«Jurt búginshil, meniki erteń úshin...»

Ahmet Baıtursynulynyń qazaq rýhanııatyna sińirgen eńbegi ólsheýsiz. Onyń «Jurt búginshil, meniki erteń úshin» dep júrgeni óziniń ult bolashaǵynan alatyn ornyn bilgendikten. Elimizde qazir júrip jatqan rýhanı jańǵyrý da Ahmet Baıtursynuly eńbekterinen bastaý alady.

         «Rýhanı jańǵyrý» degen tirkestiń mán-maǵynasyn biz tıisinshe durys túsinbeı júrgen sııaqtymyz. Orys tiline «obnovlenıe obshestvennogo soznanııa» dep aýdarylǵandyqtan «jańarý» dep túsinip júrgen syńaılymyz. Shyn máninde, «jańǵyrýdyń» balamasyna orys tilindegi «restavrasııa» sózi júre alady. Demek, burynǵymyzdy, rýhanııatymyzdyń asyl nusqasyn búgingi kúnge laıyq etip jańǵyrtý – asyl paryzymyz. Rýhanııatymyzdyń túp-tiregi tilde, paryzymyz sol tildiń asyl nusqasymen sóıleý, ıaǵnı aıtý men jazý bolýy qajet.

         Osyny bir ǵasyr buryn qamdaǵan Ahmet Baıtursynuly edi. Ol 1912 jyly Orynbordan shyqqan «Oqý quralynda» qazaqqa tán jazýdy jarııa etti.

Jazý sóz «jazmyshpen» tórkindes. Olaı deıtinimiz – qaı álipbıdiń shyǵýyna túrtki bolǵan din ekeni baıqalady. Túrki bitigine – Táńirlik senim, arab álipbıine – ıslam dini, latyn álipbıine – hrıstıandyqtyń katolık tarmaǵy, kırıl álipbıine hrıstıandyqtyń pravoslav tarmaǵy tirek, negiz bolǵanyn bilemiz. Al Baıtursynuly álipbıi jaryqqa shyǵýyna ne sebep boldy? Menińshe, sol zamandaǵy rýhanııatqa jasalǵan shabýyl sebep boldy. HIH ǵasyrdyń aıaǵy, HH ǵasyrdyń basynda otarlaýshy orys patshalyǵy qazaqty ıslam dininen aıyrýǵa kirisken edi. Bilim hrıstıan tarapynan mıssıonerlerdiń qolyna tıdi. Ásirese, Ahmet Baıtursynuly týǵan óńirde qazaqtardy shoqyndyratyn oryndar ashylyp, úderis bastalyp ta ketken bolatyn. Ahmettiń ustazy Ybyraı Altynsarın ashqan mektepterge qazaqtardyń balalaryn oqytýǵa beıil bermeýiniń basty sebebi osynda bolatyn. Ybyraıdyń «Musylmandyq tutqasy» atty eńbegin jazýǵa da osy úderis túrtki boldy dep oılaımyn. Oryssha oqytý shoqyndyrýmen astarlas boldy. Osyndaı bolashaq buldyr tartqan kezeńde oqý men jazý arqyly rýhymyzdy saqtap kelesi urpaqqa jetkizý paryz boldy. Onyń joly, Ahmet Baıtursynulynyń oıynsha, ıslammen kelgen jazýdy qazaq sóıleýine beıimdeý eken. Sonda, dinimiz ben tilimizdi buzbaı saqtaı alatyn boldyq. Áıtpese,  Ybyraı Altynsarınniń qazaq tilin kırıl árpimen sóıletken úlgisi aldynda jatqan joq pa edi!

Osyǵan oraı  armıan ultynyń IV ǵasyrdyń 2-jartysy, V ǵasyrdyń 1-jartysynda ǵumyr keshken tiltanýshysy, ádebıetshisi, pedagogy, aýdarmashysy Mesrop Mashtos eske túsedi. Onyń til men jazýdaǵy (armıan alfavıtiniń negizin salýdaǵy) eńbegi úshin Armıan apostol shirkeýi men Armıan katolık shirkeýi áýlıe (svıatoı) sanatyna kirgizgen. Áýlıe, árıne, aldymen dinı tulǵa, taqýalyq, ádildik, durystyq úshin, dinı úgit-nasıhat úshin, Qudaıdan adamdarǵa ıgilik suraǵany úshin beriletin kıeli ataq. Al adamı turǵydan alsaq, rýhanı kıe ıesi. Osyny eskersek, Ahmet Baıtursynulynyń qazaq ulty úshin sińirgen eńbegi Mesrop Mashtostan artyq bolmasa, kem emes. О́ıtkeni sol kezeńde jazýymyz arabnegizdi bolmaı, orysnegizdi bolsa, ne bolar edi, boljaı almaımyz. Áıteýir biletinimiz – arab árpi aldynda turǵanda qazaqtardyń shoqynyp ketýi múmkin emes sııaqty.

Bizdiń múftııat osyǵan oraılastyryp bir shara qabyldasa, qandaı jaqsy bolar edi.

Ahmet Baıtursynulynyń ǵylymı kóregendigi (kóregendik – áýlıeniń óresi ǵana jetetin qabylet) bólek áńgime. Úsh-tórt aıǵaqty aıtýmen ǵana shekteleıik.

Birinshisi –qazaq tili dybystaryn túgendep berýi. Búgingi kúnderi qazaq álipbıin ózgertip jatqanda basty tiregimiz osy bolyp jatyr.

Ekinshisi – qazaq fılologııalyq termınderin taýyp, qalyptastyryp ketkendigi. Onyń bul saladaǵy kóregendigi sonda, ol oılap tapqan termınderdi eshkim ózgerte almady, ózgertpek bolǵandar Kúndi qolmen kólegeılegen sııaqty áreketten asa almady. Bul termınderdi til biliminiń salalaryna qatysty jiktesek:

• fonetıkaǵa qatysty 108 termın (35,4%);
• leksıkologııaǵa qatysty 11 termın (3,6%);
• morfologııaǵa qatysty 109 termın (34,9%);
• sıntaksıske qatysty 64 termın (21,3%);
• jalpy til bilimine qatysty 18 termın (4,8%) engizgen.

Úshinshisi – qazaq til bilimine HHI ǵasyrda enip jatqan fýnksıonaldyq grammatıkanyń negizin salýy. Onyń oqýlyqtarynyń «Til-qural» atalýy da osyny meńzeıdi. Ahmet grammatıkasynda til biliminde jańa ólshemder dep sanalyp júrgen «qurylymnan - fýnksııaǵa», «fýnksııadan - qurylymǵa» deıtin baǵyttardyń ekeýi de bar.

Tórtinshisi – HHI ǵasyr paradıgmasy dep sanalatyn antropoózekti til biliminiń alǵashqy jolyn qazaq til biliminde Ahmet Baıtursynuly salǵan. Ol úshin onyń mynadaı bir-eki paıymdamasyn keltirsek te jetkilikti:

«Biz qazaq tilindegi sózdiń bárin bilgenimiz qazaq tilin qoldana bilý bolyp tabylmaıdy. Tildi qoldana bilý dep aıtatyn oıǵa sáıkes keletin sózderdi tańdap ala bilýdi aıtamyz. Qazaq tili qazaq ortasyndaǵy bárine birdeı ortaq múlik bolǵanyfmen, bári birdeı paıdalanbaıdy. Árkim ár sózdi ózinshe qoldanady, ózinshe tutynady (qoıýlatqan biz. – J.J.). ... árkim pikirin sóz qylyp shyǵarǵanda da ana tilindegi sózderdi árqaısysy ár túrli qoldanady. Qysqasynan aıtqanda, árkim sózdi óz qalaýynsha alyp, óz ońtaıly kórýinshe tutynady. Árkim óz qalaýynsha alyp, óz ońtaıynsha alyp tutynǵan sózder sol adamnyń tili bolady»

«Tildiń mindeti – aqyldyń ańdaýyn ańdaǵanynsha, qııaldyń meńzeýin meńzegenshe, kóńildiń túıýin túıgeninshe aıtýǵa jaraý», «... jumsaı biletin adamy tabylsa, til shama-qadarynsha jaraıdy».

Ahmet Baıtursynulynyń murasy búgin úshin ǵana emes, erteń úshin de eń bir qajetti mura bolmaq.

Ahmet tulǵasy – dilimiz úshin de, dinimiz úshin de kıeli tulǵa.

                                                  Jantas Jaqypov,

                              Fılologııa ǵylymynyń doktory, professor.