Shalqar Nurseıitov, saıasattanýshy: 2019 jyl – Jastar jyly emes, "Qos prezıdent" jyly boldy

Bıylǵy 2019 jyl – Jastar jyly, 2020 jyl – Eriktiler jyly bolyp jarııalanǵany málim. Jastarǵa arnalǵan alǵashqy jyldyń aıaqtalar tusynda el ómirindegi, qoǵamdyq ómirdegi ózgerister týraly, jastar jylynyń ne bergeni jóninde sóz qozǵaýdy jón kórdik. Ol úshin AQSh-tyń Djordj Vashıngton ýnıversıtetiniń magıstratýrasyn Medıa jáne strategııalyq kommýnıkasııa mamandyǵy boıynsha támámdaǵan Bolashaq baǵdarlamasynyń stıpendıaty, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ Saıasattaný mamandyǵynyń túlegi, búginde strategııalyq kommýnıkasııa boıynsha konsýltant Shalqar Nurseıitovti áńgimege tartqan bolatynbyz.

 – Jastarǵa arnalǵan bıylǵy jyldyń 10 aıy artta qalypty. Osy ýaqyt aralyǵynda jastarǵa qatysty qandaı eleýli oqıǵalardy atap óter edińiz?

– Qatelespesem, 2003-2005 jyldardy bılik «Aýyl jyly» dep ataǵan bolatyn. Mıllıardtar ıgerilgenimen, aýyldardaǵy negizgi degen máselelerdiń ózi áli kúnge deıin tolyq sheshilgen joq. Qazaqstanda BUU adamnyń basty quqyqtarynyń biri dep tanyǵan taza aýyz sýǵa qol jetkize almaı otyrǵan qanshama aýyl bar. Aýyldardaǵy mektep pen aýrýhanalardyń, mádenıet úıi men kitaphanalardyń jaı-kúıin, jalpy turmys deńgeıin men aıtpaı-aq jaqsy bilesiz. Muny ne úshin aıtyp otyrmyn? 2019 jyldy jastar jyly dep atap, bıýdjetten mıllıardtardy bólip, toı-tomalaqqa uqsas is-sharalar uıymdastyrǵannan elimizdegi 29 jasqa deıingi azamattardyń problemalary sheshilip ketken joq. Shyn máninde, 2019 jyl – jastar jyly emes, «Qos prezıdent» jyly boldy.

Jastar úshin de, búkil qazaqstandyqtar úshin de osy jyldyń eń eleýli oqıǵasy retinde eldi 30 jylǵa jýyq basqarǵan N.Nazarbaevtyń prezıdent qyzmetinen 19 naýryzda bas tartýyn atar edim. Nege 19 naýryz? Nege Astana Nur-Sultan atanǵan kún emes? Nege Qazaqstanda ekinshi prezıdent saılanǵan kún – 9 maýsym emes? Túsindireıin. Saıası-ekonomıkalyq zertteýlerge súıensek, kez kelgen memlekette búkil eldiń taǵdyry bir-birinen táýelsiz saıası ınstıtýttarǵa emes, absolıýtti bılikke ıe jalǵyz saıasatkerge jáne onyń aınalasyndaǵy topqa táýeldi bolýy saıası turaqtylyq pen ekonomıkalyq damýǵa kedergi keltiredi. О́kinishke qaraı, sońǵy 20 jylda memlekettik propagandanyń arqasynda «Nazarbaev» pen «Qazaqstan» sınonımge aınalyp ketken edi. Al 19 naýryzda Qazaqstan azamattary bılik aýyssa «aqyrzaman» bolmaıtynyna, prezıdent Nazarbaevsyz Qazaqstanda tań atyp, kún batatyna kóz jetkizdi. Bul – is júzinde demokratııalyq el retinde qalyptasýymyz úshin óte mańyzdy nárse.

– Jalpy jastarǵa keń múmkindikter ashyp, erekshe kóńil bólý úshin arnaıy jyldy jarııalaý qanshalyqty qısyndy?

– Jastar jylynda jastarǵa jańa múmkindikter paıda bolýy kerek, jastarǵa erekshe kóńil bólý qajet degen pikirmen kelispeımin. О́z azamattaryn qoldaý úshin bılikke bir áleýmettik topty basqalardan bólip-jaryp, solarǵa arnaıy jyl arnap, «qamqorlyq tanytýdyń» qajeti shamaly. Bıliktiń ondaı qadamdary maǵan keıde dıskrımınasııa sııaqty kórinedi. Konstıtýsııada ózin áleýmettik memleket dep jarııalaǵan el bala bolsyn, jas bolsyn, kári bolsyn bárin birdeı áleýmettik qoldaýǵa talpynýy tıis. Kún saıyn. Memlekettik bıliktiń basty mindeti – azamattardyń konstıtýsııalyq quqyqtaryna qol suqpaı, olardyń óz elinde ógeısimeı, ózin tolyqqandy azamat sezinýin kún saıyn qamtamasyz etý. Eń bastysy, memleket áleýmettik qoldaý saıasaty arqyly azamattardyń saıası quqyqtaryn «barterge» salmaýy kerek. Ondaı «barterge» jol bermes úshin azamattar quqyqtyq saýatyn arttyryp, ınfantalızmnen bas tartyp, óz bolashaǵyna ózi jaýapty azamat bolýǵa umtylýy qajet.

– «Barter» dep neni meńzep otyrsyz?

– Iá, jastarǵa jáne basqa da áleýmettik toptarǵa «qamqorlyq» tanytýdy aıtyp otyrmyn. Qazir qoǵamda otyz jyl boıy aýyspaǵan bılikten sharshaý anyq baıqalady. N.Nazarbaevtyń bılikte qalý úshin prezıdenttikten «ketkenin» jurt jaqsy biledi. Oǵan azamattardyń kedeılenýin, kún saıyn teńsizdik pen ádiletsizdiktiń kýási bolýdy, azyq-túlik baǵasynyń qymbattaýyn qosyńyz. Áleýmettik narazylyq pen saıası narazylyq ushtassa, azamattardy «shúkir» arqyly basqarý múmkin emes. Sondyqtan qazir bılik «órt sóndirýmen» aınalysyp júr. Búgin kópbalaly analar Aqordanyń aldyna shyqsa, olardyń máselesi kún tártibinde birinshi máselege aınalady. 21 myń teńge usynady degendeı. Iаǵnı, qaı áleýmettik top óz narazylyǵyn ashyq bildirse, bılik ózin sol toptyń máselesin sheshýge daıynbyz dep kórsetýge tyrysady. «Erteń jappaı kóshege shyqpasa boldy, áıteýir» degen logıka.

Al erteń kompartııanyń tárbıesin kórmegen, saılaýdan keıin partııa quramyn degen málimdemesi úshin polıseıler ustap alyp ketken Rınat Zaıytovtyń bosatylýyn talap etken jastar saıası talaptaryn qoıýǵa kóshse she? 2020 jyldy prezıdent Toqaev «Eriktiler jyly» dep jarııalap qoıdy. Eldegi volonterlerdiń kóbisi jastar. Kóptegen damýshy elderde jastar – saıası ózgeristerdiń negizgi qozǵaýshy kúshi. Al bılik jastardyń saıası kúshke aınalyp ketýine múddeli emes. Eki jyl qatarynan jastardy jarylqaýǵa tyrysýynyń astarynda osy jatsa kerek. Ári «Jeltoqsan oqıǵasymen» birge «Arab kóktemi» bıliktiń esinen shyǵa qoımaǵany anyq. Sondyqtan Qazaqstan sekildi  elde bılik kez kelgen synǵa óte sezimtal keledi. Oǵan naqty mysal – prezıdent saılaýynan keıin bolǵan beıbit narazylyq sherýlerinde 4000-ǵa jýyq adamnyń qamalýy. Ol – prezıdenttiń keńesshisi Erlan Karın aıtqandaı, plıýralızmniń kórsetkishi emes, bıliktiń álsizdiginiń, senimsizdiginiń kórsetkishi.

– Bılik «azamattardyń beıbit mıtıng ótkizýge quqyǵy bar» degen málimdemelerdi aıtyp, ózińiz aıtqandaı jastardy qamaýyn nege jorýǵa bolady?

– Eshbir elde bılik etýshi saıası top esh ýaqytta óz bıligin basqa toptarǵa ońaı bere salmaıdy. Demokratııalyq elderde básekeles múddeli toptar, partııalar kim myqtyny ashyq ári ádil saılaý arqyly anyqtap otyrady. Al avtorıtarlyq memleketterde qolynda bıligi bar az ǵana top óz ústemdiginen aıyrylyp qalmas úshin propaganda men kúshtiń qyzmetine, nepotızm men traıbalızmge júginedi. Atqarýshy bılikten táýelsiz parlament jáne ádil sot bıligi qalyptaspaǵan kezde jasandy ınstıtýttar qurady. 9 maýsymdaǵy prezıdent saılaýynan keıingi narazylyqtan soń qurylǵan «Ulttyq keńes» solardyń biri. Bizde qashan ádil ári ashyq prezıdent nemese parlament saılaýy ótip edi? Sondyqtan bılik 1995 jyly jańa konstıtýsııa qabyldanǵan kezden beri saıası reformalar ımıtasııasymen aınalysyp keledi. Iаǵnı, bılik azamattardyń boıyndaǵy úreıin, jappaı únsizdigin, saıası jáne quqyqtyq nemquraılyǵyn tıimdi paıdalanyp keledi.

– Sońǵy ýaqytta jastardyń qoǵamdyq ómirdiń baqylaýshysy ǵana emes, qatysýshysy da bolǵysy keletini, endigári ádiletsizdikke tóze almaıtyny, quqyǵynyń taptalǵanyn qalamaıtyny týraly aıtylyp júr. «Oyan, Qazaqstan», «Respublica» sekildi qozǵalystar paıda bolyp, Janbolat Mamaı partııa qurýǵa talpynýda. Atalmysh qozǵalystar men bastamalarǵa bul da «bılik jobasy» dep kúmándanýshylar kóp. Osyǵan qatysty oıyńyz qandaı? 

– Qazaqstanda qazir shamamen 3,8 mln jas azamat bar. Olardyń basym kópshiligi saıası bostandyqtary men quqyqtarynyń buzylýyna qarsy kózqarastaryn ashyq bildirýge daıyn dep aıtý artyq bolar. Kolledj ben ýnıversıtet stýdentteriniń barlyǵy derlik mektep pen úıdegi «tynysh júr» degen tárbıeniń áserinen, «oqýdan shyǵyp qalmaıyn», «bıografııamdy qurtyp almaıyn» degen qorqynyshtan saıasatqa beıjaı qaraıdy nemese bılikke loıaldy keletin sııaqty.

Dese de, Denıs Tenniń ólimi, resmı túrde bolsa da N.Nazarbaevtyń saıası sahnadan ketýi, prezıdent saılaýyndaǵy táýelsiz baqylaýshylardyń jenkeshtiligi orystildi nemese eki tilde erkin sóıleıtin, turaqty tabysy bar Almaty men Astanadaǵy shyǵarmashylyq ortada júrgen azamattardyń belsendiligin arttyra tústi. О́zińiz aıtqan «Oyan, Qazaqstan» jáne «Respublica» sekildi qozǵalystar paıda boldy. Janbolat Mamaı partııa qurǵaly jatyr degendeı. Qazir «Oyan, Qazaqstan» ruqsatsyz mıtıngi ótkizip, olardy eshkim ustamaǵany úshin aıyptalyp jatyr. «Respublica» ruqsat alyp, mıtıngi uıymdastyrǵany úshin «bıliktiń jobasy» ataldy. Janbolat Mamaıdy keıbir kisiler «ekinshi Qosanov» dep atap júr.

Birden aıtaıyn, ol azamattardyń eshqaısysy meniń jaqyn aralas-quralasym nemese dosym emes. Saıası kommýnıkasııa mamany retinde olardyń aktıvızmine kóńil bóletinim ras. Olar meniń baıqaýymsha, óz bilimi men kásibı daıyndyǵyna senimdi, naryqta básekege qabiletti, óz quqyqtaryn óte jaqsy biletin azamattar. Tendermen kún kórip júrgen jastar emes. Iаǵnı, olardyń saıası bostandyqqa umtylýǵa negizderi bar. О́z basym ol uıymdardy Aqordanyń jobasy degenge senbeımin. Rasymen de damyǵan el bolǵymyz kelse, ondaı uıymdar ekeý-úsheý ǵana emes, kóp bolýy kerek. Al naqty nátıjege qol jetkizý úshin saıasatty hobbıge aınaldyrý jetkiliksiz. Saıasat – ómir salty, full-time jumys. Ol endi basqa áńgime.

– Jastardyń bul bastamalaryna bıliktiń jaýaby qandaı bolýy múmkin?

– Bılik jastardyń saıasılanyp ketpeýi úshin olardy baqylap, ýysynda ustaýǵa tyrysady. Sol úshin olar jastar uıymdaryn, saıası partııalardy qoldan jasap shyǵarady, jasandy ári kúlkili mıtıngiler ótkizedi. Máselen, «Jastar jylyn» atap ótýge arnalǵan Jol kartasynda «Jas.Qz» degen jastar qozǵalasyn damytý úshin 2019 jyly 252 mln 602 000 teńge bólý qarastyrylǵan. Bir jyldyq bıýdjeti 647 000 dollar bolatyn bul qandaı uıym? Olar nemen aınalysady? Internetten óz basym eshqandaı aqparat tappadym. Mundaı eles uıymdar jastardyń bılikke degen senimin odan saıyn tómendetedi.

Sondaı-aq bılik táýelsiz jastarmen «túsindirý» jáne qorqytý jumystaryn júrgizedi, jıyndaryna kedergi keltiredi. Psıhologııalyq qysym jasaıdy jáne «kúıe» jaǵý arqyly olardyń repýtasııasyna kúmán keltirýge talpynady. Biraq dál qazir bılik sóz bolyp otyrǵan azamattarǵa qatysty burynǵydaı «tizege salyp» jumys isteı almaıdy.

– Ne sebepti olaı oılaısyz?

– Meniń oıymsha, onyń negizgi úsh sebebi bar. Birinshiden, bılik tranzıti bastalǵaly beri sheteldik ınvestorlardyń, álemdik qaýymdastyq pen medıanyń nazary Qazaqstanǵa arta tústi. «Kitaphana» da, Aqorda da iri sheteldik kompanııalardy elde olardyń bıznesterine qaýip tóndiretin eshqandaı saıası ózgeris bolmaıdy dep sendirýge tyrysyp jatyr. 

Ekinshi sebep – alda bolatyn parlament saılaýy. «Ulttyq keńestiń» eldiń esinde qalatyn jalǵyz sheshimi «Saıası partııalar týraly» zańǵa enetin ózgeristeri bolýy múmkin. Iаǵnı, saıası narazy toptarǵa partııa retinde tirkelip, saılaýǵa qatysýǵa múmkindik berilýi múmkin. Al bul qadam arqyly Á.Qosanovtyń 16% daýysyn 4-5 partııaǵa 1-2% daýystan úlestirip berýge, bıliktiń olardy laıyqty básekeles kórmeıtinin tanytýǵa, qoǵamdaǵy «narazylyq býyn» shyǵarýǵa, elde plıýralızm bar dep kórsetýge bolady. Úshinshiden, bılik dál qazirgi oıyn erejesimen, zańdarmen at tóbelindeı az ǵana saıası saýatty ári belsendi azamattardyń jeńiske jete almaıtynyn jaqsy túsinedi. Oǵan qosa qazir táýelsizdiktiń alǵashqy jyldaryndaǵydaı "romantık" saıasatkerler joq. Saıası belsendilerdi eldegi qarjylyq jáne saıası toptar qoldaýǵa daıyn emes. Al bilimdi ári táýekelderdi esepteı biletin, eldiń evolıýsııalyq damýyn qalaıtyn azamattardyń radıkaldy qadamdarǵa barýy ekitalaı.

– «Jeńiske jete almaıtynyn jaqsy túsinedi» deýińizge qaraǵanda mıtıngke shyqqan jastardyń «parlamenttik respýblıkaǵa ótý», «saılaýdy ashyq ári ádil ótkizý» degen talaptarynyń júzege asýy ekitalaı dep esepteısiz be?

– Qazaqstan azamaty retinde elde saıası reformalardyń tez arada bolǵanyn men de qalaımyn. Al saıasattanýshy retinde orta tap qalyptaspaǵan, saıası quqyqtar úshin kúresý tájirıbesi joq, zań ústemdigi ornamaǵan, sóz bostandyǵy saqtalmaıtyn Qazaqstanda saıası ózgerister bir sátte bolmaıtynyn jaqsy túsinemin. Qazaqstandaǵy saıası reforma jaıly dıskýrs pen aktıvızm jaıly sóz bolǵanda oıyma únemi AQSh-taǵy 1960-1970 jyldardaǵy azamattyq-quqyqtyq qozǵalys tarıhy keledi. Qara násildiler tabandy kúrestiń arqasynda 1970 jyldardyń basynda aıtarlyqtaı quqyqtarǵa zań júzinde ıe boldy. Ol – kópshilik oılaıtyndaı, 1960 jyldary belsendi bolǵan qozǵalystyń 5-10 jylda qol jetkizgen jeńisi emes, ol – shyn mánisinde, 1930-1940 jyldary bastalyp, 30-40 jylǵa sozylǵan jankeshti kúrestiń nátıjesi. Tipti ol kúres áli kúnge deıin aıaqtalǵan joq. О́ıtkeni azamattyq jáne saıası quqyqtar úshin kúres bar jerde «erkindik» jáne «bostandyq» sózderinde mán-maǵyna, qun bar. Sondyqtan jylyna 5-6 beıbit mıtıngi ótkizý arqyly az ýaqyttyń ishinde saıası rejımdi ózgertý múmkin emes dep oılaımyn.

– Olaı bolsa, Qazaqstanda shynaıy saıası reformalardy qashan kóremiz?

– Ol «Oyan, Qazaqstan» nemese «Respublica» sekildi uıymdarǵa baılanysty emes. Ol myna men jáne siz sekildi mıllıondaǵan azamattyń óz quqyqtary men bostandyqtary úshin beıbit jolmen kúresýge qanshalyqty daıyn ekendigine baılanysty. Bıliktegi aspandap ketken tulǵalardyń tezirek esin jıyp, «jerge túsýine» baılanysty.

Taǵy bir eskeretin jaıt – saıası bostandyq úshin kúres buqaralyq sıpat almaı, mańyzdy ózgeristerge qol jetkizý qıyn. Saıası erkindik úshin kúres «namysqoı» jigitterdiń qazaq qyzdarynyń sheteldikterge kúıeýge shyǵýyna alańdaýdy qoıyp, korrýpsııaǵa, áıelder men balalardyń zorlyq-zombylyqqa ushyraýyna, beıbit sherýlerdegi polıseılerdiń bassyzdyǵyna, azamattardyń quqyqtarynyń taptalýyna narazylyǵyn ashyq bildirgende bastalady. Ol kúres ashyq ári ádil saılaý ıdeıasynyń Instagramdaǵy B.Maqsatqyzy men M.Tazabektiń mıllıondaǵan aýdıtorııasyna jetip, olar «krıtıkalyq oılaý», «azamattyq pozısııa» sekildi túsiniktermen etene tanys bolǵanda bastalady. Bir sóılemmen aıtqanda, «QR azamaty» bolýdy úırenýimiz kerek. Qundylyqtarymyz úshin bir jyldyq emes, onjyldyq kúreske daıyn bolýymyz kerek. Mine, sonda Qazaqstan naǵyz demokratııalyq damý jolyna túsedi dep senemin.

– Atalǵan jaıttardyń bılik tranzıti bastalǵannan keıin bolyp jatqanyn aıttyńyz. Taıaýda prezıdent Q.Toqaev mınıstrler men ákimderdi Qaýipsizdik keńesiniń tóraǵasy N.Nazarbaevtyń kelisimimen taǵaıyndaý týraly jarlyqqa qol qoıdy. Bul neniń nyshany?

– Jarlyqqa qatysty belgili zańger Evgenıı Jovtıstiń «Azattyq Radıosyna» bergen suhbatynda aıtqan oıymen tolyqtaı kelisemin. Konstıtýsııa boıynsha prezıdent – atqarýshy bıliktegi, jalpy saıası júıedegi, eń yqpaldy ınstıtýt. Al «Qaýipsizdik keńes jaıly» zańǵa súıensek, «Kitaphana» – Aqordadan joǵary turǵan saıası ınstıtýt. Basqasha aıtqanda, №148 jarlyq – quqyqtyq aspektiden góri saıası aspektisi basym másele. О́z tarapymnan qosarym – jarlyqty «Kitaphananyń» Kopernıktiń gelıosentrlik júıesin Aqorda men eldiń esine salýy dep qabyldaý kerek shyǵar.

– Jastar jyly aıasynda qolǵa alynǵan isterdiń biri – «Prezıdenttik jastar kadrlyq rezervi» jobasy ekenin bilesiz. Bıliktegi býyn almastyrýdy osylaı uıymdastyrýǵa qalaı qaraısyz?

– Maǵan bul joba prezıdent Toqaev ákimshiliginiń Qazaqstanda nepotızm men traıbalızmniń «ulttyq ıdeologııaǵa» aınalyp ketkenin resmı túrde moıyndaýy sııaqty bolyp kórinedi. «Kadrlyq rezerv» jobasy – bilimi men eńbek tájirıbesi saı kez kelgen azamat memlekettik bılikke aralasa alady dep kórsetýge tyrysý. Aqordanyń qoǵamdaǵy bılikke degen joǵalǵan senimdi qalpyna keltirý úshin jasap jatqan talpynystarynyń biri. О́zderin legıtımdi bılik dep kórsetýge umtylý.

Osyndaı talpynysty qazaqstandyq sheneýnikter oılap tapqan jańalyq deýge kelmes. Danıel Treısman, Sergeı Gýrıev jáne t.b. ǵalymdardyń zertteýine súıensek, avtorıtarlyq júıeler ýaqyttyń aǵymyna qaraı halyqty basqarýdyń tásilderin jańartyp otyrady. Qazir kúshke negizdelgen eski tásildermen bılikti ustap turý tıimsiz. Sondyqtan bılik basyndaǵylar halyqty ózderin eldi basqarýǵa laıyqty dep sendirýge kúsh jumsaıdy. Ol úshin qoǵamdyq pikirdi qalyptastyrýǵa, oǵan áser etýge qabiletti adamdardyń qoldaýyn satyp alady, qyzmet beredi, aqparattyq tehnologııalardy tıimdi paıdalanýǵa umtylady. Iаǵnı, propagandanyń jańa tásilderine ıek artady. Sol sebepti «Kadrlik rezervke» ótetin 300 azamat ashyq ári ádil konkýrs arqyly iriktelýi ábden múmkin. Biraq 30 jyl boıy regenarasııalyq qabiletin shyńdap kele jatqan qazirgi rejım olardy ózderiniń qalaýyna qaraı ıkemdep alýy op-ońaı.

– Jýyrda Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstri Dáýren Abaev óziniń jumysty 12 myń teńgelik jalaqydan bastaǵanyn eske alyp, shetelde oqyp kelgen jastarǵa elde 50 myń teńgelik eńbekaqyǵa daıyn bolýy kerektigin eskertti. Buny qalaı túsindirer edińiz?

– Klassıkalyq aqyl aıtý. Nur-Sultandyq sheneýnikterdiń jastarǵa «Jalaqy mańyzdy emes, jalqaýlanbaı, Qazaqstandy damyǵan eldermen salystyra bermeı eńbek etińder!» degen dástúrli aqyl aıtýy. О́z basym sheteldik ýnıversıtetti bitirip kelip, 50 myń teńgege jumys isteýge daıyn nemese jumys istep júrgen adamdy kezdestirmedim. Biraq bul ondaı adamdar joq degen sóz emes. Meniń kóz aldyma qolynda sheteldik ýnıversıtetten alǵan dıplomy bar, óz eńbegin 50 myń teńgege baǵalaıtyn adamnyń bir ǵana portreti kelip otyr. Shartty túrde aıtsaq, ol 21-23 jas aralyǵyndaǵy Astanadaǵy yqpaldy «Bákeniń» kómekshisi nemese keńesshisi bolyp rezıýme úshin ýaqytsha jumys istep júrgen, eshqashan qarny ashyp kórmegen, Londondy óte jaqsy biletin, laýazymdy sheneýniktiń nemese ulttyq kompanııalardyń birindegi top-menedjerdiń «teplısada» ósken uly nemese qyzy.

– Suhbatyńyzǵa rahmet!