Ǵalymdar: Oraz-Muhammed hannyń tarıhı róli áli tolyq baǵalanbady

Búgin Reseı Federasııasyndaǵy Qazaqstan Respýblıkasy Elshiliginiń baspasóz ortalyǵynda elshiliktiń uıyqty bolýymen Qazaqstan men Reseı arasyndaǵy dıplomatııalyq qatynastardyń negizin qalaýshy Oraz-Muhammed Ondanulynyń tulǵasy men qyzmeti týraly halyqaralyq konferensııa ótti. «Qazirgi tarıhtaǵy Oraz-Muhammed Ondanulynyń róli» atty ǵylymı konferensııaǵa Qazaqstan men Reseıdiń tarıhshy ǵalymdary, ýnıversıtet professorlary qatysty.

Konferensııany ashqan Qazaqstan Respýblıkasynyń Reseı Federasııasyndaǵy Tótenshe jáne О́kiletti Elshisi Imanǵalı Tasmaǵambetov XVII ǵasyrdyń basynda Oraz-Muhammed Ondanuly qazaq memleketi men Máskeý memleketi arasynda dıplomatııalyq negiz qalaýǵa at salysyp, aıryqsha mıras qaldyrǵanyn atap ótti. Ol qazaq halqymen Oraz-Muhammed sultandy araǵa úsh jarym ǵasyr salyp qaıta qaýyshtyrǵan jazýshy Muhtar Maǵaýınnyń «Alasapyran» romany ekenin eske saldy.

«Barsha Alash jurty úshin baıraqty babamyzdyń jat elde jarty patshalyq qurýy ańyzǵa bergisiz aqıqat! Al onyń el men eldi tabystyrǵan qyzmeti – mártebeli abyroı. О́ıtkeni Oraz-Muhammed orys jerine jeke dara kelgen joq. Ol búkil el amanatyn, uly dalanyń dos peıili men beıbit yqylasyn ala keldi. Sodan bolar tabıǵı tákapparlyǵy men batyldyǵynyń, zerektigi men ádildiginiń arqasynda úlken bedelge ıe boldy. Osy eldiń taǵdyrsheshti syn saǵatyna aralasty. Atqa qonyp, eńseli erteńi úshin kúresti. Adamdar tarıhı prosesterdiń logıkasyn uǵynýǵa tyrysyp qana qoımaıdy, sonymen qatar prosesstiń ınersııasyna áser etip, oqıǵalardyń barysyna betburys jasaǵan qaharman tulǵalar týraly aqıqatty da bilgisi keledi. Uly Dalada ǵana emes, jat jurtta, orys jerinde dańqty isterimen tanymal bolǵan Sultan Oraz-Muhammedti osyndaı tulǵalardyń shoǵyryna jatqyzýǵa bolady», - dedi elshi óz sózinde.

Oraz-Muhammed Ondanuly sultannyń eki eldiń tarıhynda qaldyrǵan erekshe rólin zerttep, zerdeleý jáne nasıhattaýdy maqsat etken konferensııada alty qatysýshy baıandama jasady, onyń ishinde Reseı ǵylym akademııasynyń Áleýmettik ǵylymdar týraly ǵylymı aqparat ınstıtýtynyń О́rkenıetterdi salystyrmaly zertteý ortalyǵynyń jetekshisi Ilıa Zaısev:

«Oraz-Muhammed Reseıdi azamattyq soǵys alaýy sharpyǵan bulǵaq kezeńindegi oqıǵalarda mańyzdy ról atqardy. Ol osy kezeńdegi belsendi memleket qaıratkerleriniń biri boldy. Onyń tarıhı róli áli de baǵalanbaǵan bolýy múmkin», - dedi. Ǵalym qazaq sultanynyń tarıhı oryny ǵana emes saıası qyzmeti týrasynda da jalǵasty zertteýdiń qajettiligin aıtty.

Halyqaralyq bıznes ýnıversıtetiniń áleýmettik ǵylymdar jáne gýmanıtarlyq ǵylymdar kafedrasynyń professory Murat Ábdirov tegi túrki úsh bıleýshiniń: Sibir hany Kóshim, qazaq sultany Oraz-Muhammed jáne Petr Ýrýsov atymen tarıhta qalǵan noǵaı hanzadasy Oraqtyń – keıinnen úlken eýrazııalyq derjavaǵa aınalǵan sol tustaǵy Máskeý patshalyǵy kezeńinde tálkekke túsken toǵysqan taǵdyrlary týraly sóz sóıledi.

«Oraz-Muhammed sultan qazaqtyń hany bolýy múmkin edi. Ol Shyǵaı hannyń ómirden erte ozǵan úlken uly Ondannyń balasy retinde múmkin qazaq handyǵynyń taǵyna otyrar ma edi? Tipti, Borıs Godýnov patshanyń eń senimdi serikteriniń biri bolǵan Shyńǵys tuqymy Oraz-Muhammed ómiriniń sońǵy betteri qupııaǵa toly. Reseı jerindegi qazaq hany mezgilsiz ajal qushpaǵanda, Reseıdegi alasapyrannyń qalyń tumanynan aman shyqqanda Máskeý patshalyǵy taǵynda otyrar ma edi? Tarıhı derek Oraz-Muhammedtiń balasy jalǵan Dmıtrıı II-ge ákesi oǵan qarsy jospar quryp jatqanyn aıtty dep jazady. Bul fakt pe, joq pa, dáp basyp aıtý qıyn. Biz bul nusqanyń tamyry qaıdan shyqqanyn bilmeımiz. Nelikten uly bulaı istedi? Tarıh únsiz, jáne biz bul týraly eshqashan bilmeıtin shyǵarmyz», - dedi professor.

Reseı ǵylym akademııasynyń Orys tarıhy ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Andreı Belıakov Oraz-Muhammed eki el arasyndaǵy dıplomatııalyq baılanystardy jaı ǵana bastaýshysy emes, eki eldiń yqpaldasýyna áser etken tulǵa dep qaraıdy.

«Múmkin, Oraz-Muhammed Qazaqstannyń Reseıdegi tuńǵysh elshisi, izgi nıetti dıplomaty bolǵan shyǵar. Oraz-Muhammedtiń jáne XVI ǵasyrdyń 90-jyldarynyń ortasyndaǵy dıplomatııalyq baılanystardyń arqasynda Oraz-Muhammedtiń tálimgeri bolǵan Qadyrǵalı Jalaıyrdyń áıgili «Shejireler jınaǵy» týyndysy paıda boldy. Alaıda, bul qazaq sultany týraly jaýapsyz suraq kóp. Ákesi Ondan sultan qaıtys bolǵanda ol qaıda boldy, kimniń janynda boldy, Oraz-Muhammed Sibir handyǵyna qandaı sebeppen bardy – bular túsiniksiz?! Onymen birge ájesi, anasy, jary sııaqty handyq áýlettiń áıelderi de tutqynǵa tústi. Olardyń da sońǵy taǵdyry belgisiz. XVI-XVII ǵasyr tarıhy týraly Reseı jazbalarynda Shyńǵys tuqymdarynyń barlyq áıelderi, qyzdary patshaıym atalǵan», - deıdi Andreı Belıakov.

Al, «QR Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy» qory janyndaǵy álemdik ekonomıka jáne saıasat ınstıtýtynyń bas sarapshysy Radık Temirǵalıev qazaq pen orys qatynastarynyń resmı dıplomatııalyq qatynasy Oraz-Muhammed tusynda ornady dep sanaıdy. «Máskeý bıligi Táýekel hanǵa deıingi qazaq handaryn odaqtas retinde paıdalanýǵa talpynǵan shaqtary bolmasa qoıý barys-kelis jasaǵan joq. Tutqynǵa túsken qazaq sultany Oraz-Muhammed sııaqty Qazan, Qyrym, Sibir, Astrahandy bılegen tóreler de orys patshalyǵynda amanatta boldy. Soǵan qaramastan qazaq sultanyn kótermeledi. Árıne, Oraz-Muhammedtiń qolbasshy, saıasatker, dıplomat retindegi óz qaıratkerligi de aıryqsha sapaǵa ıe. Degenmen, ol ózine nazar aýdartý arqyly Máskeý bıleýshilerin qazaq handyǵymen sanasýy tıis ekenin uǵyndyrdy», - dedi tarıhshy.

QazUAÝ «Rýhanı jańǵyrý» gýmanıtarlyq zertteýler ortalyǵynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent Nurlan Atyǵaev Oraz-Muhammedtiń múlde zerttelmeı jatpaǵanyn, onyń qaıratkerligi týraly dıssertasııalar qorǵalyp jatqanyn aıta kele, qazaq sultany týraly keıbir saýaldarǵa toqtaldy. «Birinshi, biz Oraz-Muhammedti Ondan sultannyń uly retinde bilemiz. Arhıvterde kezdesetin tatar tarıhshysy Shıhabaddın Marjanıdyń myna deregin qarańyz. «Nasr ad-Dın Abýl-Fath Oraz-Muhammed han ıbn Ondan, ıbn Shyǵaı, ıbn Jádik, ıbn Jánibek, ıbn Baraq han, ıbn Quıyrshyq, ıbn Orys, ıbn Batý» dep beredi. Jaýlaýshy mánindegi osy Nasr ad-Dın Abýl-Fath men úshin suraq. Bul qaıdan shyqty? Tatar áriptesterimnen surap kórdim. Múmkin Marjanı bizge tolyq jetpegen bir derekke súıengen shyǵar. Bul qosymsha zertteýdi qajet etedi», dep saýaldar kóterdi ǵalym.                    

Konferensııaǵa moderatorlyq etken qazaq ǵylymnyń qara shańyraǵy, Sh.Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýty dırektory Zııabek Qabyldınov qorytyndy sóz sóılep, konferensııany túıindedi.

«Oraz-Muhammed qazaq memleketi men Reseıdiń ǵana emes basqa elderdiń de tarıhynda iz qaldyrǵan uly tulǵa. Onyń ishinde Irannyń, Lıtvanyń, Polshanyń muraǵattarynda da esimi altyn árippen jazylǵan. Túıindep keletin bolsaq,

Birinshiden, Oraz-Muhammed tutqynǵa túsip, bóten elde, jat jerde Máskeý memleketinde júrse de ózin myqty ekenin, Uly dalanyń uly tulǵalary qandaı batyl bolǵanyn dáleldep ketti. Ol Shyńǵys hannyń úlken balasy Joshynyń tikeleı urpaǵy. Reseılik áriptesterimniń esterine sala keteıin, Joshy hannyń jatqan jeri Qazaqstannyń Qaraǵandy oblysy, Ulytaý aýdanynda.

Ekinshi, Oraz-Muhammed tutqynda bolsa da Máskeý memleketiniń eń joǵary satysyndaǵy bılik elıtasynda oıyp oryn alyp, olardyń qurmetine bólengen dara tulǵa. Mysaly, qazaq sultany Fedor patshanyń taǵynyń sol jaǵyna otyrǵan. Oń jaǵynda basqa tóreler, Kóshim hannyń urpaqtary otyrdy. Ony eshqashanda umytpaýymyz kerek. Bul onyń tóre tuqymy bolǵanynan da shyǵar. Degenmen óziniń mineziniń ereksheligin, 16 jasyna deıin Uly dalada júrip alǵan tárbıesin jat jerde júrgende kórsetti.

Úshinshi, Oraz-Muhammed eki el – Máskeý memleketi men Qazaq handyǵy arasynda turaqty túrde dıplomatııalyq baılanystyń eń birinshi úlgilerin kórsetti, ózi sonyń sebepkeri boldy. Mysaly, 1594 jyly Táýekel han Máskeýge Qul-Muhammed atty myqty elshini jibergendegi úsh tapsyrmasynyń biri osy Oraz-Muhammedti alyp kelý edi.

Tórtinshiden, Oraz-Muhammedtiń Reseı jerinde júrgen kezdegi ár izi muraǵattarda jaqsy saqtalǵan. Shynyn aıtý kerek, XVI-XVII kezeńindegi qazaq handyǵy týraly derekter az. Osy kezeń úshin qundy derekter Máskeýge kelgen elshi Qul-Muhammedtiń Oraz-Muhammedpen áńgimesi arqyly saqtalyp qaldy. Jaı ǵana saqtalmaı, bolǵan oqıǵalardy ǵana aıtpaı, Qazaq handyǵynyń ishki-syrtqy jaǵdaıyn, basqa memlekettermen qarym-qatynasyn ádemi sýretteıdi.

Besinshi, Oraz-Muhammedtiń tarıhy Reseı memleketiniń damýyna áser etti. II Ljedmıtrıı 1610 jyly Oraz-Muhammedti qastandyqpen óltirgen soń, onyń dosy Petr Ýrýsov ańshylyqqa shyqqanda II Ljedmıtrııdi óltirip, qarýlas seriginiń kegin alyp, I Petr kezinde alyp ımperııaǵa aınalǵan Máskeý patshalyǵy bıligine 1613 jyly Romanovtar áýleti kelýine alǵyshart jasady.

Altynshydan, ol jaı ǵana qarapaıym sultan bolyp, Borıs Godýnovtyń tórinde otyrmaı Kasımov handyǵynyń bıleýshisi boldy. Halyqtyń turmysyn jaqsartyp, bir-birimen arazdyǵyn toqtatyp, kópultty ókilderdiń ózara tatýlyǵyn saqtaǵan, erekshe ádispen óz handyǵyn bılegen saıasatkerligi orys tarıhynda altyn árippen jazylyp qaldy. Oraz-Muhammed 1812-1845 jyldardyń ortasynda Edil men Jaıyq arasynda qurylǵan ishki orda Bókeı ordasyn, Jáńgir handy eseptemegende, Reseıdiń ishki jaǵynda júrip, han bolǵan jalǵyz tulǵa. Ol Máskeýdiń túbinde otyrsa da qazaqtyń memleket basqarý úlgisin kórsetip ketti. О́ziniń tarıhı otany qazaq handyǵynyń múddesin de oılap otyrdy.  

Jetinshiden, 16 jasqa deıin myqty bilim, jaqsy áskerı tálim alǵan qazaq sultany Máskeý memleketinde qyzmetke barǵanda ózin jaqsy sardar, úlgili qolbasshy retinde kórsete bildi. Mysaly shvedtermen shaıqasta, Qyrym tatarlarynyń Máskeýge shabýylyn toqtatýǵa kópten kóp eńbek etti.

Segizinshi, Oraz-Muhammed eki elge ortaq tarıhı tulǵa. 22 jylyn Reseıde ótkizgen ol ant bergen Máskeý memleketine adal qyzmet etti.

Osyndaı tulǵanyń esimin qalaı nasıhattaý kerek? Qazir Qazaqstanda,  Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýtynda 3 tomdyq tarıhı ensıklopedııa jasalyp jatyr. Sonyń ishinde Oraz-Muhammedke oıyp oryn berip, keńinen dáripteýimiz kerek.

Qazaqstanda 1 jyl buryn jarııalanǵan Elbasynyń «Uly dalanyń jeti qyry» maqalasy aıasyndaǵy «Uly dala esimderi» jobasyna enetin 100 tulǵanyń arasynda Oraz-Muhammed oıyp oryn alatynyna senimdimiz.

Osy tulǵaǵa Qazaqstandaǵy mektep oqýlyqtarynyń, Orta ǵasyrdaǵy Qazaqstan tarıhyn baıandaıtyn 7 synyptaǵy tarıh oqýlyǵyna, joǵary oqý oryndarynda oqytylatyn tarıh kitaptarynda da jeke paragraf arnaý kerek.

Shynyn aıtqanda, Qazaqstanda daıyndalyp jatqan tarıh mamandary arasynda orta ǵasyr tarıhymen aınalysatyn mamandar óte az. Tarıhshylardy osy kezeńge baǵyttaý qajet. Onyń ishinde Sibir handyǵyn, Qasym handyǵyn, Oraz-Muhammed sııaqty tulǵalardy zertteýimiz tıis. Sondaı-aq jeńil tilde jazylǵan monografııalardy daıyndap, qazaq, orys, aǵylshyn jáne basqa da tilderde aýdaryp taratý kerek. Ári, basqa da elderdiń muraǵattaryn tereńdeı zerttep qosymsha hrestomatııalar ázirleý artyq emes. Sóz sońynda Qazaqstannyń Reseıdegi elshiligine, elshi Imanǵalı Nurǵalıulyna myń da bir alǵys bildiremiz! Eki eldiń tarıhshylarynyń basyn qosyp, Babamyzǵa taǵzym etip, eki jaqty da moıyndatyp, Oraz-Muhammedtiń qandaı myqty tulǵa bolǵanyn pash etip jatyr. Soǵan shyn júrekten raqmet aıtamyz. Oraz-Muhammed sultandaı tulǵalarymyz zerttelip, esimderi ardaqtala berýi tıis!»

Konferensııada qatysýshylar tek bilim men pikir almasyp qana qoımaı, bir-birine qazaq-orys qarym-qatynasy týraly sońǵy monografııalaryn usynyp, konferensııa uıymdastyrǵan elshilik jumysyna rızashylyq bildirdi.

Aıta ketetin bolsaq, 15 qarashada Reseı Federasııasynyń Rıazan oblysy, Qasymov qalasynda Eski tatar zıratynda Joshy ulysynan, qazaqty bılegen Shyńǵys tuqymynan shyqqan Oraz-Muhammed sultanǵa(hanǵa) memorıaldy taqta ornatylady.