Din men eńbek: qazaq jalqaý ma?

О́kinishke qaraı, el arasynda (múmkin shetelde de) bir ózekti órteıtin biraq keń taraǵan jańsaq pikir bar: Qazaq halqy – jalqaý. Eń bastysy bul pikir teris ıdeologııaǵa aınalyp ketpese eken! Árıne, kezinde Abaı Qunanbaev erinshektik pen mal shashpaqtyq qasıetterdi synǵa alǵany belgili. Alaıda, uly aqyn jalqaýlyqty qazaqtyń eń basty qasıeti dep aıtpaǵan. Abaı hákim bir-eki sózinde tatar, ózbek, tipti orys halyqtaryn isker, eńbekqor dep atap ótkeni ras. Ol bul salystyrýdy moraldik turǵydan góri áleýmettik-ekonomıkalyq maǵynada kóbirek meńzedi. Al sol qanatty sózderdi óz paıdasyna burmalaǵandar “Qazaq jalqaý” degen pikirdi dúıim jurtqa taratyp jiberdi. Sol kezden beri mańdaıshamyzǵa ilingen taqtaısha alynyp tastalmaı keledi. Kersinshe, qazaqtardyń ararsynda erinshek qazaq týraly anekdottar men ázil áńgimeler kúrt kóbeıip ketti. Sodan keıin sol qazaqtar uıalmaı-qyzarmaı kelesideı  shaǵym bildirýde: О́zbekstandaǵy keıbir ózbekter óziniń salystyrmaly túrdegi jalqaý balalaryna “qazaq” dep ursady eken. Buǵan renjemes buryn áýeli sol qaýesetti kim taratyp jibergenin esten shyǵarmaý kerek. Ásirese, sońǵy 28 jyl boıy otarsyzdandyrý, ulttyq sana-sezimdi nyǵaıtý jáne patrıottyq rýhty oıatý, quldyq psıhologııadan aıyrý úrdisterin qoldaǵymyz kelse...

Bizde qatyp qalǵan taǵy bir qaǵıda bar: “qytaı, káris, nemis, tatar, ózbek, ásirese evreı jáne t.b. halyqtardyń genetıkasynda eńbekqorlyq negizgi qasıet bolyp tabylady.” Birinshiden buǵan eshqandaı ǵylymı dálel joq. Ekinshiden, Islam dini eńbektenýdi protestantızm nemese konfýsıanstvodan kem nasıhattamaıdy. Onda joǵaryda aıtylǵan qazaq, qyrǵyz halyqtary jalqaý degen túsinik qaıdan týdy? Eń birinshi boljamym boıynsha, Reseı Imperııasynyń otarshyl saıasaty kezinde kóshpendi halyqtardyń rýhyn basý úshin osyndaı jańsaq jáne ádiletsiz pikirlerdi kóptep týdyrǵan shyǵar. Reseı Imperııasy úshin tatar, bashqurt, ózbek jáne qazaq halyqtarynyń birtutas kúshke aınalyp ketýi tıimdi emes edi. Sondyqtan, aldyńǵy sózimniń jany bar. Ekinshi boljam boıynsha myńdaǵan jyl boıy kóshpendi jáne jartylaı kóshpendi mal sharýashylyǵy ekonomıkalyq dármensizdikti ıaǵnı erinshektikti týdyrýy múmkin. Áıtkenmen, kóshpendi mádenıettiń elimizdegi eń iri zertteýshisi Aqseleý Seıdimbektiń pikiri boıynsha “kóshpendi mal sharýashylyǵy otyryqshy asharýashylyqtan kúrdelirek bolmasa, jeńil emes.” Demek, jańaǵy boljamymyz kúmán týdyrady. Al úshinshi boljam boıynsha Islam dininde musylman adam árdaıym jamaǵatpen birge júrýi qajet. Oǵan qosa túrki halyqtary ádette týysqanshyl, baýyrmal bolyp keledi. Osy eki qasıet birigip, birtindep-birtindep erinshektikke alyp kelgen bolýy yqtımal. Iаǵnı, qıyn sátte adamǵa ne baýyry, ne kórshisi, ne alys týysy, bolmaı bara jatsa rýlasy, odan qalsa kórshi aýyldaǵy  musylman baýyr tipti qyrǵyz nemese ózbek jekjattar kómek qolyn sozýy múmkin edi. Bir estigende qulaqqa syıymdy bolǵanymen, bul úshinshi boljamnyń da ózindik kemshin tusy bar. O basta dástúrli Islam dini boıynsha erinshektik, jatyp isher jalqaýlyq, aramtamaqtyq degen qasıetter qoǵam tarapynan qatań sógis pen jaǵymsyz qatynas týdyrdy. Onyń ústine “Eńbek etseń erinbeı, toıady qarnyn tilenbeı”, “Eńbek túbi - bereke”, “Erte turǵan áıeldiń biri isi artyq” jáne t.b. kóptegen maqaldar basqa kózqarasty meńzep turǵan joq pa?

О́zge halyq dinderinde  eńbek uǵymyna qatynas qandaı eken? Mysaly, protestanttar (aǵylshandar, nemister, gollandyqtar jáne amerıkandyqtar) tek otarlaýshy saıası qylmyspen ǵana emes, qyrýar eńbekpen de XIX ǵasyrda alyp Imperııalaryn jáne ǵylymı tehnıkalyq progresti ustap turdy. Tek qana birinshi jáne ekinshi alapat dúnıejúzilik soǵystardan keıin ǵana Brıtan ımperııasy, Osman ımperııasy, Avstro-Vengrııa ımperııasy jáne Reseı Imperııasy tolyqtaı ydyrady. Degenmen, júz myńdaǵan úndisterdiń, negrlerdiń, arabtardyń qul eńbekteriniń arqasynda sol ımperııalar kún kórgenin umytpaý kerek. Álbette, evreı halqy asa eńbekqor, biraq kóbinese ıntellektýaldy eńbek, bıznes jáne admınıstrasııa salasynda. Olardyń eńbeginiń stıli pálen put qap tuz óndirýde emes, óziniń daryn-qabiletterin ómir baqı damytýda. Osyǵan sál uqsas fılosofııany kezinde Omar Haıam, Fırdýosı, Ibn Sına jáne t.b. ǵulamar sopylyqpen ustandy, desek te, qara eńbekten de bas tartpady (shóldalada kim sekseýil otynyn jaryp berer edi!?). Kerek deseńiz, búgingi Álemdik kapıtalısttik (feodaldyq emes degen maǵynada), ıaǵnı jekemenshik ekonomıkanyń negiziniń irgetasyn Adam Smıt pen Karl Markstan buryn, evreı kezbe kópesteri qalaǵan. Al Jibek Joly ol halyqaralyq iri saýdanyń bar joǵy bir geografııalyq aımaǵy ǵana edi.

Koreı, japon, qytaı halyqtary týrasynda aıtatyn bolsaq, olardyń o bastaǵy baıyrǵy putqa tabynýshylyq fılosofııasy boıynsha eń úlken ıgi amal  - eńbektený boldy. Olardyń halyq ertegileriniń basty keıipkeri – eginshi, dıqanshy. Al qazaqtardyń negizgi keıipkeri – baı, batyr, han, sheshen, ári ketse dáýletti kórshisi bar bir kedeı. Sonyń ózi - Aldar kóse shyǵar. Iаkı, biz úshin eńbek óte mańyzdy bolǵanymen, ómirdiń eń negizgi máni bolyp eseptelmegen. Al Konfý Dzy, Lao Dzy, Legıstter ilimi jáne t.b. ilimder boıynsha, Eńbek – Adam ǵumyrynyń irgetasy. Tek keıbir Úndister men keıbir aral turǵyndary Rýhty oılap, Tándi múlde umytyp, óz asqazany úshin kún kórmeýge bel býǵan edi. Sondyqtan, Shyǵys birkelki emes.

Qysqasy, Islam dini eńbekke qarsy bolmaq túgili musylmannyń bul ómirde jalqaý jáne paıdasyz bolǵanyn quptamaıdy. Bıdaı tuqymyn Alla berer, alaıda, ony egetin, baptap ósiretin jáne jınap alatyn pendeniń ózi. Adam ata men Haýa anaǵa eginge qara jer berilgennen bastap, Ybyraıym paıǵambardan beri mal sharýashylyǵyn júrgizýden bastap eńbek ómir súrýdiń negizgi sharty ári sáni bolyp keledi. Aıtpaqshy, aramtamaqtyq pen qylmys arqyly kún kórý – ekeýi de kúnáharlardyń joly. Tipti saýda kezinde sharıǵat boıynsha paıyzdan kúnkórýge tyıym salynǵan. О́kinishke qaraı, búgingi halyqaralyq naryqtyq ekonomıkanyń júıesi “prosentnaıa stavkaǵa” tyıym salmaıdy. Al qazirgi Arab elderindegi Ortalyq Islam banki nesıeni paıyzsyz beredi. Solardyń memlekettik zańdary sharıǵattyń sharttarynan alshaq ketpegen. Báraq, bul - bólek taqyryp.

“Din jáne Eńbek” taqyrybyn qorytyndylaıyq. О́zderiń oılap qarańdar kóne Mańǵystaý kenti, Taraz, Ispıdjab, Saıram, Túrkistan, Otyrar jáne t.b. sol zaman úshin iri-iri qalalardy salyp qana qoımaı, olardy damytyp ári jyldar boıy basqaryp otyrý úshin eńbek kerek pe? Taǵy Pekınnen Moldavııaǵa deıin, Moldavııadan Pekınge deıin Uly Jibek jolynyń taýarlaryn ári-beri tasymaldaý úshin eńbek kerek pe? Qalmaqtarǵa, noǵaılarǵa, jońǵarlarǵa, ońtústik ámirlerge tótep bere alatyndaı temir qarý-jaraq pen at ábzelderin jasaý úshin eńbek qajet pe? Eń sońǵy suraq: ǵasyrlar boıy myńdaǵan jylqy úıirin, myńdaǵan otar qoıdy baǵyp-qaǵý úshin eńbek kerek pe?

Qazaq halqy rasynda da jalqaý bolǵanda, Qazaq handyǵy Jońǵar jáne Orys jaýyngerleriniń shabýyldarysyz-aq ózinen-ózi ydyrap keter edi. Desek te, kúni búginge deıin Qazaqstan memleketi saqtalyp qana qoımaı, Orta Azııadaǵy negizgi damýshy memleketterdiń birine aınala aldy. Al jalqaý halyq myń jyldyń ishinde áý bastan-aq órkenıetti ult retinde joıylyp keter edi. (Kelesi tarıhı faktti umytpaıyq, eńbekqor katolıktar Ońtústik Amerıkany jaýlap almas buryn putqa tabynýshy ınk, maııa, astek taıpalary erinshektikten qatty quldyrap úlgergen edi... Degenmen, konkıstadorlardyń jaýyzdyǵyn jaqtap turǵanym joq).

Rıza Ysqaq