Dos Kóshim: Til – saıası, ultaralyq, másele emes, lıngvıstıkalyq másele

Sanaýly aılardan keıin Tilderdi damytý men qoldanýdyń 2011-2020 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasy máresine jetpek. Osy oraıda Qamshy.kz aqparat agenttiginiń tilshisi eldegi tildik ahýal týraly belgili saıasatker, memlekettik til máselesin únemi kóterip júrgen «Ult taǵdyry» uıymynyń tóraǵasy Dos Kóshimmen suqbattasqan bolatyn. Áńgime barysynda qoǵamdyq birlestik belortasynda bolǵan saıası oqıǵa – prezıdent saılaýy, uıym atynan saılaýǵa túsken Ámirjan Qosanov týraly da sóz qozǵaldy.

– Sizdiń memlekettik tildiń mán-mańyzyn túsindirý jumysymen aınalysyp, birqatar, sonyń ishinde soltústik oblystardy aralaǵanyńyzdy bilemiz. Bas-aıaǵy qansha jıyn ótti? Olarǵa adam kóp jınaldy ma?

– Jıyndar áli de ótip jatyr. 4 jylda Til komıteti uıymdastyryp, Til-Qazyna ulttyq ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵynyń júzege asyrýymen 60-tas astam aýdan, 12 qalada 180 kezdesý ótkizippiz. Jergilikti ákimshilikter atsalysqannan keıin otyrystarǵa birshama halyq jınaldy. Maqsatymyz – orystildi azamattarǵa tildik jaǵdaıdy túsindirý, qazaq tiliniń báribir kúnderdiń kúninde memlekettik til esebinde barlyq salalarda qoldanylatynyn uǵyndyrý.

– Jıyndarǵa jastar keletin be edi?

– Jastar, onyń ishinde kolledj, ýnıversıtet stýdentteri kóptep keledi. Keleshekti jasaýshy bolǵandyqtan ásirese ekpindi osy jastarǵa kóp salamyz. Biz olarǵa qazaq tiline qajettilik sát saıyn artyp kele jatqanyn túsindiremiz. «Erteń jumys oryndarynda halyqqa qyzmet kórsete alatyn qostildi mamanǵa suranys artady. Báseke joǵary bolady. Sonda qazaq tilin bilmeseńder qaıtpeksińder» dep Qazaqstannyń bolashaǵy qazaq tilimen baılanysty bolatynyn aıtyp, túısindiremiz.

– Ol jaqtyń turǵyndarynyń memlekettik tilge qatysty kózqarasy qandaı eken?

– Halyqtyń mıynda tildi meńgerýge kedergi jasaıtyn ótirik stereotıpter men bógetter bar. Orystildi ortada «qazaq mektepterinde bilim deńgeıi tómen» degen qate stereotıp áli joıylmaǵan. Sony naqty mysaldarmen shynaıy jaǵdaı olaı emestigine kóz jetkizýge tyrystyq. Sodan keıin olar "orys tili ultaralyq til" dep túsinedi, solaı qabyldaıdy. Biz onyń 1989 jylǵy zańda bolǵanyn, keıin 1997 jyly alynyp tastalǵanyn aıtamyz. Sebebi eki adamnyń, eki ulttyń qaı tilde sóılesetini zańmen anyqtalmaıdy. Bul – adam quqyǵy. Sosyn «orys tili – resmı til» dep jańylysatyndaryn baıqadyq. Olaı emes! Memlekettik til degen sózdiń ózi resmı til degen sóz. Tek bireýi statýsqa berilgen ataý, ekinshi onyń qoldanylýyna berilgen ataý. «Qazaq tili tek otbasy, oshaq-qasynda ǵana qoldanylatyn til bolady, ǵylymı, medısına, tehnologııa salalaryn qamtyrlyq múmkinshiligi joq» dep oılaýshylar da az emes. Ony da túsindirip berdik. XVIII ǵasyrdyń ortasynda Reseıdiń akademııalarynda, joǵary oqý oryndarynda orys tili múlde qoldanylmaǵan. Onyń ornyna fransýz tili paıdalanylatyn. «Muny ózgertem, orys tili ǵylym tiline aınalady» degen Lomonosovqa bári kúlgen. Biraq ol ony 15 jylda júzege asyra bildi. Al oǵan qaraǵanda bizdiń starttyq baǵytymyz óte joǵary.

– Kezdesýlerde orystildi qaýymnyń, etnıkalyq orystardyń dúnıetanymynan ne baıqadyńyz?

– Olarda keńestik túsinik basym. «Biz bárimiz birgemiz, orys tilin bári biledi» degen sııaqty oımen ómir súredi. Men «kelisem, orys tilin kóbi biledi. Biraq bilmeıtinder de bar ǵoı. Sońǵy derek boıynsha qazaqstandyqtardyń 18 paıyzy oryssha bilmeıdi eken. Erteń sender solarmen qalaı sóılesesińder» degenge keltiremiz.

– Soltústiktiń halqy qandaı aqparatty tutynady, nendeı ıdeologııamen sýsyndaıdy?

– Sózsiz orys tilindegi gazet-jýrnaldardy oqıdy, telearnalardy kóredi. Ideologııalarynda uly orystyq shovınıstik kózqaras bar. Olarǵa keńes úkimetindegideı orys tilin bilý bárine mindet sııaqty. Qazaq memleketinde qazaq tilinsiz de ómir súrýge bolatynyn kórip otyr. О́zimizdiń qazaqtildi orta qalyptastyra almaýymyzdyń saldarynan Keńes úkimetindegideı tildik ahýal saqtalyp qalǵan.

– Memlekettik tildiń qajettiligi týraly túsindirgende basty ýáj retinde nelerdi aıtasyzdar?

– Aldymen sońǵy jyldarda 1 synyp oqýshylarynyń 90 paıyzy qazaq mektepterine baryp jatqanyn aıtamyz. Bul resmı statıstıka. 2017 jyly qazaq mektepterine barǵandar 89 paıyzdy qurasa, 2018 jyly 90 paıyzǵa jetti. Buny biz ózimiz de tekserdik. Sonda on jyldan keıin mektep bitirýshilerdiń onnan biri ǵana orystildi bolyp shyǵady. «Balalaryń sonda kimmen qarym-qatynas jasaıdy. О́zderimen-ózderi oqshaýlanyp, jóndi qyzmet isteı almaı, dalada qala ma? Al, oılanyńdar» deımiz. Kóbi oınalyp qalady. Biraq jınalǵandardyń, kem degende, úshten biri bizge qyrsyǵyp qaraıdy. Aryzdanǵandary da bar. Kezdesýlerdiń birinde bir kisi «ondaı bolsa, biz Qazaqstannan ketemiz» deıdi. Men «ketseńizder, biz oǵan tek qýanamyz. Biz demokratııalyq elde turamyz. Adam qaıda turǵysy kelse, ol onyń zańdy quqyǵy» dep jaýap berdim. Olarda «ketemiz desek, oıbaı qalyńdar. Qazaqsha bilmeseń, bilmeı-aq qoı dep aıtady» degen oı bar. Alaıda qazir ýaqyt basqa. Bizdiń jasap jatqan «Qaztest» orys tilin qoldanystan alyp tastaý emes, dúnıe júzinde bar nárse. Aıtalyq, Amerıkada ýnıversıtetke túskiń kelse, TOEFL tapsyrasyń,. Anglııada IELTS bilmeseń, qujattaryńdy almaıdy. Biz de soǵan kele jatyrmyz desek, bizdi jaý kóredi. Bul – túsine otyra qyrsyǵý. Keliskisi kelmegender Qazaqstannan ketip jatyr.

– Memlekettik til týraly zańdy qaıta qaraý bastamasyn kóterip kelesiz. Tipti jańa jobasyn jasap, parlamentke usynypsyzdar. Jobanyń ózegin aıtyp berińizshi...

– Aıta keterlik jaıt, áýeli zańnyń aty ózgerýi kerek. «Tilder týraly zań» degen alynyp tastalyp, «Memlekettik til týraly zań» degendi jasaýymyz kerek. Zań "memlekettik til qalaı qoldanylady, qaıda qoldanylady, qoldanylmaǵan jaǵdaıda qandaı jaýapkershilik bolady?" degen sııaqtylardy retteýi qajet. Ekinshi másele, zańda orys, ıakı basqa til týraly birde-bir sóz bolmaýy shartı. Bizdiń qazirgi qoldanystaǵy zań – qostildilik zańy. Kóp jerinde qazaq tilimen qatar, orys tili de qoldanylady dep jazylǵan. Úshinshi másele, sol zań oryndalmaǵan jaǵdaıda qatań jaýapkershilik bolýy kerek. Ol bizdiń zańymyzda joq. Zańda jaýapkershilik bolmasa, ony eshkim júzege asyrmaıdy. Bizdiń zańda kózdelgen taǵy bir nárse – orys tilin uıǵyr, ózbek, nemis tilderi sııaqty dıaspora tilimen birdeı qylý. Sondaı-aq Baltyq elderindegideı memlekettik tildi bilýi mindetti mamandyqtar tizimin jasaǵymyz keledi. Men ózim zerttegen Latvııa, Lıtva, Estonııanyń zańdarynda osyndaı 2 myńǵa jýyq mamandyq tizimi jasalǵan. Oǵan barlyǵy kiredi. Bizge de sol qajet.

– Sizdińshe, bastamany bılik nege qoldamady?

– Aldymen til – saıası, ultaralyq, másele emes, lıngvıstıkalyq másele ekenin aıtqym keledi. «Ultaralyq» dep bıliktegilerdiń ózderi jasap alǵan. Másele olardyń qazaq tilin úırenýge nıetiniń joqtyǵy men jeke múddelerin joǵary qoıýy. Sebebi olardyń ózi de, balalary da orys tildi. Nemereleri bálkim, aǵylshyn tildi shyǵar. Eger qazaq tili qoǵamnyń barlyq salasyna kirse, olar ne jumyssyz qalady, ne jaǵdaıy qıyndaıdy. Sondyqtan olar teledıdardan qazaq tili týraly jaǵymdy sózderdi aıtqanymen, memlekettik tildi naqty qoldaý máselesinde sabotaj jasap otyr. Durysynda memlekettik qyzmetkerler memlekettik tildi taratýda birinshi jaýapty tulǵa bolýy kerek. Ony kerek dese, zańǵa da engizý qajet.

Sodan keıin memlekettik mekemelerde eki tilde jazyp berýdi talap etetin aýrý bar. Osyǵan baılanysty Bas prokýratýra men Til komıtetine saýal joldap, hat jazǵanbyz.  Eki jaqtan da «memlekettik mekemeler azamattardan mátindi orys tilinde jazýdy talap etýge eshkimniń quqy joq» degen jaýap keldi. Biraq Ádilet mınıstrligine JShS, ne qoǵamdyq uıym ashýǵa barsań, qujattardyń eki tilde bolýyn talap etedi... Sonda memlekettik sheneýnikteri qazaq tilin túsinbeıdi eken dep, biz nege olarǵa ózimiz aýdaryp berýimiz kerek... Qysqasy bıliktiń ózi qazaq tilin kerek qylmaı otyr.

– "100 qazaq otyryp, aramyzda 5 orys bolsa bárimiz oryssha sóıleı ketetinimiz bar" degenińiz este. Bunyń sebebi nede?

– Munda ulttyq másele týraly aıtý kerek. Biz rýh pen namystan aıyrylyp kelemiz. О́zge tilde sóıleýdiń uıat ekenin bilmeımiz, namys ekenin bilmeımiz. Birde Ýkraınadan dosym kelip, kafede tamaq iship otyrǵanbyz. Onda orys mýzykasy oınap tur eken. Sonda joldasym «Dos, otyrǵanymyzǵa jarty saǵat boldy, bir qazaq áni oınamady. Senderde namys ba ma? Bireýiń baryp aıtpaısyńdar ma? Sen ultshylsyń ǵoı, nege aıtpaısyń?» deıdi. Meniń úırenip ketkenim sonshalyq, oǵan kóńil bólip otyrǵan joqpyn. Bundaı Ýkraınada bolsa, olar «jarylady» eken. Kıevte orystyń mýzykasyn qoıdyrmaıdy eken. Bizdiń namysymyzdyń joǵalǵany sondaı, bizge ol qalypty jaǵdaı sııaqty. Orys tilinde talap etse, úndemeı-túndemeı oryndap beremiz, orys tilinde sóılese, oryssha jaýap beremiz. Kóshede qate jarnama kórsek, kúlemiz de qoıamyz. Sony qate jazǵan adamnyń jaǵasynan almaımyz. Quldyq sezim basyp ketti de, namys pen rýhtan aıyrylyp qaldyq. Qazir tipti keri ketip bara jatqan sııaqtymyz. Qazir qaladaǵy orys mektepterinde kóbine ózimizdiń qazaqtardyń balalary júr. Áýeli keı synyptan birde-bir ózge ult ókiliniń balasyn tappaısyń. Bul – qaýipti qubylys. Keıde Qazaqstanda qazaqtardyń mólsheri 99 paıyz bolyp, biraq bári orystildi bolyp keter me ekenbiz dep qaýiptenemin.

– Qazaqstanda tildik dıskrımınasııa bar ma? Bolsa, kemsitýshilik qaı tilge qatysty oryn alýda?

– 2013 jyly elden ketkenderdiń 31 paıyzy tildik dıskrımınasııa boıynsha ketip bara jatqanyn aıtypty. Sondyqtan men kezdesýlerde únemi Qazaqstanda «tildik dıskrımınasııa bar ma?» dep suraımyn. Aqmola oblysy Sandyqtaý aýdanyndaǵy aty áli ózgermegen Balkashın eldimekeninde ótken kezdesýde bir jigit «Qazaqstanda tildik kemshitýshilik bar» dep jaýap berdi. Men qalaı desem, «maǵan dúkende oryssha suraǵyma, qazaqsha jaýap beredi» degeni. «Al qazaqsha suraǵandarǵa oryssha jaýap berý qalaı» degen qarsy suraǵyma aıtqan sózi: «bul tildik dıskrımınasııa emes, óıtkeni qazaqtardyń bári oryssha biledi ǵoı» dedi...

Qazaq tiline jasalyp jatqan kemsitýshilikter óte kóp. Kafege baryńyz da, as mázirin surańyzshy, qazaqsha joq. Bul meniń tutynýshy esebindegi quqyǵymdy buzý. Taza kemsitýshilik bolyp sanalady. Ushaqta qansha oqıǵa bolyp jatyr. Biraq biz ondaıǵa úırengenbiz. Talap etpeımiz. Bir Oǵyz Doǵannyń istegenin isteı almaı otyrmyz.

– Sońǵy ýaqytta qazaq tildi keıbir azamattar áleýmettik jelide memlekettik tilde jóndi qyzmet ala almaıtynyna, kınoteatrlardan qazaq tilinde fılmder kóre almaıtynyna, orys tilin bilmegeni úshin dıskomfortqa túsetinine shamdana bastady. Mundaı narazylyq, kóshedegi narazylyqqa ulasýy múmkin be?

– Múmkin. Jáne ony shyǵaratyn, uıymdastyratyn toptar bar.

– Olardyń atyn ataý mańyzdy ma?

– Mańyzdy emes. Ot aýyz, oraq tildi sheshender bizde kóp. Qazaq degenimizdiń ózi bir aýyz sózge kóteriletin halyq. Qazaqty kóshege biraýyz sózben shyǵarýǵa bolady. Biraq sony toqtatý qıyn bolady. Biraq kóshege shyǵý mindetti emes. Qazaqstanda halyqtyń 70 paıyzyn qurap otyryp, kóshege shyǵý uıattaý. Biz ózimizdiń kóptigimizdi paıdalana otyryp, bılikti ózimizdiń maqsatymyzǵa jumys isteıtindeı jaǵdaıǵa alyp kelýimiz kerek. Biz kóshege shyqpaı-aq jasaı alatynymyzǵa senimdimin. Biraq bılik osy betinen tanbasa, halyqtyń alańǵa shyǵýy da ǵajap emes.

– Tildik janjal ultaralyq janjalǵa ulasýy, odan ary saıası sıpat alýy múmkin be? Ondaı nusqany Aqordadaǵy polıtehnologtar bilip otyr ma?

– Menińshe, bilip otyr. Biraq joǵaryda aıtqanymdaı, bas paıdasyn oılaǵandyqtan ózgeriske qulyqsyz. Olar qazaq halqynyń bolashaǵyn, memlekettik tildi damytý máselesin oılamaıdy. Olar ózine komfortty jaǵdaıdy qup kóredi. Dese de erteń zańmenen talap etse, olar bir-aq aıda qazaqsha sóılep ketedi. Basshylardyń bári qazaqsha biledi. Tek qajettilik joq, olardyń betine eshkim salyq qyp salyp otyrǵan joq.

– Taqyryptan aýytqyp, kóptiń kókeıindegi suraqtardy qoısam deımin. О́zińiz de túsinip otyrǵan shyǵarsyz...

– Álbette! 

– Ámirjan Qosanov prezıdent saılaýyna siz tóraǵalyq etetin «Ult taǵdyry» uıymynan tústi. 2016 jyly «3 jyl buryn «Ult taǵdyry» qozǵalysynyń jumysyn ýaqytsha toqtattyq» dep aıtqansyz. Sonda uıym jumysyn qaıtadan qashannan bastap jandandyrdyńyzdar?

– 2014 jyly Muhtar Shahanov basshylyq etetin «Ulttyq keńes» quryldy ǵoı. Men «bir toıda eki jar joq» bárimiz ulttyq keńes astynda jumys isteýimiz kerek» dep «Ult taǵdyrynyń» qyzmetin ýaqytsha toqtattyq. Alaıda Nazarbaev ketip, Qasym-Jomart Toqaev kelgen kúnniń erteńinde men barlyq oblystarǵa habarlasyp, bir-eki jabylaıyn dep jatqan bólimshelerdi qaıta ashyp, bir-eki jerdiń adamdaryn aýystyryp úlgerdik. О́ıtkeni «Ult taǵdyry» saılaýǵa báribir aralasatynyn bildim.

– Qosanov saılaýǵa túskisi keletinin qashan aıtty?

– Aldymen saılaý jarııalanǵannan keıin «Jańa Qazaqstan» forýmynda óz ishimizden kim túsýi múmkin degen áńgime boldy. Sonda Ámirjan Qosanov «qoldasańdar, men túsýge daıynmyn» dedi. Serikjan Mámbetálın JSDP Ermurat Bapıdy usynatyn sııaqty dedi. Ol jerde Ermurattyń ózi bolǵan joq. Ámirjan Ermurat tússe, qoldaıtynyn bildirdi. Men «bizdiń 7 adamdyq toptan eki adam túsip jatsa, onda bul «Jańa Qazaqstannyń» bedeliniń asqany ǵoı» dep ázildegenim esimde. Artynsha, Ermurat Bapı JSDP-dan túsedi eken degen áńgime shyǵyp, Ámirjan «Ult taǵdyrynan» túsýge nıet bildirdi. Sodan biz 26 sáýirde jınalyp, daýysqa saldyq. Aldymen "prezıdent saılaýyna uıym atynan kandıdat usynamyz ba?" degen másele qaraldy. Kópshilik daýyspen usynylatyn bolyp sheshildi. Jeke ózim máselede qalys qaldym.

– Ne sebepti?

– Biz ózi jıyrma shaqty ǵana adambyz. Kóbimizdiń jasymyz jetpiske kelip qalǵan. Birimiz taksıst, birimiz qaraýyl bolyp bala-shaǵamyzdy asyrap otyrǵan adamdarmyz. Baılyǵymyz joq. Toǵyz-aq oblysta adamdarymyz bar. Osyny kóterip shyǵa alamyz ba degen jaýapkershilikten qoryqtym, shynyn aıtý kerek. Kópshiliktiń daýsy boıynsha ótkendikten, ekinshi máseleni qaradyq. Ol suraqta men Ámirjannyń úmitkerligin qoldadym.

– Qarjylyq múmkindikterińiz joq dep qaldyńyz. Kandıdattarǵa talap etiletin 2 mln teńge jarnany qalaı tóledińizder.

– Ony Ámirjannyń ózi tóledi. Jalpy «Ult taǵdyrynyń» qyzmeti Ámirjandy tirkeýmen ǵana shekteldi. О́ıtkeni men aqpan aıynda USAID-tyń (AQSh-tyń halyqaralyq damý jónindegi agenttigi) saılaýda baqylaýshylardy oqytatyn konkýrsyn jeńip alǵan bolatynmyn. Saılaý jyldyń aıaǵynda bolady dep oılap, kýrsty qarasha aıyna belgilep otyrǵanmyn. Saılaý kúni anyqtalǵandyqtan dereý kýrsty júrgizý qajet boldy. Sodan men 10 mamyrdan bastap bir aı boıy USAID-tyń aqshasyna 8 oblys ortalyǵy men eki qalada baqylaýshylarǵa arnap trenıng ótkizdim. Al  qalǵan 7 oblysta shtab qarjysyna baqylaýshylardy oqyttym. Sońǵy semınarlar Pavlodarda ótip, saılaý kúninde elordada, shtabta konsýltasııa berý kerek boldy da, Almatyǵa kelýge úlgermeı men tipti daýys bere almaı qaldym.

– Saılaýdaǵy jekelegen zańsyzdyqtardy aıtpaǵanda, "Toqaev 70, Qosanov 16 paıyz jınady" degenmen kelisesiz be?

– Saılaýdyń nátıjesine qanaǵattanbaıtynymdy men birden aıttym. Zań buzýshylyqtar kóptep oryn aldy. Máselen, «Ult taǵdyrynyń» Qyzylordadaǵy baqylaýshylaryn keshki 7-den keıin shyǵaryp jiberdi. Hattamalaryn tartyp alǵan jaǵdaılar boldy. Qysqasy bılik qorqyp ketti. Birinshi Japonııadaǵy Qazaqstannyń elshiliginen «Ámirjan jeńdi» degen habar tústi. Arnaıy ýchaske degender bolady. Onda áskerı kúzet, órt sóndirýshiler, týberkýlez dıspanseri degen sııaqtylar bar. Olarda qansha adam bolsa, solardyń bári daýys bergennen keıin, nátıje birden shyǵady. Ol jaqta da Ámirjan jeńdi, Nazarbaev ýnıversıtetinde de Ámirjan jeńdi, Anglııanyń elshiliginde Ámirjan jeńdi. Sol ýaqytta bılik shalqasynan tústi. Sóıtti de, barlyq ákimshilik resýrstardy paıdalanyp, baqylaýshylarǵa hattamany bermeýge kiristi, bizdiń adamdardy shyǵaryp jiberip jatty. Burmalaýdyń kókesi sonda bastaldy. Baqylaýshylardyń qolynda 10-15 paıyz qujattar ǵana boldy. Solardyń dereginshe, Qosanovta 45 paıyz daýys alypty. Bizde bıliktiń alǵan daýystyń úshten birin beretin ádet bar. Sondyqtan Ámirjan sol 50 paıyzǵa jýyq daýysqa ıe boldy ǵoı dep ózim oılaımyn. Biraq buny dáleldenbegennen keıin boljam esebinde ǵana aıtamyz.

– Qosanovtyń exit poll nátıjesi boıynsha Toqaevty jeńisimen quttyqtaǵanyna sizdiń reaksııańyz qandaı boldy?

– Sol kúni túnde ol maǵan quttyqtaǵanyn aıtty. Men "munyń úlken qatelik bolǵan" dedim. О́z basym, exit poll-dan keıin óz jeńilisin moıyndaýdy estimeppin. Biraq, bul – Ámirjannyń sheshimi. Al básekelesińdi quttyqtaý – saıası mádenıettilik belgisi. Árıne, biz buny túsiný deńgeıine kelgen joq shyǵarmyz.

– Qosanovqa min taǵýshylar birtalaı jyl ózin oppozısıoner retinde kórsetken adam «saılaý ádil ótken joq, men ózimdi jeńdim dep sanaımyn» degen saryndaǵy sózderdi aıtýy tıis edi dep esepteıdi. Siz qalaı oılaısyz?

– Muny endi Ámirjannyń ózinen suraý kerek. Biraq keshki toǵyzdan keıin Ámirjan ne aıtsa da, jáshikterde jatqan bıýlletenge ol áser etpeıdi. Qosanov týraly «álsizdik tanytty» dep aıtýǵa bolatyn shyǵar. Biraq «sen satyp kettiń» dep aıtýǵa esh negiz joq. "Satyp ketti" degen úsh jaǵdaıda ǵana aıtylady. Birinshi, saılaýda jeńip turyp, óziniń tuǵyrnamasyn júzege asyrmasa. Ekinshi, saılaýǵa sanaýly kún qalǵanda óz kandıdatýrasyn alyp tastasa. Onda halyq aıtar edi: «biz sonsha kún saǵan daýys beremiz dep júgirdik qoı, mynaýyń ne?» dep. Úshinshisi, kezinde Mels Eleýsizov sııaqty ózi prezıdenttikke túsip turyp, Nazarbaevqa daýys berse. Sonda satyp ketti deýge bolady. Is júzinde Ámirjandy emes, daýystardy durys sanamaǵan Ortalyq saılaý komıssııasynyń tóraǵasy Berik Imashevty «tiri óliksiń» dep qarǵaý kerek. Al Qosanovtyń Toqaevty quttyqtaýy satqyndyq emes. Mysaly Hılları Klınton Trampty qutttyqtady. Poroshenko Zelenskııdi quttyqtady. Bálkim ekeýi de ishteı boqtap turǵan shyǵar. Bul da – saıası mádenıettilik. Bizge kelmegendikten kópshilik durys túsinbegen shyǵar.

Bir jaǵynan óziń aıtqandaı jalyndy sózderdi jarııa eter bolsa, halyq alańǵa shyǵyp ketip, arty qan tógiske uryndyrar ma edi, kim bilsin. О́zi jazdy ǵoı «adam aıtqysyz tragedııaǵa, repressııaǵa ákep soǵýy yqtımal zańsyz áreketterge shaqyrmaımyn. Bılik úshin talasta aǵaıynnyń, sonyń ishinde, jastardyń bir tamshy kóz jasy men bir tamshy qany tambaýy tıis» dep. Bálkim, osyny da eskergen bolar.

– Demek, Ámirjan Qosanov «satqyn» da, «joba» da emes deısiz ǵoı...

– Satqyn da, joba da, saıası ólik te emes. Ári bul – halyqtyń baǵasy emes. Menińshe, saılaýǵa, Ámirjanǵa baıkot jarııalaǵan oppozısııamyz degen toptyń is-áreketi. Qosanovtyń saıasatta júrgenine 22 jyl boldy. Solar nege 22 jyl boıy jamandamaı, dál saılaýǵa túskende qaralaı jóneldi. Sebebi,  meniń oıymsha, bul – qarapaıym pendeshilik. «Nege men túse almadym» degen ishtarlyq, kóre almaýshylyq. Qosanovpen qatar men, Rasýl Jumaly, Aıdos Sarym, Dáýren Babamuratov bárimizdi jamandady. Nege? Olar biz partııa quryp, parlament saılaýynda oryn alyp qoıady dep shoshydy, dalada qalyp qoıamyz dep qoryqty. Iаǵnı saıası baqtalastyqtyń bir túri. Biraq bular bir nárseni túsingen joq. «Ult taǵdyry» partııa qura almaıdy. Bizdiń zańymyzda ulttyq, dinı partııa qurýǵa bolmaıdy.

– Parlament saılaýyna basqa partııadan túskińiz kelmeı me?

– Joq. Men kommýnıstik partııanyń múshesi bolǵan joqpyn, kezinde ózim 90 jyldary basqarǵan Qazaqstannyń sosıal-demokratııalyq partııasynan basqa partııaǵa múshe bolǵan emespin. Jáne men eshýaqytta zań shyǵarýshy organǵa da, atqarýshy organǵa da barmaımyn dep burynnan aıtyp kelemin. Bul – meniń ómirlik prınsıpim.

– Qosanov túse me?

– Ony ózinen suraý kerek.

– Baıkotshylar týraly ne aıtasyz?

– Biz árkimniń tańdaýyn, sheshimin qurmettedik. Olar sııaqty «ıtsińder, pálensińder" dep jamandaǵan joqpyz. Men ómir boıy saıası mádenıettilik joq kezde halyq jyndy bolyp qalady dep aıtyp júremin. Saılaýda halyq shynynda da jyndy bolyp qaldy. Saılaý bitti, al baıkotshylar «anaý jaman, mynaý anandaı» dep áli otyr. Biz jumys istep jatyrmyz.

– Suqbatyńyzǵa raqmet!