• USD 468.56

  • EUR 497.56

  • RUB 7.3

  • CNY 67.18

28 Naýryz, 17:24:39
Almaty
+35°

11 Qyrkúıek, 2019 Ult bolmysy

Taǵdyrsheshti máselege kelgende qazaq nege jaýapsyz?

«Tárbıesiz berilgen bilim ultqa, elge apat ákeledi». Ál-Farabı.

 

Keshegi dana ata-babalarymyz balaǵa bilim-ilimnen buryn aldymen tárbıe berilýi kerek ekendigin budan myń jyl buryn tasqa qashap turyp jazyp ketken. Demek, otbasy tálimi men eldik tárbıe, ulttyq qundylyq pen azamattyq utqyrlyq, bul – básekeli de sapaly bilim júıesiniń eń negizgi ári ózegi, ári aınasy bolsa kerek.

Olaı bolsa, barsha adamzat damýynyń shamshyraq tulǵasy jáne el men táýelsiz eldiktiń, ult pen ulttyq bolmystyń, bilim men biliktiń uıytqysy – muǵalim, ustaz. Álemdik deńgeıde – pedagog, óz ustanymyzda muǵalim, ustaz uǵymynyń sıpaty, mán-maǵynasy qashanda aıqyn: ol – mazmuny biryńǵaı kóregen izgilik pen izdenimpaz iskerlikten ǵana turatyn esti de tekti kásip, ol – urpaq pen ultqa, adamzat pen bolashaqqa bar sanaly ǵumyryn arnaǵan, jankeshti halyqshyldyqpen qara qyldy qaq jara alatyn týrashyl, shynshyl, taza, adal qaıratkerlik jáne ultshyldyq dárejede ǵana ómir súre bilý salty. Tipti dúnıeniń eń asyly men injý marjandaryn izdep taýyp, sony ózgege, ásirese, shákirtke qaıtken kúnde de úıretpekke, oı sanasyna shegelep sińirýge umtylatyn, qulshynatyn jan qalaýy. Iаǵnı áke-sheshe men ustaz ózin-ózi tárbıeleı bilýdiń, jetildire, kemeldene túsýdiń ozyq úlgi-ónegesin ozdyrýǵa kelgende kúndelikti ómirde balasyna, shákirtine kórsete júrip uǵyndyrý, ózinen, ata-babalardan oza bilýdiń úrdisin sezindirý erekshe bolǵandyǵy aqıqat. 

 Uly Dalanyń teńdesi joq ónegesi zor órkenıeti

Sonymen Jaratýshy Uly Iemiz qyz balany 9-10, ul balany 12-13 jasqa tolǵanda balıǵattyq kezeńge qadam basatyndaı etip jaratqan. Muny «On úshte – otaý ıesi» degen ata-babalarymyz da, qazirgi ǵylym da joqqa shyǵarmaıdy. Sondaı-aq, qazaq qaýymynda «On úshinde ul – ulan, On altyda qyz – ulan» deıtin sóz de bar. Bunyń túp tórkinine tereńirek úńilsek, kóp jaýgershilik zamandy basynan keshirgen qazaq halqynyń kóne saltynda on úshke tolǵan uldy, on altyǵa tolǵan qyzdy atqa qondyryp, qalyń qoldyń qatarynda jaýǵa qarsy shabýǵa qosqan. Bul dástúr, bir jaǵynan, qalyń qoldyń qarasyn kóbeıtýdi maqsat tutsa, ekinshi jaǵynan, beıbit eldi shabýǵa kelgen jaýdyń eń basty oljasy jas ul-qyzdar bolǵan. Sondyqtan bul dástúr jaýdan saqtaný men qorǵanýdyń eń negizgi joly bolsa kerek.

Mine, Uly Dalada osynaý aıtýly salt-dástúrimizdiń arqasynda ǵana qazaqtyń ul-qyzdary baıtaq jerdi qorǵaı bilý, el, ult, urpaqty saqtaı bilý sanatyna tym erte qosylǵan. О́rkenıettiń tórinde bolǵany, ónegeli ulaǵattyń kóginde samǵaǵany ótken tarıhymyzda aıshyqtalyp kórsetilgeni belgili.

Ne degen kemel de kemeńger, kóregen de danagóı, uly kósem bola bilgen, qaıran babalarymyz! Jaý aldynda tize búgýdi bilmegen halyqtyń boıyndaǵy asqaq rýhy men qaharman batyrlyǵy qandaı ǵajaıyp dárejede bolǵan deseńizshi...

Tańqalarlyq bir ǵajaby, keshegi uly ata-babalarymyz balabaqshaǵa barǵan joq, mektepte, ınstıtýtta oqyǵan joq, aspırant bolǵan joq, ǵylymı dıssertasııa qorǵaǵan joq, professor, akademık atanǵan joq. Solaı bolǵanyna qaramastan, olardyń oı órisi, aqyl-parasaty, jan-jaqty tereń bilimdiligi men biliktiligi, el basqara bilýdegi kemel de kóregen, kemeńger kósemdikpen atqarǵan isteri, jazǵan dúnıeleri, qara qyldy qaq jara bilgen ádil de týrashyldyǵy, bekzat minezi, sóılegen sózderi, qaldyrǵan ósıetteri, úlgili de ónegeli ulaǵattary áli kúnge deıin qundylyǵyn joıǵan joq, kerisinshe, urpaqtan urpaqqa ulasyp, jańasha jańǵyryp, ǵasyrdan ǵasyrǵa jalǵasyp keledi. Bulardyń bári bizden keıin de jalǵasa bermek.

Aıtalyq, uly oıshyldar, aǵartýshylar, aqyndar, kemeńger kósemder, bıler, kúıshiler, batyrlar, danyshpandar, qaıratkerler, danalar, daralar ómirge keldi. Mysaly, Ál-Farabı, Jalańtós Bahadúr, Abaı Qunanbaev, Ybyraı Altynsarın, Tóle bı, Qazybek bı, Áıteke bı, Móńke bı, Qurmanǵazy, Isataı, Mahambet syndy, basqa da kóptegen uly alyptarymyz ben asyl tulǵalarymyz artyna, bizge qaldyrǵan amanattary, eskertpeleri she? Sonda bulardyń bári qandaı bilim-ilimnen, qandaı ozyq tárbıeden ósip shyqty? Al qazir she?... Aqtalý múlde múmkin emes.

 Ul bolsań – shoq bol, shoq bolmasań – joq bol

Keshegi jaýgershilik zamanda jaýǵa qarsy qasqaıyp tura alatyn jaýjúrek, rýhty, otty, shoqty, jeńimpaz uldy ómirge keltirý, bul – qazaqtyń eń negizgi ári mindeti, ári boryshy, sondaı-aq syn bolǵany belgili. «Ul bolsań – shoq bol, shoq bolmasań – joq bol» deıtin qatań sóz osy kezeńde shyqsa kerek-ti. Ekinshi jaǵynan bul sóz ul arqyly ákesiniń óziniń kim ekenin tanytý degen sóz de bolar.

Jalpy ultta týyndaǵan kez kelgen suranys, keıin usynys týdyrmaı qoımaıtyndyǵy sózsiz. Demek, búgingi táýelsiz atanǵan eldiń qazaq qaýymynda joǵaryda atap ótken san alýan ulylarǵa suranys ta, usynys ta qurdymǵa jetkeni aqıqat. О́ıtkeni, olardy qaıtken kúnde ómirge keltirý úshin eshkim armandamaıdy. Basyn aýyrtqysy kelmeıtin qazaq qaýymy kúreskisi de kelmeıdi. Qazaqta «Aqylyń jetpese, aqyldy satyp al», «Ulyńdy ulyqqa jumsa» degen sóz bar. Bul ósip kele jatqan uldy elge aty jaıylǵan tulǵanyń, el basqarýshy, bılik aıtýshy ulyqtyń aldyn kórip óskeni abzal, sonyń ónege-úlgisin alsyn degen nıetten shyqqan sóz. Shyndyǵyna kelgende, urpaqqa ulylardyń aldyn jıi kórsete otyryp órbitý, jetildirý, bul – tárbıeniń eń ulysy.

Keshegi Uly Dalanyń ulylaryn ómirge keltirýdiń qamy úshin balany tárbıeleýden buryn eń aldymen ata-ana da, ustaz da ózin-ózi tárbıeleı bilýi qajet... Áke bolýǵa, ustaz bolýǵa jaraımyn ba? – degen úlken suraq, úlken jaýapkershilik táýlik boıyna qatty mazalaýy kerek. О́mirge kelgen myna bala meniń balam emes, ol eldiń balasy, ulttyń balasy, halyqtyń balasy, táýelsizdiktiń balasy, erteńgi kúni menen qalatyn jerdi qorǵaıtyn, eldi saqtaıtyn, jerdiń asty men ústindegi san alýan baılyqqa ıe bolatyn, ulttyń ıesi bolatyn, mine osylar dep senim arta  alamyz ba? – degen suraq eshkimdi de mazalamaıtyndyǵy asa qaýipti jaǵdaı. Qudaı aldynda da, ult aldynda da paryzymyz ben qaryzymyzdy minsiz tolyq óteı aldyq pa, o dúnıede tynysh uıyqtaı alamyz ba? – degen suraq she... Qysqasy, bul ul Allah Taǵala maǵan bergen amanat qana, sol uly amanatqa qııanat jasaýǵa eshqashanda bolmaıdy deıtin ulttyq oı sanany qalyptastyrmaıynsha, ulttyq psıhologııany qalamaıynsha, dástúrge aınaldyrmaıynsha, álemdik jahandaný, ǵalamdaný ajdahasynan, ǵalamtorlyq alapattan qazaq ult retinde aman qalý-qalmaýy ekitalaı dúnıe. Demek taǵdyrymyz qyl ústinde turǵany aıdaı anyq. Barlyq qaýip-qaterli kesapattyń gábi, mine, osynda jatsa kerek. Munymen, árıne, memleket te janqııar dárejede kúrese bilý kerektigi aıtpasa da túsinikti.

Búgingi qazaq otbasyndaǵy bala tárbıesine toqtala ketelik. Iá, zamana aǵymynyń, qoǵamdyq qatynastyń, ómir súrý burynǵy uly úrdisterdiń jahandyq sıpatqa enýi ózindik áserin tıgizgeni de belgili. Aıtalyq uly babalar salǵan uly joldan aýytqymaýǵa qoǵamdyq qatynastaǵy ýaqyt kóshimen birge kelgen evrosentrıstik ózge ult-ulystar tıgizgen yqpalǵa túsinistikpen qarasaq ta, qazaq óziniń negizgi dińgeginen, keshegi ulylar salǵan súrleýden ajyramaýǵa bolatyn edi. Qazaq qoǵamynda kemeńger kósemdiktiń bolmaýynyń kesapatynan, ókinishke qaraı, batystyń qaqsyǵyna, ásirese orysqa elikteýshilik, ermelik tek qazaqty ǵana ulttyq tekti bolmysynan, qadir-qasıetinen aıyryp, shekten tys qor bolýǵa jyqty. О́riste malymyz, tósekte janymyz aralasyp, birge tirshilik keship kele jatqan kórshi ózbek halqy «orys bolamyn deseń, aldymen qazaq bolyp al» dep mazaq qylyp, kelemejdeýi mine, osydan týyndaǵany belgili.

Bir-aq mysal. О́ziniń tili jáne ozyq ulttyq bolmysyna ıe bola almaǵan bizdeı eldi, qazaqtaı ultty taba qoıý óte qıyn shyǵar. Osyǵan oraı bıshi Maııa Plıseskaıa «qazaqtyń orysqa qulaı berilgendigi, oryssha aksensiz sóıleýge tyrysyp qubylýy qandaı jıirkenishti, qandaı ókinishti opasyzdyq» deıtin sózi de aıdaı shyndyq.

Qalaı aıtqan kúnde de búgingi ul-qyzdy tárbıeleý úrdisi keshegi ata-babalarymyzdyń qalaǵan ulaǵaty zor ónegeli joldan túbegeıli alshaqtaý bulaı tursyn, tipti qurdymǵa jetkeni ashy bolsa da shyndyǵy – osy. Buǵan kim kináli? Bul – árıne, memlekettik saıasattyń kinási.

 Men – qazaq, qazaqpyn dep maqtanamyn,

Uranǵa Alash degen atty alamyn.

Súıgenim qazaq ómiri, ózim qazaq,

Men nege qazaqtyqtan saqtanamyn?

Alash aqyny Sultanmahmut Toraıǵyrov «Men, qazaq!» – degen óleńinde osylaısha jyrlaýmen ótken ǵoı. Sonda tegimiz – túrik, dinimiz – ıslam, ózimiz qazaq bolsaq, biz, qazaq, ne úshin qazaqy mádenıetten qashqaqtaımyz? Taǵdyrsheshti máselege kelgende qazaq nege jaýapsyz?

 Ultqa janqııar kózqaras týmaı – eshnárse ońbaıdy

Han halyqtyń qamy úshin janyn qııar, ádil, taza, adal quly bolmaıynsha, qazaq eli teńdesi joq dárejede tonalýdan da, ıt tózgisiz tozaq pen azaptan da qutyla almaıdy.

Máselen, urpaqqa bilim men tárbıe berý salasyn alaıyq. Bul jerde bizdiń oıymyzsha, birneshe memlekettik eń ózekti de, eń ótkir de ómirlik faktorlar bar.

Birinshiden, eń bastysy bilim berý salasyna reforma júrgizýdi jeleý etip, mınıstrdiń oryntaǵyna kásibı biliktiligi men ulttyq prınsipi joq kisini («prorab», «kassırdi») otyrǵyzýdyń kesapatynan atalmysh kıeli sala tabantasyna deıin talqandalyp, qurdymǵa jetti;

Qysqasy, ókinishke qaraı, búgingi qoǵamda jemqorlar – muǵalim, muǵalimder – jemqor boldy. О́ıtkeni memlekettik qurylymdy para alýǵa májbúrleıtin dástúr ornyqqany qaı zaman. Adamı tirshilik ataýly parasyz bitpeıtin kúıge jettik. «Et sasysa tuz sebedi, tuz sasysa ne sebedi» degendi osyndaı opasyzdyq jaılaǵanda aıtylsa kerek. Qazaqstannyń bolashaǵy bolǵan jastardy jemqorlar tárbıelep jatsa, eldiń erteńi ne bolmaq? Qasqyrǵa qoı baqtyryp otyrǵan myna túrimizben aldaǵy júz jylda da jemqorlyqty joıa almaıtyn shyǵarmyz.

Biz Bilim jáne ǵylym mınıstrligine orynsyz min taǵyp otyrǵan joqpyz. Jemqorlyqpen kúres agenttiginiń ózi bul salada jeń ushynan jalǵasqan qylmystyń kóp ekenin aıtyp otyr. Onymen qosa, mınıstr aýysqan saıyn reforma jasalatyn bul salanyń daý-damaıy basynan asyp, ýshyǵyp barady. Memleket úshin eń mańyzdy mınıstrliktiń munsha bylyqqa batyp jatqany janymyzdy aıryqsha qatty aýyrtady.

Búgingi tańda kez kelgen muǵalimdi ustaz dep ataýǵa bolmaıdy. Uly oıshyl Abaısha aıtqanda, olar tolyq adam emes, ıaǵnı tolyq ustaz emes. Demek, HHI ǵasyrdyń sahnasynda shyn mánisindegi janqııar halyqshyldyǵy men belsendi kúreskerligi zor naǵyz ustaz joq. Sebebi, ustaz degenimiz asa qasterli de uly esim. Sol uly esimge qol jetkize bilý úshin  muǵalimge tek qana bir pánge nemese bir taqyrypqa baılanyp qalǵan akademııalyq bilim men izdeniske qosa, óle-ólgenshe beınetqorlyq eńbek pen jankeshti kúreskerlikti jáne ámbebaptyq qabilet-qarymdy aıryqsha dárejede damytýdy talap etedi. Olsyz kemeldenýdiń sáti týmaıdy.

Ekinshiden, barlyq sharýa halyqpen aqyldasyp sheshilgen is anaǵurlym ónimdi bolmaq. Bizde eshkim eshnársege jaýap bermeıtin, halyqpen múlde sanaspaıtyn, tek jeke basqa tabynatyn sybaılas paraqor, jemqor, qylmysker, qysqasy, opasyz, qudaısyz qoǵam ornyqty;

  • Buryn-sońdy bolyp kórmegen dárejede ulttyq múdde, halyqtyq múdde tabanǵa taptalyp jatyr;
  • О́mir sapasy – otbasyndaǵy túıitkildi másele der kezinde sheshilýine tikeleı baılanysty. Úısiz, kúısiz, jumyssyz, ıaǵnı lajsyzdyqtan qazaq turmys qura almaı, qyz – kári qyz, ul – sor saqa boıdaq atanýy, tipti otaý kótergenderiniń ózi turmystyq joqshylyqqa shydaı almaı ajyrasyp ketýi shekten shyǵyp, ýshyǵyp barady;

Desek te, otan otbasynan bastalady. О́ziniń keýdesin jylytýǵa jaraı almaǵan ul, ózgeniń keýdesin jylytýǵa jaraı ala ma? Rasynda kóptegen jastardyń ekonomıkalyq belsendi topqa kesh qosylýy da, «Bas ekeý bolmaı – mal ekeý bolmaıdy» degen sózdiń túp-tórkinin uǵynýdan qalǵan, túrli áleýmettik kedergilerdi syltaý etip, otbasyn kesh quratyndardyń qatary da shekten tys qalyńdap barady, sondaı-aq balalyq shaqtan kesh qol úzýdiń basym túsýi sebebinen týyndaıtynyn da erekshe eskergenimiz abzal.

  • Ulttyq múddeni qorǵaý – aldymen memlekettik tilden bastalady. El ishinde sóz bostandyǵy bopsalandy jáne ulttyq tilimizdiń, ıaǵnı memlekettik tilimizdiń nan tabarlyq dástúrge aınalatyndaı túri áli kórinbeıdi;

Máselen, «2019 jyl – jastar jyly» dep jarııalanǵannan keıin «shyndyqtan qashyp qutyla almaısyń» degen plakatty kóshede ustap turǵany úshin ǵana jas jigit temir torǵa qamaldy. Jýrnalısterge ár qıly kúsh kórsetildi. Bul – eń soraqy sumdyq emes pe?

Úshinshiden, ult, urpaq qamy úshin tek at ústinde jaryq juldyzdaı jarqyrap júrip, janyn qııa alatyn adal zııaly qaýym joq. Bary ulttyq bolmysqa, eldik, halyqtyq múddege qarsy júzýge kelgende aldyna jan salmaıtyn, óńsheń satylympaz, ekijúzdi, jaǵympaz, opasyz... ıaǵnı eń zııandy tobyr ǵana bar;

Tórtinshiden, ustazdyqty oılaý – eldigimiz ben ulttyǵymyzdy oılaý. Búgingi qazaq qoǵamynda urpaq, shákirt qamy úshin janqııar halyqshyldyǵy men ónegeli kúreskerligi zor naǵyz ustaz joq. Bary tek ólmestiń qamyn ǵana kúıttegen, óńsheń baıynan aıyrylǵan teksiz, bılikke kiriptar beıshara, saılaý naýqany kezinde saılaýshylardyń daýysyn urlaıtyn kúnáhar, erteńine klasqa baryp, shákirt aldynda dáris berýden uıalýdy bilmeıtin uıatsyz, saǵaq úzbes máńgúrt, dúbára, rýhsyz, jigersiz, dármensiz... ustazsymaq quldar qoǵamymyzdy túbegeıli jaılady; Sonda ul-qyzdarymyz ozyq, utqyr úlgi-ónegeni kimnen almaq? Jer, el, ult, urpaq qamy úshin kúresetin topqa qalaı kirmek?

Ustazdyq tulǵa – bilim berý salasynda da, tálim-tárbıeni utqyrlyqpen ozdyrý baǵytynda da mindetti túrde pir tutarlyq kıeli tulǵaǵa aınala bilgende ǵana urpaq, shákirt órkenıettiń tórine shyqpaq.

Sózdiń shyny kerek. Osy joldyń avtory 1994 jyldan bergi ýaqyt ishinde ustaz ben dárigerdiń mártebesin zaman talaptaryna laıyq jedel túrde jańasha zańdastyrýdyń asa qajettigin buqaralyq aqparat quraldary arqyly maqala kúıinde de, Ashyq hat túrinde de, minbeden sóıleý kezinde de únemi jarııalap kelemin. Aıtalyq, «Saǵaq úzbes máńgúrt ustaz kimge tıimdi? nemese janqııar halyqshyldyǵy zor naǵyz ustaz qashan qaýlaıdy?», «Han – qudaıdyń uly emes, ustaz – hannyń quly emes» atty Ashyq hattar jaryq kórdi. Aıtarym kóp...

Olaı bolsa, rýhy asqaq, ultshyldyq qaıratkerligi zor, esti de tekti, taza da adal erkekti ustazdyq qyzmetke ornalastyrýdy 90 paıyzǵa jedel túrde jetkizbeıinshe, táýelsizdigimizdiń aıy eshqashanda ońynan týmaıtyndyǵy álimsaqtan aıan. Ol úshin erkekti qoldaý men yntalandyrýǵa qatysty qysqa merzimdi baǵdarlama kerek. Rýhy myqty, batyldyǵy basym, izdenimpaz da talǵampaz, týrashyl da janqııar halyqshyl, talantty qazaqtyń erkekteri – sarqylmaıtyn qajymas qýat, taýsylmaıtyn asyl qazyna. Tek solardy ulttyq ıgilikterimizge jarata almaı otyrǵandyǵymyz eshkimdi de qynjyltpaıtyndyǵy júregimizdi qan jylatpaı qoımaıdy. Abaı hákim aıtpaqshy «Qolymyzdy mezgilinen kesh sermep» júrýimiz qalaı? Búgingi tańda keýdesinde oty joq, jigersiz, kúressiz, namyssyz, armansyz, dármensiz, ynjyq, máńgúrt, qul, ıaǵnı, óńsheń masyl urpaqty qaýlatý kimge tıimdi? Jer, el, ult, urpaq, shákirt qamy úshin topqa túsetin otty urpaqty, jalyndaǵan shákirtti, ıaǵnı janqııar halyqshyldyǵy men qajymas qaısar  qaıratkerligi zor naǵyz ustazdy kim tárbıeleıdi? Topqa túsýge jaraıtyn abadan uldy kim týǵyzady? Álemde jer asty jáne ústi tolǵan teńdesi joq orasan zor baılyqtyń ústinde otyrǵanymyzǵa qaramastan, qazaq shyqpashy janym shyqpashy dep tek ólmestiń kúıin ǵana shegý, bul – ómir emes.

Besinshiden, ulttyń uly ustazy Ahmet Baıtursynuly «Jurt búginshil, meniki erteń úshin...» demekshi, búgingi táýelsiz atanǵan qazaq eli, ulttyq otbasy men mektep ataýly keshegi tekti tálim-tárbıeniń ozyq úlgili de ónegeli úrdisteriniń tizginen tolyq aıyrylyp qaldy;

Bulardyń syrtynda basqa da kezek kúttirmeıtin kóptegen kókeıtesti ulttyq máselelerdiń aýqymy shekten shyǵyp, ýshyǵyp barady. Osylaısha aıta bersek, kókeıde suraq óte kóp.

 Búgingi ıesiz ulttyń bala tárbıesindegi olqylyqtar

Reti kelgende ata-anaǵa qatysty áńgimeni de aıta ketelik. Jalpy ata-ana men ustazdyń qarym-qatynasyna qatysty, olardyń jeke bastaryna qatysty aıtar bolsaq, olar urpaq, shákirt pir tutarlyq úlgili de ónegesi ozyq kelbette bolýy asa qajet. О́ıtkeni, olar – ul-qyzdaryna, shákirtterine eń izgi nıet, shynaıy mahabbat arnaýǵa qosa, kúresker tulǵalyq úrdiske baýlı otyryp, olardyń búgini jáne bolashaq qamyna, jan-dúnıesine rýhy myqty, kúreskerlik qabilet-qarymy zor sáýleli jaryqty túsire bilý baǵytyndaǵy juldyzdyq sıpatta bolý kerektigi daýsyz.

Endeshe shyndyǵyna keletin bolsaq, ata-ananyń kópshiligi, bári desek te bolady, tek materıaldyq turǵyda qamtamasyz etýdi, ásirese álpeshteýdi, jıyrmadan asqansha, tipti otyzǵa deıin besikke bóleýden basqasyn, ıaǵnı sharýanyń bárin jasaýdy bala tárbıesindegi basty qaǵıdasy retinde túsinemiz. Bul túsinik óz kezeginde ata-babalardan bizge jetken «Balańdy jeti jasqa deıin patshańdaı kór, jeti jastan soń qulyńdaı jumsa, on bes jasynan dosyńdaı syrlas» deıtin mán-maǵynasy mol ósıetti, tárbıelik-ómirlik mańyzy zor uǵymdy sanadan túbegeıli shyǵaryp alýǵa jetkizdi.

Esti de tekti, dana qazaq «On úshte – otaý ıesi» dep tegin aıtpaǵan. On úsh jas – alǵashqy múshel jas. Ata-babalarymyz bul jasqa kelgendi azamat boldyǵa balap, bir shańyraqtyń júgin arqalatqan. Osy jasta babalarymyz ámeńger atanǵan. Jetim bala, tastandy bala, jetim balalar úıi, qaraýsyz qalǵan qarttar úıi degen uǵymnyń paıda bolýyna jol bermegen. Al bulardy búgingi qazaq sanasyna syıdyra almaıdy. Nege? О́ıtkeni, ásire balajandylyq, balaǵa tap bolýy múmkin qaýip-qaterden týyndaıtyn sekemshil sezim, basqa da qorqynysh sanany býyp, jan-jaqty oılaýǵa, babalardyń sonaý uǵym-túsiniktiń mánisin tereń túsinýge múmkindik bermeıdi.

Bala kózden tasa bolsa, mazasyzdyq eńdep, áldebir qara nıetti adam urlap ketkendeı shala búlinemiz (buny kóshede qaýip-qaterdiń ýshyǵýyna oraı túsinisýge de bolar), aýlaǵa shyqsa, bir keselge urynyp qalatyndaı qaltyrap-dirildep shekten tys kúıgelekti kúıge túsemiz. Aqyrynda kúıbeńdep janynan shyqpaı, sylap-sıpap, baıǵus balany «bólep» tastaımyz. Mundaı ata-ana «On úshte – otaý ıesi» degen uly uǵymdy sanasyna qaıdan syıdyrsyn?

On eki jastaǵy uldy úıden taıaq tastam jerdegi dúkenge jumsaı qalsaq, jik-jappar bop, abaıla dep san qaıtalap, shyǵaryp salamyz. Dúkennen kelgende qaterli qyl kópirden ótip kelgendeı qarsy alamyz. Sodan soń «Azamat boldy degen osy» dep arqasynan qaǵamyz.

Búgingi on úshtegi ulymyzdy ana súti aýzynan ketpegen sábıshe kóretindikti joǵaryda atap óttik. Bul óz kezeginde kóptegen ul-qyzdyń on úshti bylaı qoıǵanda, otyzǵa, otyz beske kelgenshe ómirden óz ornyn taba almaýyna, ata-ananyń zeınetaqysyna telmirip, masyl bolýyna ákeletindigi daýsyz. Ul-qyzdy erte eseıtý, oń-solyn erte tanytý óz qolymyzda. Ol úshin urpaqqa senim arta bileıik, shekten tys óbektemeı, bir sát óz betinshe áreket etýine múmkindik bergen abzal. Balanyń bolmys-bitimi, minezi ornyǵar 13 jasqa kelgen sátte senim arta bilgen keshegi esti de tekti, kemel qazaqtyń búgingi býyny 19-20 jasynda otaýdyń, 25-30 jasynda ult, Otan júgin minsiz kótere bilýdiń maqsatyna baýlı bilýge kelgende bárimiz de asa qatań túrde jaýapty ekenimizdi umytpaıyq.

Adam quqyǵy kúndeı saltanat qurmaı – órkendeýdiń aıy týmaıdy. Qazaq aldymen quldyq psıhologııadan arylmaıynsha, túbegeıli oıanysqa túspeıinshe, ult, urpaq qamy úshin jappaı qaýlaǵan jankeshti kúreske túspeıinshe, Uly Dala órkendeýdiń silkinisi men serpilisine túspeıtini anyq. Iаǵnı HHI ǵasyrda el, ult, urpaq qamy úshin táýelsiz eldiń ozyq úlgili de ónegeli otbasyn buryn-sońdy bolmaǵan dárejede jedel túrde qalyptastyra otyryp, ózge ult-ulystan ozdyra bilý, bul – eń mańyzdy memlekettik strategııalyq másele.

Qoryta kelgende aıtarymyz, biz, qazaq balasy, keshegi ótken ǵasyrlardaǵy uly ata-babalarymyzdyń qol jetkizgen teńdesi joq jetistikterimen maqtanýdy qoıyp, endigi jerde, HHI ǵasyrda óz ul-qyzdarymyzdyń shyqqan bıik shyńdarymen ǵana maqtana alatyn, marqaıa alatyn, tipti álemdi tańqaldyratyn utqyr úrdisti ornyqtyra otyryp, ozdyra túsýdi jedel túrde qolǵa alýymyz ári qaryz, ári paryz ekenin esten shyǵarmaıyq, aǵaıyn! 

Moldaǵalı MATQAN

álem halyqtary Jazýshylary Odaǵynyń múshesi,

qoǵam qaıratkeri, pýblısıst-jazýshy, akademık.

"Qamshy" silteıdi

Qate tapsańyz, qajetti bólikti tańdap ctrl+enter basyńyz.

Pikir qaldyrý

pikir