Talǵat Temen: Qazaq eli de tarıh betinen joǵala ma dep qorqam

Hat jazdym qalam alyp....

Nemese Abaımen syrlasý...

 Jelsiz túnde jaryq aı,

Sáýlesi sýda dirildep.

Aýyldyń, jany – tereń saı,

Tasyǵan ózen kúrildep.

Netken ǵajap kórinis! Qandaı sheberlik! Tunyp turǵan aýyldyń sýreti. Dál meniń aýylymda da osylaı bolatyn... Jaryq aıdyń sýdaǵy dirili...

Tunyp turǵan lırıka... Bir oqyǵanda kóz aldyńa keletin tanys sýret. Tanys mań. Bári-bári sol baıaǵydaı... Baqytty bal dáýrenniń saǵynyshy... Ásirese jaryq aıdyń sýdaǵy dirili... Bul ǵajap kórinis... Qyl qalam sheberleri A.Kýındjıdiń «Dneprdegi aıly túni de» dál osyndaı emes, bolmasa Aıvazovskııdiń «Aıly túni» de bul sýretke jetpeıdi. Levıtannyń «Kesh. Aıy» dál solaı... Tek Bethovenniń «Aıly sonatasy» bolmasa... Biraq onda basqa saz, basqa áýen, ózge áýez...

O, Abaı! Qasıetti Abaı!

О́zińmen tildesken saıyn moıynymnan úlken bir aýyr júk túskendeı jeńildep qalam. Tazaryp janym bir jadyraǵandaı bolady. Alaıda, Abaı, óziń jyrlaǵan, óziń ósken aýyldan búgin bizde sán ketken. Kezindegi kolhoz, sovhozdyń bári taraǵan. Kúnnen-kúnge, jyldan-jylǵa aýyldyń sany azaıyp barady. Kóktemgi aryqtaǵy qatqan muzdaı birte-birte aýyl shirkin aryqtap barady. О́zińniń izińdi basqan Muqaǵalı aıtqandaı:

Sen de kettiń

Men de kettim

Ol da ketti aýyldan

Osynymyz uıat boldy-aý

Uıat boldy-aý baýyrlar...

Iá bárimiz kettik aýyldan... Qazir ásirese Jastar qalmaı barady. Mektep bitirgen soń bári qalaǵa jóńkýde. «Oqýǵa túskeni de, túspegeni de tek ketsek eken» deıdi. Eń qynjylatynyń – olarǵa ketpe dep daý aıta almaısyń. 

Bizdiń aýyl uıa edi kıeli bir,

teńiz boıy, buıratty jıegi qyr.

О́negeli ul menen qyz ósirip,

shańyraǵyna qut qonǵan úı edi kil.

Jigitteri márt minez, jany seri

jalǵyz arman – erim dep tanysa eli.

Buryn bizdiń aýylda ár azamat

búkil eldiń ary men namysy edi.

 

Iá, Farıza apam jyrlaǵandaı búgindegi Elimizdiń ary men namysy osy aýyldan shyqqan tulǵalar. Oǵan daý joq. Biraq aýyl – Qazaqtyń Altyn uıa besigi emes pe? Aýyl bizdiń arqasúıer – Alataýymyz bolǵan joq pa? Nege biz osy aýyldan aırylyp baramyz? Basqasyn bylaı qoıǵanda onda bizdiń áke-sheshemizdiń, ata-babamyzdyń zıraty qalǵan joq pa? Jumahan Nurly-Han aıtqandaı:

Súıegin tastap babanyń

Jetim qaldy molalar.

Shymshıdy keıde sarań muń

Saǵymdaı bolyp jotalar...

O, Abaı!

Aýyl jaıly osy muń meniń de júregimdi shymshıdy. Qudaı onyń betin ári qylsyn – kúnderdiń kúninde eger elimizde aýyl quryǵan  kúni – qazaq eli de tarıh betinen joǵala ma dep qorqam... Meniń aıtyp turǵanym naǵyz qazaq, sútteı uıyǵan berekeli de, merekeli qazaq qoı.

Qasıetti Abaı! Qudiretti Abaı!

Tarıhqa málim buryn Qazaqstanda 1916  jyly  qoı – 18,7 mln, jylqy – 2,6 mln, qus – 44,3 mln eken. Iаǵnı 1913 jyly sanaqta Qazaq halqy 4 mln bolsa, búginde Respýblıkada 18 mln-nan da artyq. Al, mal sany 2-3 esege azaıǵan. Biz aıta beretin Amerıkada ásirese Avstralııa álemde birinshi orynda. 180 mln mal bar jáne dúnıe júzine eksportqa mal etin shyǵaryp otyr. Olarǵa qaraǵanda osy mal baǵý, tórt-túlik ósirý bul bizdiń ata-babamyzdan qalǵan kásip emes pe? Nege biz osy ata kásipti joǵaltýdyń aldynda turmyz?

Qudiretti Abaı!

Buryn Qazaqstanda kolhoz sovhozdar bolǵan. Iаǵnı bizdiń ómirimizdiń ózegi osy aýyl-tyn. Jáne aýyldaǵy ómir qyz-qyz qaınap turatyn. Ár aýylda balabaqsha, mektep, kitaphana, aýrýhana, mádenıet úıi bolatyn. Kúndizgi oqý, jumystan sharshap el-jurt kınoǵa bolmasa aýylǵa kelgen konsertke aǵylatyn... Qaıran aýyl!!! Iá aýyldaǵy ár aǵaıynnyń toıy bárine ortaq bolatyn. Eger bireý-mireý ómirden ótse, búkil aýyldyń taı-tuıaǵy qalmaı sol qaraly úıdiń aýlasynan tabylatyn... Iá aıtpaqshy biz úshin eń qasıetti aýyldyń qarttary Saǵı Jıenbaev jazǵandaı:

Erdim bir sıqyr qalamǵa,

Shyǵardym belge jyr kóshin.

Bolǵam joq alań, Dalamda

Áýlıe qarttar júrgesin.

Jandy ǵoı baǵy dalanyń,

Senderge qýat, dem bersin.

Kıesi de onyń sendersiń,

Iesi de onyń sendersiń.

Qaıran ǵana qarttarym... Sender de kúzgi kári terektiń japyraǵyndaı seldirep az qaldyńdar-aý...Doshan dosymnyń áni qulaqtan keter emes...

O, Abaı! Qasıetti Abaı!

О́ziń aıtshy myna jahandaný zamanynda, joǵalmaýdyń qandaı joly bar? Qalaı ǵana osy bir ótpeli qıyn kezeńnen aman-esen ótedi ekenbiz?

Qalqaman Sarın esime túsedi.

Aýylǵa bardym... bala kúnderim kekildi,

Aldymnan shyqty. Aq jaýyn jýyp betimdi,

Alaqanyma tamshysy jyly tıedi,

Aıaýly anamnyń appaq jaýlyǵy sekildi.

Iá... ákimderimizdi bilmeımin, al aqyndarymyz osylaı aýyl jaıly tebirenedi. Qalada júrse de kóńilderi sol dalada baıaǵy aýylda... Beý, Dúnıe...

Iá, jerimizdiń asty da, ústi de tunyp turǵan baılyq. Al, biraq biz negizinde agrarly el emes pe edik? Álemde jer kólemi jaǵynan 9-shy orynda turmyz ǵoı. Kúni keshe ǵana aýyl sharýashylyǵy ilgeri damyǵan Respýblıka bolǵanymyz barshaǵa aıan. Mıllıondap, mıllıondap astyq oratynbyz. Tipti bir kezde qoı sanyn 50 mln-ǵa jetkizbek boldyq. Eńbegi baǵalanǵan qanshama Sosıalıstik Eńbek Erleri boldy. 1986 jyly Qazaqstanda 1792 adam Eńbek Eri bolǵany belgili.

Qaıran Nurmolda Aldabergenov kóke! Bizdi keshir... Biz sizder salǵan sol joldyń, aýyldyń berekesin ketirip aldyq-aý... Sizder bizder úshin – bolashaq urpaq úshin aıanbaı eńbek etip ter tóktińizder. Shúkir.. Qazir de joq emes...  Barshylyq. Biraq ózi qalada turyp, kezinde jer-jerdi satyp alǵandar aýyldy qalaı kógertpek? Bylaı qarasań bári –«krýtoı». Biraq qaısysynyń jany aýyryp sol aýyldyń qamyn oılap jatar deısiń?! Iá... Bar... Biraq az...

Jaqsylyq Úshkempirov sııaqty kókemder az... Reti kelgesin aıtyp qalaıyn Qadirli Jaqa, sizge myń alǵys... Kezinde Qazaqtyń Namysyn Olımpıada da kóterip ediń.  Endi beıbit  ómirde de aýyl úshin janyńdy berip júrsiń! Jasaı ber Jaqsylyq kóke!

O, Abaı!

Qazir bizge  shet elden mıllıondap ınvestısııa kelip jatyr. Biraq sonyń qansha paıyzy aýylǵa jetti? Álde orta jolda ustaǵannyń qolynda, tistegenniń aýzynda ketip ákim-qaranyń tanys-tamyrlarymen joq bola ma?  Men bilmeımin. Biraq biletinim bir-aq nárse... Ol qazir dál qazir aýyldy – aýyl sharýashylyǵyn kóterý kerek. Bul máseleni erteńgi uzyn arqan keń tusaýǵa qaldyrýǵa bolmaıdy. Keıde men myna Úkimettiń jınalysyn alystaǵy bir aýylda ótkizse dep armandaımyn. Sebebi osy Úkimettiń múshelerinń bári bolmasa da jartysynan kóbi aýylda bolmaǵandar. Qazirgi aýyldyń turmys-tirshiliginen habarsyz dese – men tańqalmaımyn. Jáne árbir mınıstr – ol kim bolsa ol bolsyn. Ár aıda, tym bolmasa 3 aıda bir kún aýylǵa baryp kórýi tıis. Qonýy kerek. О́ıtkeni – aýylda bizdiń – Otanymyz! Qazaqstan tek qalalardan turmaıdy. Qazaqstan Respýblıkasy  eń aldymen – Halqymen sosyn – aýyl, orman, dala, shólder men kólder. Aýyl ol – júrýge jaramsyz joldar men armany azaıǵan Otandastarymyz.

O, Abaı! Qasıetti Abaı!

Taǵy da ózińe hat jazǵanym syrlassam degenim bolar... Hatymnyń sońyn Qalqaman Sarınnyń  óleńimen bitireıin.

Týǵan aýyl, sen úshin ter tókpedim,

Keshir meni, kesh meni, sen tekti elim!

Bir saǵynysh mazalap erteli-kesh,

Júredi ylǵı janymdy órtep meniń.

Týǵan aýyl. Bári este... Balalyq shaq,

Qalaǵa kep qańǵyrdyq qalam ustap.

Keshir meni, kúnásiz balalyǵym,

Qala almadym aýylda saǵan uqsap.

Búginde bar qazaqtyń júreginiń bir bólshegi osylaı bop tur Qadirli Abaı!

Artyq aıtsam sóge kórme.

Qudiretti Abaı! 

Qasıetti Abaı!

Hákim Abaı!

Talǵat TEMENOV,

QR Halyq artısi, professor