Latyn álipbıi: Jańa emlemen jazylǵan saýatty jarnama qoǵamnyń tildik sanasyn ózgertedi

Búgingi qoǵamnyń latyn grafıkasyna kóshý belsendiligin eldimekenderdegi, áleýmettik jelilerdegi jarnamalardy, mekeme, uıym mańdaıshalaryn, kóshe, ónim ataýlaryn  jańa álipbıge qarqyndy túrde aýystyrýynan ańǵarýǵa bolady. Árıne bul qýantarlyq jaǵdaı. Jarnama – qoǵamdy aqparattandyrýdyń jazbasha quraly bolǵandyqtan, qoǵamnyń jańa latyn álipbıinen de praktıkalyq turǵyda aqparat alatyny sózsiz. Osyǵan oraı jańa álipbımen jazylǵan jarnama mátinderiniń mynadaı tiltanymdyq artyqshylyqtary bar:

birinshiden, jańa grafıkany tanýda lıngvopsıhologııalyq kedergiden ońaı ótýge múmkindik beredi. Qala kóshelerindegi úlkendi-kishili bannerlerde jarnama mátinderindegi nemese mańdaıshalardaǵy jańa emlemen jazylǵan jazýlar jarnama qabyldaýshylardyń kózdaǵdy, oqylym áreketterin beıimdeıdi. Professor Q.Kúderınovanyń aıtýynsha,  latyn grafıkasymen jazylǵan jazýlar adam sanasynda grafıkalyq portret bolyp ornalasady. Bir beıneni nemese tıptik beıneni qaıtalap kóre bergen kóz sol obrazdy «sýretke túsirip», sanaǵa eles retinde salyp qoıady. 

       ekinshiden, áli de qoǵamda «óz tilimizdi jetildirmeı turǵanda latyn tiliniń qandaı qajettiligi bar» degen sııaqty ara-tura latyn álipbıi men latyn tilimen shatystyratyndarǵa jarnama mátinderindegi jańa álipbımen jazylǵan qazaq sózderi  latyn álipbıine til aýyspaıdy, tańba aýysady degen grafıkalyq aqparat beriledi.

       úshinshiden, elimizdegi latynsanaly sheteldikter úshin qazaq tilin praktıkada ońaı meńgerýge septigin tıgizedi. Kırıl tańbalaryn tanymaıtyn sheteldikter mańdaıshalardaǵy  qazaq sózderi men sóz tirkesterin oqı otyryp, ony sanaly túrde praktıkada meńgeredi. Mysaly,  «Sen sulý» shashtarazy degen tirkesti sóıleý barysynda «Sen sulý» shashtarazy bar. «Sen sulý» shashtarazyna bardym degen tildik konstrýksııalardy praktıkada qoldana alady. 

       tórtinshiden,  áleýmettik jelilerde otandyq ónimder ataýlaryn jarnamalaýda tek respýblıka kóleminde ǵana emes, halyqaralyq deńgeıde taralý aımaǵy keńeıedi.

     Endi kezekte jańa grafıkany reformalaýda kırıll jazýymen bolǵan jarnama mátinderindegi kemshilikterdi qaıta boldyrmaýdyń ádistemelik joldaryn izdestirip, qoǵamnyń jańa álipbıdi jarnama isinde saýatty paıdalanýyna  jaǵdaı jasalý qajet.

Jalpy biz tek jarnama mátinderindegi saýattylyqty ǵana emes, kólikterdegi  aýyzsha habarlamardyń, áleýmettik jelilerdegi aýdıo- jáne beınejazbalardyń da saýattylyǵyna da asa kóńil bólýimiz qajet. Sebebi qala kólikterindegi qazaq tiliniń mártebesine jáne tildik zańdylyǵyna qaıshy keletin aýyzsha habarlamalardyń   qazaq tiliniń orfoepııalyq zańdylyǵyna sáıkes dybystalmaı jatqan jaǵdaılar da kezdesedi.  Sonymen qatar búgingi kúni orys orfoepııasymen aıtylyp júrgen orys tili arqyly engen shettildik sózder jańa emle boıynsha  qazaq tiliniń dybystyq áýezine sáıkes ıgerilip jazylyp jáne aıtalatyn bolsa, shetteldik sózderdiń jazylym men aıtylym normalary da qatar meńgertilý kerek.  

Naryq zamany bolǵandyqtan, jarnama berýshi óz ónimderine jurtshylyqtyń nazaryn aýdarý úshin jarnamalaýǵa múddeli. Degenmen osyndaı grafıkalyq keńistiktegi jarnamalardyń kópshiligi qatelerge tunyp tur. Budan búgingi zamanaýı qoǵamnyń jarnama mátinderin usyný barysynda tiltanymdyq mádenıetiniń tómendigin ańǵaramyz.  Osy boıynsha jańa emlemen jazylatyn jarnama mátinderi men aýyzsha habarlamalar men beınejazbalardy ázirleý barysynda mynadaı  máselelerdi eskerýdi qajet dep sanaımyz:

• qazaq tiliniń tazalyǵyna jaýap beretin jáne saýatsyz jarnamalardy aldyn alý úshin «Monıtorıng» ortalyǵyn qurý;
• jańa emlemen túzilgen jarnama mátinderin ázirleý barysynda tiltanýshy mamandardy qatystyrý jáne jarnama jasaýshylarǵa ádistemelik keńester berý;
• jańa emle boıynsha aýyzsha habarlamalardyń, aýdıo jáne beınejazbalardyń orfoepııalyq zańdylyqqa sáıkes daıyndalýyn qadaǵalaý;
• jarnama mátinderiniń orfografııalyq normaǵa sáıkes saýattylyǵy A. Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń lıngvıstıkalyq saraptamasynan ótkizý;
• jarnama – kópaspektili lıngvıstıkalyq qubylys. Osyǵan oraı jarnama berýshiler jarnamanyń pragmatıkalyq, kommýnıkatıvtik, lıngvomádenıettanymdyq, estetıkalyq, polıgrafııalyq tustaryna erekshe kóńil bólinýi kerek. Sebebi oqyrmandar úshin jarnama mátinderiniń orfografııalyq jáne stıldik normalarymen qosa estetıkalyq qundylyǵy, grafıkalyq bezendirilýi, verbaldy komponentteriniń, paralıngvıstıkalyq quraldarynyń berilýi adam sanasyna vızýaldy túrde yqpal etedi;
• jańa emle boıynsha jarnama mátinderiniń birizdi jazylýyna baǵyttalǵan nusqaýlyqtar men anyqtaǵyshtar jarııalanyp, elektrondy formatta árbir qoǵamnyń múshesine qoljetimdi etý;
• telearnalar arqyly jarnamalar men habarlamalar, aýdıo-, beınejazbalardyń qazaq tiliniń jazbasha jáne aýyzsha normalaryna sáıkes saýattandyrý boıynsha nasıhattaý jumystaryn kúsheıtip, oqý sabaqtaryn júrgizetin arnaıy telebaǵdarlama qurý;
• elimizdegi jarnama agenttikterine, jarnama ortalyqtaryna jańa emle boıynsha arnaıy kýrs sabaqtaryn júrgizý;
• jylyna bir ret respýblıkalyq deńgeıde «Úzdik jarnama» baıqaýlary men «Qazaq tiliniń tazalyǵyna» qatysty jalpyqalalyq, aýdandyq aksııalardy jıi uıymdastyrý.

Qazaq elindegi qazaq tiliniń shynaıy bet-beınesi jarnama mátinderinen kórinis tabady. Jańa grafıkaǵa kóshý tiltanymdyq reforma bolǵandyqtan, jarnama jasaý isindegi basty máselelerdi nazardan tys qaldyrmaı, asa mán berýimiz qajet. Sebebi jańa emlemen jazylǵan saýatty jarnama qoǵamnyń tildik sanasyn ózgertýine oń yqpalyn tıgizedi.

 Aınur  Seıitbekova,

A. Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi

ınstıtýtynyń Til tarıhy bóliminiń

jetekshi ǵylymı qyzmetkeri,

fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty