Jeke sot oryndaýshysy. Ol kim?

Sońǵy birneshe jyldan beri elimizdiń sot, quqyq salasynda ońdy reformalar júrip jatyr. Qazir bul óz jemisin berip jatqany qoǵamdaǵy ózgeristerden de baıqalyp otyr. Rasynda zań qatal bolsa, adam balasy ony jaýapkershilikpen sezine bilse, onda qoǵamda turaqtylyq bolady. Qylmys ta bolmaıdy, beıbit jaǵdaıda tynysh ómir súremiz. Eń basty másele adam men onyń qaýipsizdigi. Sondyqtan da basty negizgi qujat Konstıtýsııa bizdiń kepilimiz. Al zańdar zaman aǵymyna, qoǵam suranysyna qaraı ózgerip, tolyqtyrylyp otyrady. Bul túsinikti.

Qazaqstan qoǵamynda qazirgi ýaqytta bolyp jatqan quqyqtyq reformalar óz nátıjesin berýde. Sot salasynyń keıbir qyzmeti búginde jekege berilýde. Ol qandaı sala? Atap aıtqanda, jeke sot oryndaýshylardyń qyzmeti. Al quqyqtyń bul salasy nelikten jeke sot oryndaýshylaryna berildi. Buǵan deıin bul sala memlekettik sot oryndaýshylarynda boldy? Al jekeniń qandaı artyqshylyqtary bar? Bul týraly áńgime keıinirek.

Jalpy memleettik sot salasyna jeke sot oryndaýshylary ınstıtýtyn engizý týraly Prezıdent qol qoıǵan jarlyq 2009 jylǵy tamyzda jaryqqa shyqty. Al bul másele 2010 jyly aldaǵy 10 jylǵa arnalǵan, ıaǵnı 2020 jylǵa deıingi quqyqtyq saıasat tujyrymdamasynda aıtyldy. Sonymen qatar, atalǵan erejeni prezıdenttiń 100 naqty qadam, Ult jospary da tolyqtyrdy. Munan keıin «Jeke sot oryndaýshylarynyń quqyqtary, mindetteri men jaýapkershiligi týraly ereje» jarııalandy. Munyń barlyǵy bir-birin tolyqtyryp, sabaqtastyryp turǵan zańdar. Jeke sot oryndaýshylar ınstıtýtynyń mártebesi týraly áńgime  quqyqtyq saıasat tujyrymdamasynda bárinen buryn atap kórsetilgendikten,  biz osy máseleni aldymen sóz etpekpiz.

Negizinen 10 jylǵa arnalǵan quqyqtyq saıasat tujyrymdamasynda zańdyq máseleler sóz etiledi jáne osy turǵyda aldaǵy ýaqytta ne istelinýi qajet ekendigi atap kórsetiletinin aıta ketken jón. Sondyqtan da biz 2010  - 2020 jylǵa deıingi aralyqtaǵy quqyqtyq saıasat tujyrymdamasyndaǵy jeke sot oryndaýshylarǵa arnalǵan bapty jolma jol kórsete keteıik.

«Sot isin júrgizýdiń aıaqtaý satysy sot aktilerin oryndaý bolyp tabylady, sondyqtan olardyń múltiksiz oryndalýyn qamtamasyz etetin sharalar qabyldanýy qajet. Osyǵan baılanysty memlekettik sot oryndalýymen qatar jeke sot oryndaýshylarynyń ınstıtýtyn engizý – sot isin júrgizýdiń tıimdiligin arttyrýdyń mańyzdy sharasy. Sot sheshimderin oryndaýdyń aralas modeli sheńberinde memlekettik sot oryndaýshylary memleketten óndirip alý jónindegi qujattardy májbúrlep oryndatý quqyǵyna ıe bolýǵa tıis», - delingen onda.

Jeke sot oryndaýshylarynyń alǵashqy legi 2011 jyly paıda bolsa da, 2016 jyldyń bastap sottar­dyń qyzmet kórsetý, talap etý týraly qujattarynyń basym bóligi jeke sot oryndaýshylarynyń quzyryna berildi. Sodan keıin baryp jeke sot oryndaýshy qyzmetine qaraı oıysatyndardyń sany arta bastady.

Endi bul túsindirmeden keıin biz qaıtadan joǵaryda ózimiz qoıǵan saýalǵa qaıtadan jaýap bereıik oralaıyq.

Jeke sot oryndaýshylary ınstıtýtyn engizý qandaı qajettilikten týdy? Onyń qandaı artyqshylyqtary men erekshelikteri bar?

1. Atalǵan ınstıtýt atap aıtsaq, ózin-ózi qarjylandyrady. Jeke sot oryndaýshylary memleketten, ıaǵnı bıýdjetten jalaqy almaıdy.
2. Olar memleket qazynasyna qaıtarylǵan qarjydan belgili bir paıyzyn alyp otyrady.
3. Alıment jáne tólenbegen jalaqyny óndirý alý sekildi máseleler oryndalǵan jaǵdaıda ǵana olarǵa syıaqy tólenedi.
4. Jeke sot oryndaýshylarynyń qyzmet aıasy keń: ıesi bar, biraq paıdalanylmaı jatqandar jaıylym, egistik jerlerdi memleket menshigine qaıtarý, úıge zańsyz kirgender, zańsyz jer telimin alǵandar, jerge baspana salǵandardan bastap, nesıesin tólemeı qashyp júrgenderge deıingi aralyqtaǵy túıinderdi sheshý solardyń quzyryna kiredi. Ońaı jumys emes árıne.
5. Jeke sot oryndaýshylary eshkimge táýeldi emes. Olar tek qana zańǵa baǵynady, zańnyń aıasynda ǵana sot sheshimderin júzege asyrýǵa tyrysady.
6. Sondyqtan jeke sot oryndaýshylary qatal bolyp kórinýi múmkin. Biraq olar da – adam. Sottyń aqyrǵy sheshimi shyqty ma, ol sózsiz oryndalýy kerek. Sondyqtan jeke sot oryndaýshylary da kóp jaǵdaıda zańnyń oryndalýy úshin boryshkerden múliktiń nemese qaryzdyń qaıtarylýyn talap etedi.
7. Jeke sot oryndaýshylary talapshyl. Olar isti neǵurlym tez ári jedel aıaqtasa, ózine jaqsy. Qaıtarylǵan qunnyń bilgili bir paıyzyn ózine alyp otyrady. Sondyqtan da olar isti jedel sheshýge nemese aıaqtaýǵa tyrysady.
8. Bul bir jaǵynan memlekettik oryndaýshylarǵa jaqsy. О́ıtkeni keshegi kúnge deıin olardyń júktemesi kóp bolyp keldi. Olar sot sheshimderin aıaqtap úlgere almaıtyn. Al jeke sot oryndaýshylarynyń jumysy júzege asqaly beri olardyń jumysy sál de bolsa, jeńildedi.
9. Sot salasyndaǵy eki júıeniń qatar ornaýy qazirgi ýaqytta memleketke de  tıimdi bolyp tur. О́ıtkeni jeke men memlekettik sot oryndaýshylary salasynda básekelestik kúsheıdi.

Búgingi tańda  jeke sot oryndaýshylarynyń jumysy óziniń tıimdiligin kórsetip otyrǵanyn aıta ketý kerek, Qazaqstan memleketi TMD elderi arasynda jeke sot oryndaýshylardyń ınstıtýtyn alǵashqylardyń biri bolyp engizgen memleket. Sondyqtan da munyń tıimdiligin elimiz erte kórdi.

Rasyn aıtqanda, jeke sot oryndaýshylary arasynda máseleni tez sheshetin, pysyq, saýatty zańgerler óte kóp. Al sotqa talap aryz jazyp, máseleni tez sheshkisi kelgen adam osyndaı tájirıbeli, pysyq, elgezek jeke sot oryndaýshylaryn ózderi tańdaıtyny da jasyryn emes. Biraq osy jerde kez kelgen adam este saqtaıtyn bir nárse bar: jeke sot oryndaýshysy qarapaıym tilmen túsindirsek, «shash al dese, bas alatyn» adam emes. Jalpy olardyń árbir áreketin memleket baqylaýǵa alyp otyratynyn jasyrmaýymyz kerek.  Negizi «Jeke sot oryndaýshylarynyń quqyqtary, mindetteri men jaýapkershiligi týraly» arnaıy zań da shyqqan.  Munda jeke sot oryndaýshylarynyń quqyqtary, mindetteri naqty aıtylyp,  ne isteýi kerek, qandaı jumystarmen aınalysýy qajet, munda barlyǵy da atap kórsetilgen. Tipti jeke sot oryndaýshysy qyzmetinen ketken kúnniń ózinde memlekettik jáne adamnyń jeke ómirindegi keıbir derekterdi saqtaýǵa jáne qupııa ustaýǵa mindetti. Jalpy jeke sot oryndaýshysy kómekshisiniń quqyqtary men mindetteri deıin zańda atap kórsetilgen.

Jalpy jeke sot oryndaýshylarynyń  jumysy ońaı emes. Bir ǵana mysal, daýǵa sebepker bolyp otyrǵan adam qyzyl syzyqtyń ústine úı salǵan deıik. Bul úıdiń astynan jylý qubyrlary ótedi. Bul jeke turǵyn úı. Qyzyl syzyqtyń ústinde turǵandyqtan ol úı súrilýi tıis. Eki tarap mámilege kele almaı júrgende biraz ýaqyt ótip ketedi. Mundaı jaǵdaıda túıindi tarqatýǵa jeke sot oryndaýshysy keledi. Biraq oǵan da qarsy teke tires bastalady. Qaıtpek kerek? «О́gizdi de óltirmeı, arbany da syndyrmaı», máseleni  sheshý qajet. Tek zańnyń aıasynda...