyq qaharmandarymyz qazaq aýyldarynda týyp, ósti. Bolshevıktik-stalındik rejım aýyldyń dińgegi bolǵan barlyq esti-basty, maldy-jandy adamdardyń bárin qylmyskerge sanap, qurtýǵa tyrysty. Qýdalaýǵa olardyń ózderi ǵana emes, barlyq otbasy músheleri, sonyń ishinde besikten beli shyqpaǵan sábılerinen bastap, eńkeıgen kárilerine deıin ilekti. Repressıǵa baılar ǵana emes barlyq oqyǵan, kózi ashyq, muǵalim bolǵan adamdar, din ıeleri, atqaminerlerdi de qosty. Sóıtip, qazaq halqynyń ulttyq kodyna balta shabyldy. Ony tárbıeleıtin ortanyń shańyraǵyn ortasyna túsirdi. Halyqtyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan erkindik súıgish, kóshpendilerge tán azat rýhy osylaı aıaqqa basyldy.

Árbir baıǵa, jartylaı feodal men aýqatty qojalyq ıesine qylmystyq is qozǵaldy. Osy is boıynsha olardyń barlyq otbasy músheleri, týǵan-týystary, bilimdi adamdar, dinı qyzmetkerler jáne basqa da «atqaminerler» qylmystyq jaýapqa tartylyp, tárkileýge ushyrady, Qazaqstannyń óz ishine, sondaı-aq odan tys aýmaqqa jer aýdaryldy. Uzaq ýaqyt arhıvterdi zerttegen ǵalymdardyń málimeti boıynsha, bul qylmystyq ister sol kúıi qaıta qaralmaǵan, qýǵyn súrgin qurbandary áli kúnge deıin aqtalmaǵan. 

Memlekettik qýdalaý men qýǵyn-súrginniń jan-jaqty jáne obektıvti túrde zerttelmegen jáne memleket tarapynan baǵalanbaǵan, sol sebepti saıası turǵydan aqtalmaǵan qurbandarynyń úlken sanattarynyń biri – kezinde Qazaqstannan qýdalanǵan, qazir shetelde turatyn otandastarymyz. Olardyń arasynda óz Otanynyń azattyǵy úshin otarshyl-totalıtarlyq rejımdermen kúresken patrıot qaharmandar az bolmaǵan. Olar otarshyl-totalıtarlyq rejımderdiń qýǵyn-súrgininen nemese bılik qoldan jasaǵan, jappaı jáne buryn-sońdy bolmaǵan ashtyqtan qashyp qutylǵan, Qazaqstannan ketýge májbúr bolǵan qonys aýdarýshylar, bosqyndar (olardyń urpaqtary).  Biz qazir táýelsizdik jyldary qabyldaǵan mıllıonǵa tarta otandastarymyzdy ǵana aýyzǵa alamyz. Eger olardyń týǵan jerdi qýdalanýdyń saldarynan tastap ketý sebebine saıası baǵa berilgen bolsa oralmandardyń sany eselep artqan bolar edi.

Mysaly arhıv derekteri boıynsha, 1917 jylǵy qańtarda patshanyń jazalaýshylary Jetisýdyń kóteriliske shyqqan aýyldarynyń 273 myńnan astam turǵynyn Qytaıǵa qýǵan. Jetisý gýbernııasy ákimshiliginiń óz esep-qısaby boıynsha Vernyıdan Qytaımen shekaraǵa deıingi jerdegi 53 myń qazaq qojalyǵy, aýyldar men qyshlaqtar tonalyp, qıratylyp, ornynda úıindisi ǵana qalǵan. Halyqaralyq praktıkada mundaı jaǵdaılarda zardap shekken adamdarǵa bosqyn mártebesi berilip, olar halyqaralyq uıymdardyń qorǵaýyna alynady.

Sondyqtan da Qazaqstan táýelsizdik alǵannan keıin jańa Qazaq memleketi halyqaralyq standarttar men praktıkaǵa sáıkes óziniń tarıhı Otanyna oralyp jatqan otandastarymyzdy qabyldaý jáne jaıǵastyrý boıynsha saıası, quqyqtyq jáne moraldyq jaýaptylyqty óz moınyna alýǵa tıis edi. Parlament osy adamdardyń mártebesi, Qazaqstannan qýylý sebepteri, óziniń Otanyna oralatyn oralmandarǵa, olardyń beıimdelýi men ornyǵýyna memlekettik kómek kórsetý máseleleri aıqyndalatyn birqatar zańnamalyq aktini qabyldaýǵa mindetti edi.   Kezinde biz osy máselelerdi sheshý týraly usynys túsirip, memlekettik aktilerdiń jobalaryn jasaǵan edik. Alaıda bizdiń bılik ony jasaýdy qajet dep tappady. QR Joǵarǵy Keńesi «Jappaı saıası qýǵyn-súrginder qurbandaryn aqtaý týraly» Zańdy qabyldaý kezinde qýǵyn-súrgin qurbandarynyń taza qazaqstandyq sanatyn zerttemedi jáne osy Zańǵa qospady. Qazaqstandyq qurbandar sanaty bul Zańnyń qoldanylý aıasyna kirmeı de qaldy, óıtkeni 1992 jylǵy 7 jeltoqsanda akademık M. Qozybaev tóraǵalyq etken Joǵary Keńes Tóralqasy komıssııasynyń áıgili ári atyshýly Qorytyndysy jarııa etilgennen keıin Qazaqstan kompartııasynyń keshegi basshylary men ıdeologtary, sondaı-aq Respýblıkalyq kúsh qurylymdarynyń basshylary burynǵy rejımderdiń barlyq qylmystaryn ashýdy jáne keńes nasıhaty men keńestik qoǵamdyq jalǵan ǵylym jasaǵan mıfterdiń buzylýyna jol berýdi qalamady, sóıtip, halyqtyń kommýnıstik partııaǵa qarsy ashý-yzasynyń órshý qaýpin, saıası turaqtylyq pen ultaralyq kelisimdi  saqtaýdy jáne basqa da «izgi» sebepterdi jeleý etip bul taqyrypty jaýyp tastady.

Sondyqtan da Qazaqstan bıligi arhıvterge qupııalyq qulpyn salý jáne bul taqyrypty keshendi ǵylymı zertteý men memlekettik baǵalaýdan jabyq ustaý jóninde jasyryn nusqaý berdi. Munyń ózi Qazaqstannyń azattyǵy men táýelsizdigi ıdealyna jáne álemdik praktıkaǵa qaıshy kelgendikten, bul týraly resmı jarııalanbady. Tutas ujym bolmasa, birli-jarym kisiniń kúshimen eńserilmeıtin bul aýyr jumys negizinen jekelegen taqyryptar men tulǵalar boıynsha keıbir ǵalym-patrıottardyń, ólketanýshylardyń, sondaı-aq óz múmkindigi men quzyretiniń shamasyna qaraı keıbir jazýshylar men jýrnalısterdiń kúshimen júrgizilýde.  

О́kinishke oraı, Qazaqstandaǵy saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń barlyq sanattaryn tolyq aqtaý, bizdiń Qaharmandarymyzdyń erligi men batyrlyǵyn máńgi este qaldyrý problemalary «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasyna engizilmeı qaldy. Bizdiń bılik Otan qorǵaýshylardyń esimi men erligin memlekettik turǵydan tolyqtaı baǵalamaı jáne qaıta jańǵyrtpaı turyp, halyqtyń Rýhyn qaıta túletý, onyń sanasyn jańǵyrtý múmkin emes ekenin túsingisi kelmeıdi. Bul bizdiń bıliktiń burynǵy keńestik memlekettik ıdeologııadan tolyq aryla almaǵanyn kórsetedi. Eger sheneýnikterdiń is-áreketi men sózderin saralar bolsaq, bizdiń Qaharmandarymyz beıne Qazaqstannyń emes, basqa memlekettiń múddesi men azattyǵyn qorǵap, sol úshin qýǵyn-súrginge ushyraǵan, qaza tapqan sııaqty.

Erekshe atap óterlik bir jáıt, Qazaqstandaǵy jeltoqsan kóterilisinen (1986 jylǵy) keıin KSRO MQK «qazaq býrjýazııalyq ultshyldyǵymen» kúres baǵytyn qaıta qolǵa aldy. KOKP OK qazaq ultshyldyǵymen kúresý týraly qaýly qabyldady. Onyń tamyryn alashordalyqtardan – bizdiń uly qaharmandarymyzdyń shoǵyrynan izdestire bastady. Búkil respýblıka kóleminde, barlyq ujymdardan «qazaq ultshyldaryn» izdestirip, taýyp jatty. Qýǵyndaýǵa jáne qýǵyn-súrginge jatatyn adamdardyń jasyryn tizimi jasaldy. Tek «gorbachevtik» qaıta qurý men KSRO-daǵy memlekettik jáne qoǵamdyq ómirdi demokratııalandyrý ǵana Qazaqstanda «kishi 37-shi jyldyń» qaıtalanýyna jol bermedi.

Jetinshi. Qazaqstannyń birinshi basshysy (1926 – 1933 jyldar aralyǵynda Qazkraıkomnyń birinshi hatshysy) retindegi F. Goloshekınniń (shyn aty-jóni Vaınshteın Shaıa Isaakovıch) saıası, memlekettik qyzmetin onyń patrıottyq jáne progressıvti pikirdegi kadrlardy qýdalaý men qýǵyn-súrginge ushyratýdan, óz aınalasyna qazaq koloborosıonısterin toptastyrýdan, óz opponentterin ártúrli saıası qylmys jasady dep aıyptaýdan bastap qazaq halqyn ulttyń jartysyn jalmaǵan zulmat ashtyqqa ushyratqan árqıly áleýmettik-saıası naýqandardy, onyń ishinde «Qazaqstandaǵy kishi qazandy», tárkileýdi, ujymdastyrýdy uıymdastyrýǵa deıin jan-jaqty zertteıtin ýaqyt áldeqashan jetti. 

Bul rette F. Goloshekınniń ózi bastama jasaǵan aksııalar men sheshimderdi anyqtap, olarǵa baǵa berý qajet. Onyń odaqtyq ortalyqtyń sheshimderi men nusqaýlaryn oryndaýdy qalaı uıymdastyrǵanyna jeke baǵa berý kerek.

Eger keńes halqy úshin eń qanquıly qýǵyn-súrgin, eń aýyr qasiret 1937-1938 jyldary oryn alǵan bolsa, qazaq halqy úshin jońǵar shapqynshylyǵymen para-par eń kólemdi qasiret Qazaqstandy F. Goloshekınniń basqarǵan jyldary jasaldy. F. Goloshekın qazaq saıası elıtasy arasyndaǵy toparalyq kúresti, eń bastysy Qazaqstannyń basshy quramy arasynda qazaq halqynyń strategııalyq múddelerin qorǵaýda birlik pen memlekettik patrıotızmniń joqtyǵyn paıdalanyp, qysqa merzim ishinde negizgi kúshti óz jaǵynan toptastyrdy jáne jeke bılik rejımin kúsheıtip aldy. Qazaq halqynyń múddesin barynsha prınsıpti túrde qorǵaǵan, eń kórnekti, progresshil basshylar S. Sádýaqasov, S. Qojanov pen S. Myńbaev alǵashqylar qatarynda saıası qýǵyn-súrginniń nysanasyna ilinip, Respýblıkanyń basshy quramynan qýyldy. Olar Qazkraıkomnyń 1926 jylǵy 3-shi plenýmynyń sheshimimen Qazaqstannyń basshylyǵyna jáne partııanyń baǵytyna qarsy oppozısııalyq qyzmet jasady, «ultshyl-ýklonıst» dep aıyptaldy. О́kinishke oraı, F. Goloshekınniń halyqqa qarsy baǵytyna ashyq qarsy shyqqan qaharmandardyń memlekettik patrıotızmi búginge deıin tıisti túrde baǵalanbady, olardyń erligi halyqtyń jadynda saqtalmady.

Biz sol kezdegi qazaqtyń saıası elıtasy alaýyzdyq tanytpaı, týǵan halqynyń ulttyq múddelerin bir kisideı birlesip qorǵaǵanda óziniń máni, mazmuny jóninen avantıýralyq, halyqqa qarsy qylmystyq saıası naýqan –  «Qazaqstandaǵy Kishi qazandy» qabyldaý men iske asyrýǵa jol bermegen bolar ma edi degen basty suraqqa jaýap berýimiz qajet.

Eger zııaly qaýym, saıası elıta sonymen qatar halqymyzdyń barlyq kózi ashyq bóligi búgingi kúni de bul máselelerdiń qajettiligine kóńil bólmese, sonyń ishinde qazaqtyń memlekettik, saıası jáne qoǵamdyq qaıratkerleriniń kollaborsıanızmine ádiletti baǵa berilmese, onda  ózderiniń saıası kórsoqyrlyǵyn kórsetedi jáne ózderiniń toptyq jáne rýlyq múddelerin jalpyulttyq múddeden joǵary qoıatyndyqtaryn pash etedi.

Eger biz osy synaq pen arylýdan ótip, adamgershil- psıhologııalyq kedergilerdi eńserip, arymyzdy tazartpasaq, onda ózimizdiń jańǵyrǵan saıası standarttarymyzdy qalyptastyra almaımyz. Qaıta-qaıta sol baıaǵy «qazaqpaıshyldyqtyń» qoqystary men lastyǵyna uryna beretin bolamyz.

Segizinshi. «Troskııshilder» men «zınovevshilderge» qarsy kúreske jáne Qazaqstanda osy kúresti iske asyrý saldarlaryna obektıvti, saıası jáne ǵylymı-tarıhı baǵa berý – onyń maqsaty men mindetterin jan-jaqty ashý qajet. Bálkim Almatyda turatyn qazaq Troskıı týraly estigen de bolar, biraq elimizdiń basqa óńirlerinde turatyn qazaqtar Troskıı men Zınovev jóninde bilmegeni anyq. Bolshevıktik-stalındik rejım osy jáne basqa da saıası jáne ıdeologııalyq qarsylastarymen kúres júrgizý jeleýimen Qazaqstandaǵy keńestik eksperımentterge qarsy nıettegi halyqty qurtty.

Qazaqstanda júrgizilgen «zııankestikke», «dıversııalarǵa» qarsy kúres mindetteri men basqa da saıası naýqandardy jan-jaqty zerttep, olarǵa saıası jáne ǵylymı baǵa berý qajet. Mysaly, Qazaqstanda tek qana 1928-shi egis jylynyń nátıjeleri boıynsha Astyq daıyndaý josparyn oryndamaǵany úshin 58 myń adam jaýapqa tartylyp, onyń 34 myńy sottalǵan. Ǵalymdardyń aıtýynsha, bul ister sodan keıin qaıta qaralmaǵan, sottalǵan adamdar aqtalmaǵan. OGPÝ organdary jurtshylyqty aldaý úshin Qazkraıkom basshylyǵymen kelise otyryp, osy qýǵyn-súrgin túrin keńes ókimeti jaýlarynyń «zııankestik», «dıversııalyq» qyzmetine qarsy shara dep kórsetý maqsatynda Qazaqstannyń birqatar óńirinde qylmystyq isterdi qoldan jasap, ortalyǵy Almaty qalasynda delingen, ómirde múldem bolmaǵan, astyrtyn «Qazaqstannyń sharýa partııasynyń» fılıaldaryn «ashqan boldy». Osy is boıynsha 20-dan astam adam qylmystyq jaýapqa tartylyp, sottaldy. Jurtshylyqtyń, qýǵyn-súrginge ushyraǵan adamdar urpaqtarynyń osy naýqandar nátıjeleri týraly bilýge moraldyq jáne zańdy quqyǵy bar. Al oǵan kómektesý – Qazaqstan bıliginiń mindeti.

Osyndaı kampanııalardyń saldaryn zertteý olardyń tragedııalarynyń aldaǵy ýaqytta qaıtalanbaýy úshin qajet. Memlekettiń joǵary eshelonyndaǵy bılikke talasýdyń saldary qarapaıym adamdardy qýǵyn-súrginge salǵandyǵy - álemdik tarıhta bolmaǵan nonsens.

Toǵyzynshy. Bolashaq Parlament «QR Joǵarǵy Keńesi Tóralqasynyń QazOAK pen QAKSR HKK-nyń «Baı qojalyqtaryn tárkileý týraly» 1928 jylǵy 27 tamyzdaǵy, «Iri jáne jartylaı feodal baılardy tirkileýge jáne jer aýdarýǵa qarsy is-qımyl úshin qylmystyq jaýaptylyq týraly» 1928 jylǵy 13 qyrkúıektegi jáne «Jappaı ujymdastyrý aýdandarynda aýyl sharýashylyǵyn sosıalıstik qaıta qurýdy nyǵaıtý jáne qulaqtar men baılarǵa qarsy kúres jónindegi is-sharalar týraly» 1930 jylǵy 19 aqpandaǵy qaýlylaryn zertteý jónindegi 1992 jylǵy 7 jeltoqsanda qurylǵan komıssııasynyń (budan ári – Komıssııa)» Qorytyndysyn obektıvti túrde baǵalaýǵa qaıta oralýy qajet.

Halyq qalaýlysy, akademık-tarıhshy M. Qozybaev basqarǵan Komıssııa sol kezde qoljetimdi bolǵan tólnusqa arhıv qujattaryn jan-jaqty jáne tereń zerttep shyǵyp, óziniń tujyrymdary men usynystarynda osy Aktiler men basqa da memlekettik (partııalyq) sheshimderdi jáne Aksııalardy, olardyń iske asyrylýy men zardaptaryn Adamzatqa qarsy qylmysqa jatqyzdy, qazaq halqyna qarsy genosıd dep tanydy. QR Joǵarǵy Keńesiniń Tóralqasy Komıssııanyń tujyrymdarymen jáne usynystarymen tutastaı kelisti. Kúni búginge deıin eshkim Komıssııanyń tujyrymdaryn resmı túrde teriske shyǵarǵan joq.

Degenmen Joǵarǵy Keńestiń Keńes Odaǵy ydyraǵanǵa deıin saılanǵan, KOKP-nyń burynǵy músheleri bolyp tabylatyn depýtattary osy tarıhı taǵdyrsheshti problemalardy talqylaý jáne qazaq halqyn buryn-sońdy bolmaǵan zulmat qasiretke ushyratqan halyqqa qarsy, qylmysker sheshimderge baǵa berý boıynsha tıisti Memlekettik aktiler qabyldaý úshin Joǵarǵy Keńestiń jalpy otyrysyna shyǵarýdan jaltardy. Biz osy qorqaqtyqtyń saldaryn áli kúnge deıin tartyp kelemiz.

Osy Komıssııanyń múshesi ári hatshysy retinde Joǵarǵy Keńestiń birqatar qaýlylaryn qabyldaýdy usyndym, olar joǵaryda atalǵan jáne basqa da memlekettik (partııalyq) sheshimderdiń zańdyq kúshin joıyp, olardy halyqqa qarsy (antınarodnyı) bolǵany sebepti qabyldanǵan kezinen bastap jaramsyz dep tanıtyn edi. Sonda barlyq (qaza tapqan, sottalǵan, jer aýdarylǵan jáne qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń basqa sanattaryna aýystyrylǵan) qurbandar zańdyq jáne saıası turǵydan tolyq jáne sózsiz aqtaýǵa jatatyn edi. Meniń bul pikirime quramynda Respýblıkanyń Bas Prokýrory, UQK Tóraǵasy, Ishki ister mınıstri, depýtattar men basqalar bolǵan Komıssııanyń basqa músheleri de kelisti.

Biraq, ókinishke oraı, barlyq shyndyqtyń ashylýyna múddeli bolmaǵan, qazaq qasiretin obektıvti túrde jáne tolyq baǵalaýǵa daıyn emes belgili bir toptar depýtattardyń bul máselege beı-jaı jáne samarqaý qaraǵanyn paıdalanyp, ony tek Joǵarǵy Keńestiń Tóralqasyna ǵana shyǵartty. Tóralqa óziniń 1992 jylǵy 7 jeltoqsandaǵy qaýlysynda máseleni prınsıpti túrde, ádil sheshýden jáne qoǵamdaǵy shıelenis túıinin tarqatýdan jaltaryp, qýǵyn-súrginnen japa shekken adamdardy aqtaý jónindegi barlyq máseleler qabyldanǵaly jatqan «Jappaı saıası qýǵyn-súrginder qurbandaryn aqtaý týraly» Zańǵa engiziledi dep kórsetti. Biraq keıinnen Qazaqstandaǵy qýǵyn-súrgin, jazalaý sharalarynyń júıesine eshkim mán berip, bas aýyrtpaǵandyqtan, ony jan-jaqty zertteýge umtylmaǵandyqtan Qazkraıkomnyń, QazOAK pen HKK-nyń osy jáne basqa sheshimderin iske asyrýdan zardap shekken saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń kóptegen sanattary atalǵan Zańǵa enbeı qaldy.

(Jalǵasy bar)

"Qamshy" silteıdi
Ilmek sózder: Sabyr Qasymov

Qate tapsańyz, qajetti bólikti tańdap ctrl+enter basyńyz.

Pikir qaldyrý

pikir