Sırııa sergeldeńi nemese shatasyp Shamǵa attanǵandar

Elimizde bıyl «Jýsan» operasııasy bastalyp, Sırııadaǵy DAISh uıymynyń (Irak jáne Shamdaǵy ıslam memleketi – IShIM nemese ISIM) aımaǵynda bolǵan jerlesterdi Qazaqstannyń arnaıy qyzmeti birneshe kezeńmen elge jetkizgeni belgili. Barlyǵy 516 adam, olardyń 357-i balalar. Áli de elge oralýdy kútip otyrǵandar bar. DAISh tobynyń qol astynda álem boıynsha 86 eldiń adamdary bolsa, sol elder óz azamattarynan bas tartyp, tipti keı memleketter azamattyqtan shyǵaryp tastap jatqanda qazaq eliniń «Otanyn tárk etýshilerdi» arnaıy jobamen elge qaıtaryp, basynan sıpap, baýyryna basýyn árkim árqalaı baǵalaýda. О́z otandastarymyzdy aıtpaǵanda búkil arab elderi qazaqstandyq bıliktiń qaıyrymdylyǵyna «qaıran» qalyp jatqanyn da bilip jatyrmyz. Endi osy elden jyraqtap, jat jurtqa «jumaq» izdep ketkenderdiń barlyǵy birdeı ásire dinshilder me? Olarǵa degen qoǵamnyń ustanymy qandaı bolýy qajet? degen zańdy saýaldar týyndaıdy.

Elimizde halqymyzdyń dinı saýatty bolýy, qoǵamda dinı alaýyzdyq bolmaýy óte mańyzdy bolyp turǵan jaǵdaıda «Qazaqstan Respýblıkasynyń dinı ekstremızm men terrorızmge qarsy is-qımyl jónindegi 2018-2022 jylǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasy» qabyldandy. Osy baǵdarlama aıasynda Respýblıkamyzda aqparattyq-túsindirý toby memlekette dinı ekstremızmdi boldyrmaýǵa jáne halyqtyń dinı saýattylyǵyn arttyrý maqsatynda halyqpen jumys jasap jatyr. Almaty qalasy Qoǵamdyq damý basqarmasynyń «Monıtorıng jáne taldaý» ortalyǵynyń aqparattyq-túsindirý tobynyń múshesi retinde, halyqpen jumys jasaý barysynda baıqaǵanym sońǵy 2-3 jylda destrýktıvti dinı aǵymdardyń jetegine ketken azamattarymyzdyń sany azaıǵan. Qazirgi tańda Qazaqstannyń dinı salasyndaǵy memlekettik saıasaty basqa elderge úlgi bolatyn nátıje kórsetip otyr.

Dintanýshy-jýrnalıst retinde «Jýsanmen» elge oralǵandarǵa qarap «tarıhyńdy qurmette, dástúrli joldan adaspa» degen sózdi qoldanýǵa týra keldi. Sebebi Sırııadaǵy soǵysty alqapqa arnaıy attanǵandarmen birge ańdamaı adasqandar, taǵdyrdyń súrleýimen tap bolǵandar da tabylady. Endi sondaı birneshe jaǵdaılarǵa qysqasha sholý jasaıyq.

Men tildesken bir top áıeldiń tek bireýi ǵana dúngen, qalǵany qazaq ultynyń ókilderi. Arasynda joǵary bilimdileri, elimizde bedeldi ýnıversıtetterdiń túlekteri, sondaı-aq úı sharýasyndaǵy da áıelder bar.

Toptaǵy eń ereseginiń oqıǵasy árbir «qarakózge» oı salarlyq. Elimizdegi ordaly ýnıversıtette mamandanǵan, biraq keıingi ýaqytta tórt balasynyń tárbıesimen úıinde otyrǵan orta jastaǵy kelinshektiń kúıeýi quzyrly oryndarda qyzmet etken. Islam dinine 2003 jyldary kúıeýi úıretip, otbasynda Daryn Mýbarovtyń ýaǵyzdaryn tyńdap, Mýhammad Abdýl-Ýahabtyń kitaptaryn oqı bastaǵan.

– Siz kópbalaly otbasynda tárbıelenipsiz, on balanyń eń kenjesi ekensiz. Sonda sol ýaqytqa deıin halqymyzdyń dástúrli ustanymy, ımam aǵzam Ábý Hanıfa, hanafı mázhaby jaıly estigenińiz bar shyǵar? – degen saýalǵa, keıipkerimizdiń ıslam dininen múldem beıhabar bolǵanyn bildik. Tek kúıeýiniń aıtýymen namazǵa jyǵylyp, 2014 jyly úılerin satyp, ata-ana, aǵaıyn-týysqa aıtpaı, Sırııaǵa «Islam halıfatynda» ómir súrýge attanǵan. Alaıda 5 jyl tumannyń ishinde, soǵystyń ortasynda kúıeýi men jalǵyz ulynan aırylyp, úsh qyzymen elge jetkizildi. «Sırııaǵa saparyńyz sizge ne berdi?» degende kemseńdep jylaı berdi, kúıeýine kózsiz senip sońynan botalaryn jetektep kete barǵan sherli ananyń ishki álemi ókinishten alaı-dúleı bolyp jatqanyn ańǵarý da qıyn emes edi...

Al endi bir keıipker kelinshek otbasymen Sırııada ótken 6 jyl «tozaq», jarty ǵumyrym bosqa ketkendeı dep kózderine jas aldy. Irgeli ınstıtýtta esepshi mamandyǵyn meńgergen kelinshekti kúıeýiniń teris ádetterden (ishimdik, temeki, t.b.) alystyǵy onyń árbir sózine ılanýǵa sebep bolǵan. Sebebi «Otbasymda ákem anamyzdy jıi sabaıtyn. Aptasyna 2-3 ret aıqaı-shý, urys-keris. Keıin aqyry ata-anam ajyrasty. Biraq anam eshkimge turmysqa shyqpady. Al kúıeýim ishpeıtin, bala kezde kórip óskendeı urys-keris bolǵan joq» dep óziniń kúıeýine degen ılanýynyń negizgi sebebin túsindirgendeı boldy. Al olardyń Sırııaǵa sergeldeńi «túngi telefon qońyraýlarynan» bastalǵan.

– Shyrt uıqyda jatqanda kúıeýime Darhan degen tanysy shetelden telefon shalyp bir nárselerdi aıtty. Sol qońyraýdan keıin uıqyly-oıaý kúıeýim ózinen-ózi dirildep, úreılenýdi shyǵardy. Tún ortasynda jıi shalynǵan telefonnyń jetegimen «Qazaqstanda qala bersek, bala-shaǵamyz dinsiz bolyp, namazyn da oqı almaı, hıdjabyn da kımeı adasyp ketedi» degen qorqynyshpen «Islam memleketiniń keremetin kórý úshin 2-3 aıǵa saıahattap qaıtýǵa» otbasymyzben birge shyqtyq. Biraq Túrkııaǵa barǵanda ǵana baǵytymyzdy bildik. Bizge «Mekke, Mádınaǵa bilim alýǵa bara jatyrmyz» dep aıtýdy talap etip, anamdy ótirik aldaýyma týra keldi. Biraq keıin telefon shalyp keshirim suradym. Biz barǵan soń «janashyr shaqyrtýshynyń» arbaýyna túskenimizdi túsinip, barmaq tistep, barynsha tynysh júrip, elge qaıtýdyń jolyn qarastyryp-aq baqtyq. Qansha oılasaq ta, jolyn tappadyq. Osy 2019 jyly qańtar aıynda úlken qyzym bombanyń astynda qaldy, – dep kózderi jasqa tolǵan sherli kelinshek balalarynyń «beıshara» háline ózin kinálaı bastady.

– Qaıtys bolǵan qyzym elde júrgende mektepte úzdik edi. О́zim de oqýda ozat boldym, al qazir 9, 11 jastaǵy ul, qyzym múldem saýatsyz. Olardyń osy háline biz kinálimiz, oılanbaı elden ketip, adasyp 6 jyl emes jarty ǵumyrymyzdy joǵalttyq. «Qazaqstan óz azamattaryn qaıtaryp alýda» degen boıda men tutqyndar lagerinen balalarymdy alyp kólik keletin jerge bardym. «Kólik erteń keledi, qaıta berińder» dese de, jataqqa barsam, qalyp qoıatyndaı qorqynysh bılep, balalarymmen jaýynnyń astynda túnedik. О́z elimizge kelgenimizdiń qandaı baqyt ekenin men sózimmen jetkize alar emespin», – dep jasaýraǵan oıly kózderimen bir núktege uzaq qarap qaldy...

Al taǵy bir keıipkerimiz almatylyq 24 jastaǵy dúngen qyzy. 2-3 jasynda ata-anasy ajyrasyp, ol anasynyń tárbıesinde ósken, óte bilimdi. Anasy eýropalyq musylman azamatyna turmysqa shyǵyp, ol joǵary synypty Eýropanyń damyǵan elderindegi kolledjderde jalǵastyrýyna týra kelgen. Birneshe til meńgerip te úlgeredi. Alaıda eýropalyq ómir saltynan ol qoǵamǵa etene aralasa almaı, ǵalamtorǵa jıi telmirgen. Jastar jıi otyratyn áleýmettik jelilerden bir dinı topqa kirip, aıat-hadıster oqyp, sol topta daǵystandyq sheshen jigitimen tanysyp, jaqyn sóılese bastaıdy. Jergilikti meshitke baryp, namaz úırenip, hıdjap kıip, bas-aıaǵy 2 aıda «vırtýaldy ǵashyǵy» oǵan turmysqa shyǵýǵa usynys jasaǵan. Jyly sózdi úıip-tókken sheshen jigitine es-tússiz ǵashyq bolǵan taldyrmash kelgen dúngen qyz eshkimge aıtpastan ushaqqa bılet alyp, Sırııadan biraq shyǵady. Nekelesip, «baqytty» otbasylyq ǵumyr súre bastaǵan dúngen qyzy Sham ólkesindegi joıqyn soǵys, eshnársege asa mán de bermegen. Ol kúıeýiniń janynda bolǵanyn qalaǵany sonsha, «ǵashyǵynyń» kezekti jarylysta aıaǵynan aırylǵanyna qýanǵanyn jasyrmady. «Qansha ret «elge oralaıyq» desem de, ol jaı fantastıkalyq áńgime bolyp qala berdi. Sebebi kúıeýim Reseı azamaty bolǵandyqtan, onyń aldynda ne kútip turǵanyn oılaýdyń ózi qorqynyshty edi. Sondyqtan halıfat bergen azyn-aýlaq aqshamen kún kóre berdik» degen ol, osy jyl basynda kezekti jarylys kezinde kóz jumǵan kúıeýin esine alyp egile berdi. «Qazaqstan azamattaryn alyp ketedi» degendi estigende úsh balamdy jetektep, oılanbastan alǵa umtyldym» deıdi ol kóz jasyn súrtip.

– Eger sol 5 jyl burynǵy ǵumyryńyzdy qaıta súrýge múmkindik bolsa, siz Sırııaǵa barar ma edińiz? – degen saýalǵa dúngen qyzy tosylyp, jaýap bere almaı qaldy. Sebebi ol 5 jyl otasqan reseılik sheshen azamatynyń adamgershiligin jıi aýyzǵa alyp, biraq onyń dinı saýatsyzdyqtan arandap qalǵanyn aıta berdi. Tipti ózi Quran tájýıdin durys meńgermese de sanaýly ǵana súre biletin kúıeýine Quran oqýdy úıretpekshi de bolǵan.

Al kelesi keıipkerimiz otbasymen namazǵa bet buryp, dástúrdi dáriptegen qarapaıym otbasynda ósken qazaq qyzy. Turmystyq jaǵdaılary tómen bolǵandyqtan ata-anasyna járdem bolsyn dep nebári 16 jasynda Almatydaǵy halal dámhanalardyń birinde jumys istegen. Sol kezde oǵan 1991 jylǵy oraldyq jigit sóz salyp, ata-anasynyń ruqsatymen, qazaqy dástúrmen uzatylyp, turmysqa shyǵady. Jas otbasy Almatyda 3-4 aıdaı birge turyp, kúıeýi «saqalmen meni bul jaqta eshqandaı jumys almady» dep shetel asyp ketedi. Belgili sport túrinen halyqaralyq týrnırlerge qatysqan, shetelderge jıi shyqqan kúıeýine eshkimniń kúmáni de bolmaıdy. Araǵa 2-3 aı salyp Stambýldan telefon shalǵan kúıeýi jaqsy jumys tapqanyn aıtyp, kelinshegin janyna shaqyrady. Oǵan qyzdyń ata-anasy uzaq ýaqyt kelispegenimen, «áıelime ózim jaýapkermin» degen kúıeýbalasynyń sózine toqtap, 17-ge endi tolaıyn dep turǵan qyzdaryn áýejaı arqyly Túrkııaǵa shyǵaryp salady. Ana júregi tynshymaı, sol jerde beıtanys jandarǵa qyzyn tapsyryp álek. Stambýlda qarakóz kelinshekti bógde azamat kútip alyp, kúıeýi ornalasqan páterge aparǵan. Ol jerde 1 aptadaı aıaldaǵanda «Seni keremet bir jerge aparamyn» degen kúıeýiniń sózine ılanǵan keıipkerimiz ishteı «Kúıeýim maǵan tosyn syı jasaǵysy kelip tur-aý, qandaı tamasha jerge aparady eken?» dep taǵatsyzdana kútkenin aıtty. Alaıda avtobýsqa otyryp, Sırııa shekarasynan ótkende qarakóz kelinshek jaǵdaıdyń múldem basqa ekenin túsingen. Sonda da 1991 jylǵy oraldyq jigit kelinshegine «Ýaıymdama, barlyǵy jaqsy bolady, ózim asyqpaı túsindiremin» dep ılandyrǵan. Biraq shekarada olardy bólip, erler men áıelderdi bólek alyp ketipti. Sodan 3-4 aı jat elde, kúıeýiniń jolyn tosyp, boıyna bitken sharanasy da «túsik» bolyp, japanda jalǵyz qalǵandaı kún keshedi. Al «kelemin» degen kúıeýinen Irak asyp ketkeni jaıly aqparattan keıin «sheıit» boldy degen habar jetedi. Ebin taýyp elge ata-anasymen sóıleskende, barlyq jaıdan habardar bolǵan olar «Jalǵyz bolma, qazaq jigiti bolsa, turmysqa shyq, biz de ýaıymdamaıtyn» dep keńes bergen. Surastyryp, izdestirip, dúıim kóptiń arasynan buryn úılenbegen, Dýbaıda az-kem arabsha bilim alǵan aqtóbelik jigitpen nekelesedi. Elge oralý úshin barlyq amaldy qarastyryp, «únimizdi óshirip» júrdik degen 22 jastaǵy kelinshektiń eki qyzy bar, taǵy aıy-kúni jetip otyr. Biraq ol Sırııadaǵy 5 jyl soǵystyń saldarynan, jarylystardan basy jıi aýyratyn bolǵan, este saqtaý qabileti óte nasharlaǵan. «Sırııaǵa barǵan soń bir jyldan keıin artymnan aǵam men jeńgem kelipti. «Meni alyp ketýge kelgen eken» dep úmittenip edim, sóıtsem olar da aldanyp barǵan eken. Aǵam mingen kólikke bomba tastalyp, kúli kókke ushty. Úıdiń jalǵyz balasy edi, artynan qyzy ǵana qaldy» dep ókinish bildirdi.

Osyndaı bir-birine uqsamaıtyn taǵdyrlardaǵy eń basty uqsastyq – teris dinı ustanymǵa erýi. Suhbattasqandardyń eshqaısysy da tipti Quran tájýıdin durys meńgermegen, aqıda, senim máselesi ýahabızmge negizdelgen, tákfirlik ustanym bar. «Kimdi tyńdadyńyz?» degende barlyǵynan «Daryn Mýbarov, Halıl sheıh, Rınat Qazaqstanı» degen esimderdi estidik, arasynda Saıd Býrıatskıı de bar. «Úsh negiz», «Taýhıd» degen kitaptardy bilemiz deıdi, sol teris senimdi dáriptegen kitaptaǵy túsiniktiń ózin durys jetkize almaıdy. Dinı saýattary óte tómen, onyń ózi teris aǵymǵa negizdelgen. Dástúrli hanafı mázhabynyń ustanymy jaıly múldem beıhabar. «Islamǵa kirgende, dindi qabyldaǵanda» degen sózderdi qoldanady. Al shyn máninde bizdiń halqymyz ıslam dinin osydan 13 ǵasyr buryn qabyldap, ıman etken. Keshegi keńestik kezeńde de dinnen qansha alastatsa da ózderin «musylmanbyz» dep eseptegen. Sondyqtan «Islamdy qabyldadym» dep ómir boıy hrıstıan nemese múshriktiń kúıin keshkendeı sóz saptaýlarynyń ózi óreskel qatelik, dinı saýatsyzdyq ekenin ańǵarýǵa bolady. Kóbi halqymyzdyń qanyna sińip, dástúrine aınalǵan ata-anany qurmetteý, aǵaıynmen aqyldasý degen qarapaıym dinı talaptardan tipti alshaq. Al bul jaǵdaıdyń astaryna úńilsek, jat aǵymnyń jeteginde «jumaq» izdep Otanyn tárk etý sharıǵı turǵyda – kúná, zań aıasynda – qylmystyń nyshany bar. Sondyqtan óz elin tastap, «Islam halıfatyna» «hıjra» jasap qaqpanǵa túsken azamattarynan álem elderi bas tartýda, sebebi DAISh – terrorıstik uıym. Al ıslam ǵalymdary eń áýeli «Otan» bolý mańyzdy deıdi. Bul dindi keıinge ysyrý emes, dinińdi durys ustanyp, jaıma-shýaq ómir súrý úshin eń áýeli memlekettiń myqtylyǵy, Otannyń tynyshtyǵy mańyzdy degen sóz. Al dinı senim-nanymyna erkindik bergen elin «tárk» etý – ıslamǵa qaıshy, musylmandyqqa jat!

Aısha KEŃESBAI

dintanýshy-jýrnalıst