Saraptama: Qytaı óz ınvestısııasyn qorǵaý úshin Qazaqstanǵa ásker kirgize me?

Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń Qytaıǵa saparynyń izi sýymaı jatyp, 21-25 qyrkúıek kúnderi Qytaı parlamentiniń jetekshisi Lı Chjanshý Qazaqstanǵa keldi. Qazaqstandaǵy BAQ-ta Chjanshý saparynyń maqsaty anyq aıtylmaǵanymen, Qytaıdyń Hinhua agenttigi Lı Chjanshý saparynyń basty maqsatyn sol kúni-aq ashyq jazǵan.

Hinhua agenttiginiń jazýynsha, Qazaqstan parlamenti senatynyń tóraǵasy Darıǵa Nazarbaeva men parlament májilisiniń tóraǵasy Nurlan Nyǵmatýlınnyń shaqyrýymen Qazaqstanǵa kelgen Lı Chjanshý Nazarbaevamen jáne Nyǵmatýllınmen kezdesken kezde, "eki eldiń parlamenti memleket basshylarynyń kelisimin birlese júzege asyrý kerektigin" aıta kelip, qazaq-qytaı arasyndaǵy ınvestısııany qorǵaý, kedendik rásimdeý jáne jumys isteýge ruqsat berý, qolaıly ınvestısııaǵa múmkindik jasaý kelisimderiniń jańarǵan nusqasyn tez arada ratıfıkasııalaýdy ótingen.

Qazaqstan parlamenti palatalarynyń spıkerleri men Qytaı parlamentiniń jetekshisi qandaı kelisimge kelgeni jaıly qazaqstandyq resmı basylymdar naqty eshteńe jazbady. Qazaqstan parlamentiniń resmı saıtynda da Lı Chjanshýdyń ne aıtqany jaıly aqparat joq.

Qazaqstan bıligi sońǵy kezderi eldegi "Qytaıǵa qarsylyqtyń" kúsheıýine baılanysty máseleniń tipti órship ketýinen alańdap, bul kezdesýdegi kelisimderdi qupııa ustaǵandy qup kórgen syńaıly.

Sońǵy jyldary búkil álem Qytaıdyń qarjy salý, qaryz berý sııaqty jumsaq tásilmen basqa elderdi jaýlap alý saıasatynan tiksinip jatqanymen, Qazaqstan bıligi "Qytaıdan eshqandaı qaýip joq" dep aıylyn jııar emes. Kerisinshe, Qytaıdyń "Bir beldeý, bir jol" jobasyna belsene ún qosyp, elde Qytaı zaýyttarynyń  salynýyna mol múmkindik jasap jatyr.  Bul jóninde, Qytaı qaýipi jóninde Qazaqstandaǵy BAQ-ta az aıtylǵan joq. Endeshe, búgin biz aıta - aıta jaýyr bolǵan bul taqyrypty qoıa turyp, Qytaı sıpkeri ne úshin qazaq-qytaı arasyndaǵy ınvestısııany qorǵaý, kedendik rásimdeý jáne jumys isteýge ruqsat berý, qolaıly ınvestısııaǵa múmkindik jasaý kelisimderiniń jańarǵan nusqasyn tez arada ratıfıkasııalaý máselesin kótergenine úńilip kóreıik.

Halyqaralyq qoǵamdaǵy aýmaly-tókpeli jaǵdaılarǵa jáne Qytaıdyń sheteldegi kompanııalary men onda jumys isteıtin azamattarynyń bas amandyǵyna kepildik etý qajettiliginiń artýyna baılanysty Qytaı bıligi sońǵy kezderi ınvestısııalaryn qorǵaýdy jeleý etip, kóptegen eldermen kelissózder ótkizip, kelisimder jasasa bastady. Aýǵanstan, Sırııa, Irak, Lıvııa jáne Afrıka elderinde Qytaı jumysshylaryna qastandyq jasalǵanyn jáne kóptegen memleketterde jergilikti halyqtyń Qytaıǵa qarsy narazylyǵynyń órshýine baılanysty Pekın sheteldegi Qytaı kompanııalary men azamattarynyń múddesin qorǵaıtyn jeke kúzet kompanııalaryn kóptep quryp jatyr. Qytaıdyń sheteldegi fırmalary da jeke kúzet kompanııalaryn ózderiniń qyzmetkerleri men aktıvteriniń qaýipsizdigin qamtamasyz etýdiń jańa nusqasy retinde qarastyra bastady. Máselen, 2009 jyly Qytaı bıligi resmı túrde jeke kúzet kompanııalary naryǵyn ashty. Sodan beri 5000-ǵa jýyq qytaılyq jeke kúzet kompanııalary kúzet qyzmetteriniń san alýan túrin daıyndap úlgerdi. Bul kompanııalardyń biri bóligi ishki deńgeıde qaýipsizdik qyzmetin kórsetse, negizgi jetekshi top shetelde jumys istedi de, olar úshin Afrıka elderi óz tájirıbelerin, jumys ádisterin qoldanyp kóretin tamasha synaq alańy boldy.

Qytaıdyń jeke kúzet kompanııalarynyń qazir eki túri bar. Onyń biri -  sheteldiń jeke kúzet kompanııalarymen birlesken kúzet kompanııasy bolsa, ekinshisi -  kileń qytaılyq kúzet kompanııalary. Qytaı jeke kúzet kompanııalarynyń baǵasy tıimdi, sheteldik kompanııalardan on ese arzan bolǵandyqtan, bolashaqta qytaıdyń shetelderdegi jeke kúzet kompanııalary barǵan saıyn kóbeıýi ábden múmkin.

Al ınvestısııany qorǵaý máselesine kelsek, Qytaı qazirge deıin AQSh pen Eýropa odaǵynan bólek, 130-dan asa memleketpen ınvestısııalardy kótermeleý jáne ózara qorǵaý týraly kelisim jasasqan. Qytaı saýda mınstrligi saıtynyń deregine súıensek, Qazaqstan men Qytaı bul kelisimge - qos el úkimeti arasyndaǵy ınvestısııalardy kótermeleý jáne ózara qorǵaý týraly kelisimge 1992 jyly qol qoıǵan. Sodan beri birneshe tolyqtyrýlar men ózgerister jasalǵan. Árıne, memlekettiń damýy úshin jáne kóptep ınvestısııa tartý úshin bul kelisimniń keregi de bar shyǵar. Alaıda, sońǵy kezderi álem elderi Qytaıdyń osy kelisimdi kóldeneń tartyp, "О́z kompanııalarymyzdy ózimiz qorǵaımyz" degen jeleýmen "Jeke kúzet kompanııalaryn" kirgizýine alańdaı bastady.

Sońǵy jyldary Qytaı Orta Azııa elderine ınvestısııa salý qadamyn jedeldetti. Qazaqstan da Qytaıdan qyrýar qaryz aldy. Qytaı qarjysymen salynǵan nysandar da az emes. Qazaqstannyń jer qoınaýyndaǵy baılyqtardy ashyq paıdalanyp jatqan Qytaı kompanııalary da kóp. Bolashaqta bul kórsetkish tipti kóbeıe túsetini anyq. Onyń ústine Qytaıdyń qarjy salý aýqymy aýyl sharýashylyq, qurylys, ónerkásip salasyna qaraı keńeıip barady. Árıne, qazirgi zamanda shetel ınvestısııasynsyz bir el ekonomıkasynyń oıdaǵydaı órkendep ketýi qıyn. Qazaqstan bıiligi de osy máseleni alǵa tartqanymen, Qazaqstan halqy qytaılar eldegi jemqorlyq júıeni jaqsy paıdalanyp, óz yqpalyn barǵan saıyn keńeıtip, bolashaqta el egemendigine aýyr qater tóndire me dep alańdaıdy. Ol alańdaýshylyq negizsiz de emes. О́ıtkeni buǵan deıin Tájikstan Qytaıǵa jer bólip bergen, Shrı-Lanka Qytaıdan alǵan qaryzyn qaıtara almaı, amalsyzdan Qytaı qarjysymen salynǵan portyn uzaq merizimge Qytaıǵa jalǵa bergen, Pákstan memleketi de sondaı jaǵdaıǵa túsken.

Al Qytaıdyń ınvestısııany qorǵaýdy maqsat etip, ınvestısııalardy kótermeleý jáne ózara qorǵaý týraly kelisimdi jańartýǵa bel sheshe kirisýiniń astarynda Qazaqstandaǵy Qytaı kompanııalaryn jáne Qytaı jumysshylaryn qorǵaý jeleýimen qytaılyq jeke kúzet kompanııalaryn bizdiń elge kirgizýdi maqsat etip otyrǵanyn eshkim de joqqa shyǵara almaıdy. О́ıtkeni Qytaı soǵan múddeli. Qytaı da Qazaqstanǵa salǵan qyrýar qarjysynyń tekke ketýinen nemese halyqtyń tolqyp, bılikke kúsh bermeı, Qytaı zaýyttaryn qıratyp, Qytaı jumysshylaryn elden qýyp shyǵýyna alańdaıdy. Sol úshin de Qytaı Qazaqstan úkimetimen kelise otyryp, eldegi óz kompanııalaryn, munaı-gaz qubyrlaryn qorǵaýdyń jańa joldaryn izdeý ústinde. Qytaı úshin onyń eń utymdy joly - jeke kúzet kompanııalary arqyly Qazaqstandaǵy qytaılardyń múddesin qorǵaý. Aıtylýynda "Jeke kúzet kompanııalary" bolǵanymen, bul kompanııa músheleriniń negizgi quramy Qytaıdyń áskerı jattyǵýynan ótken, saıdyń tasyndaı iriktelgen áskerı azamattar. Olardyń kúndelikti qyzmeti óz qamqorlyǵyndaǵy kompanııalardyń qaýipsizdigin qorǵaý bolǵanymen, eń basty mindeti ózi barǵan eldiń jalpy jaǵdaıy týraly áskerı jol kartasyn jasaý bolýy ábden múmkin.  Osy turǵydan alǵanda, Qazaqstan úkimeti Qytaıdyń ınvestısııany qorǵaý degen jeleýimen aıtqan árbir talabyna óte saqtyqpen qaraǵany jón. Onyń ústine Qazaqstannyń qazirgi qoǵamdyq jaǵdaıy óte jaqsy, terrorıstik árekettermen aınalysatyn láńkester de joq. Tek Qazaqstan halqy Qytaıdyń jumsaq tásilmen irge keńeıtý syndy jymysqy saıasatyna qarsylyq tanytqany bolmasa, elde Qytaı azamattarynyń bas amandyǵyna eshqandaı qaýip tónip turǵan joq. Ondaı qaýip tóngen kúnniń ózinde, Qazaqstan bıliginiń shetel ınvestorlarynyń bas amandyǵyn, mal-múlkin qorǵaýǵa qýaty jetini anyq.