BAQ bizdiń baqytymyz ba?

Jýrnalıstıka (“la informative journalle”) degen termın o basta Fransııadaǵy býrjýazııalyq ózgeristerden keıin paıda boldy. Bastapqyda qala turǵyndarynyń sanynyń kúrt ósýine baılanysty aýyzeki aqparattyń taralý ádisi jyldan-jylǵa tıimsiz ári yńǵaısyz bola bastady. Sondyqtan, bir japyraq qaǵazda jazylǵan bolsa da, resmı jańalyqtardy taratý qajettiligi týdy. Sol kezden bastap qaǵazdaǵy aqparat tek tanymdyq qana emes áleýmettik úlken qubylysqa aınalyp ketti. О́kinishke qaraı ýaqyt óte kele Eýropa elderinde (demokratııalyq sıpatqa qaramastan) BAQ túrli saıası kúshterdiń quraldaryna aınaldy. Demek, gazetter tek sońǵy jańalyqtardan habardar etip qana qoımaı, máselen Parıjdegi Parlamentti synaıtyn nemese jaqtaıtyn kózqarastardy nasıhattaıtyn aqparattyq saıası qarýǵa sonaý XIX-shy ǵasyrda-aq aınalyp úlgerdi. Ásirese, bul kórinis áýeli Reseı ımperııasynda, keıin KSRO-da kórinis tapty. Árıne, Pýshkınniń kezinde “Sar ılı glava goroda delaet  chto-to ne pravılno” degen sóılemdi gazetke jazý múmkin emes edi. Mundaıǵa ólim jazasy qarastyrylǵan bolatyn.

Tek Aqpan tóńkerisi ýaqytynda Imperııanyń qulaýyn paıdalanyp, qý jýrnalıster buryn sońdy jazbaǵan, jarııalanbaǵan nemese jazǵysy kelgen júzdegen maqalalaryn endi jarysa jaryqqa shyǵara bastady. Bul úrdisti bizde Dala ýáláıaty, Qazaq gazetinde Mustafa Shoqaı, Ahmet Baıtursynuly ispettes zııaly qaýym ókilderi patrıottyq rýh jáne jańa Alashorda Úkimetin jaqtap jazdy. Degenmen, Qazan tóńkerisinen keıin Keńes Úkimeti ornap, qatań senzýra engizildi. Sondyqtan, alǵashqy ultsúıgish qazaqy maqalalar KSRO-nyń ydyraý kezinde shyqty. Alǵash ret Aral máselesi, Semeı polıgony, Stalındik repressııalar men asharshylyq týrasyndaǵy aqparat jaryq kóre bastady. Sol kezde Táýelsiz Qazaqstannyń ulttyq jýrnalıstıkasy alǵashqy qadamdaryn jasady.

Desek te, ulttyq rýhty oıatatyn baspahanalardan basqa 1990 jyldary kóptegen arzanqol gazet-jýrnaldar, sapasy men mazmuny tym tómen kommersııalyq basylymdar jáne tipti destrýktıvti aǵymdaǵy sektalardyń da jasyryn jarııalymdary paıda bola bastady. 2000-shy jyldardyń basynan bastap-aq bizdiń memleket ekonomıkalyq máselelerdiń birsypyrasyn sheship alyp, jańa elordaǵa ornyǵyp, áleýmetke qaýip tóndiretin baspahanalarmen kúres júrgizýdi de qolǵa aldy. Áıtse de, el arasynda “Oppozısııa” jáne «Dinı aǵartýshylyq» atyn jamylǵan ult arasyna iritki salýǵa baǵyttalǵan “jeltaıa pressa” shyqty. Keıinirek ol ǵalamtor betterin de jaýlaı jóneldi. Úkimet bul máseleni sheshýmen kúni búginge deıin aınalysýda.

Taǵy bir jaýyr bolyp ketken máselege ókinishke qaraı Úkimet az nazar aýdarýda. Ulttyq qundylyqtarǵa, ımandylyqqa, qazaq tili men mádenıetine jáne áleýmettik ádeptilikke qarsy baǵyttalǵan mazmundaǵy aqaparat quraldary bar. Olar - kommersııalyq erkindik, «poslednıı krık mody» jáne zamanaýı demokratııany jaqtaýshylar atymen búrkemelengen telearnalar, gazet-jýrnaldar, ǵalamtor-saıttar, áleýmettik paraqshalar jáne tipti satylymdaǵy qaǵaz kitaptar. Osy máseleni qolǵa alý úshin Úkimet (Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrligi, Parlament jáne Bas Prokýratýra) tarapynan naqty ulttyq redaksııalyq saıasat ıaǵnı ulttyq mádenı baqylaý qajet. Bul senzýra emes! Ol áleýmetti saýatty ári salaýatty aqparatpen qamtamasyz etýdiń birden-bir joly. Barlyq damyǵan elde osy saryndaǵy mádenı saıasat bar jáne taǵy barsha azamattyq qoǵam  atalmysh úrdisterdi ózderiniń baqylaýlarynda ustap otyr. Máselen, AQSh-ta birde-bir jýrnalıst Amerıkanyń qara násildi azamatyna “Chernyı” degen sózdi qoldansa, shtattyń bıligi nemese federaldy bıliktiń tikeleı qaýlysymen sol jýrnalısti qyzmetten bosatady nemese sottaıdy. Izraılde Uly Otan soǵysy jyldary lagerlerde mert bolǵan evreıler taqyrybyna, jalpy ulttyq taqyryptarǵa qatysty kereǵar pikirdi bildirgen azamat sottalady eken. Al Germanııada kez kelgen azamat «nasızm jaqsy» degen sóz aıtsa, birneshe mınýttan keıin-aq ol abaqtyda qalaı otyrǵanyn ańǵarmaı da qalady. Sol sııaqty, Qytaıda «qytaı ekonomıkasynyń kemshilikteri» degen sózderdiń ózi Gonkongtyń óziniń birneshe azamattaryn ákimshilik jaýapkershilikke tartqyzdy. Bul - ómir shyndyǵy! Demek, olar óziniń cýverenıtetin qorǵaý jolynda “prava cheloveka” degen lozýngty jamylǵan “nasıonalnyı predatelderdi” ádil jazalaıdy. Osyǵan oraı kelesideı oı týady. Keı jaǵdaıda eń demokratııalyq elderdiń ózderinde de keıbir aqshaqumar, aramdaý  ári – barynsha jumsaq aıtqanda – patrıot emes jýrnalıstterdiń «sóz erkindigi» degen búrkeme urandarynan góri Konstıtýsııalyq tártiptiń saqtalýyna jáne zańnyń oryndalýyna kóbirek basymdylyq beriledi. Moıyndaý kerek, oppozısııa atyn jamyla otyryp, ulttyq birlikke, memlekettiń tutastyǵyna, qaýipsizdigine qarsy syrtqy jáne ishki kúshterge jasyryn qyzmet etetin BAQ ókilderi Qazaqstanda da joq emes. Alaıda, atalmysh problemany sheshý úrdisi keı jaǵdaılarda tolyqqandy qolǵa alynbaı otyr.

Ulttyq múddeni qorǵaýdyń tek praktıkasyn ǵana emes, teorııalyq negizdemesin de kúsheıtý kerek dep oılaımyn. Shekarany jáne ishki tártipti qorǵaý mańyzdy, al naqty MÁDENI-AQPARATTYQ IDEIаLYQ deńgeıde el jáne memlekettik múddeni qorǵaý odan da mańyzdy! Qazirgi aýmaly-tókpeli zamanda halyqaralyq arenada Reseı men AQSh-tyń, Qytaı men AQSh-tyń jáne t.b. alyp elderdiń ekonomıkalyq ári aqparattyq teketiresi bolyp jatyr. Osyndaı tynysh emes jaǵdaıda, Qazaqstanǵa óziniń aqparattyq keńistiginiń shekaralaryn nyǵaıtý mańyzdy. О́tkende «Habar» arnasynan derekti fılm kórdim, ol jaqta Memlekettik shekarany demarkasııalaý 1990-shy jáne 2000-shi jyldary qanshalyqty qıyn bolǵandyǵy baıan etiledi. Al bolashaq memlkettik tutastyq pen ulttyq birlik úshin ózimizdiń aqparattyq álemimizdiń keńistigin bekitip jáne aıqyndap alý qazirgi tańda odan da mańyzdy. Sonda ǵana, túrli sektalardyń jaǵymsyz yqpaly men dástúrli ulttyq qundylyqtarǵa qarsy baǵyttalǵan «Batys úlgisindegi» propaganda jáne kórshi memlekettermen, tipti óz Otandastarymyzben arazdystýrǵa baǵyttalǵan aqparattar legin toqtata alar edik!

Rıza Ysqaq