Jeti túıin jeti ıgi bastama

San ǵasyrlar boıy kóshpeli qazaq qoǵamynda halqymyzdyń birligin, aýyzbirshiligin, tutastyǵyn saqtaýǵa baǵyttalǵan, shynaıy halyqtyq úlgidegi dala parlamenti jumys istegeni tarıhtan belgili. Qazaq dalasyndaǵy sot prosesiniń basty maqsaty bitimge kelý edi. Sot bıligin qara qyldy qaq jarǵan ádil, sózge sheshen, halyq aldyndaǵy ózindik bedeli men róli joǵary bıler atqarǵanyn bilemiz. Ata-babalarymyzdy kesimdi sózderimen bitimgershilikke bastaǵan Tóle bı, Qazybek bı, Áıteke bıdeı dara tulǵalar kópke úlgi bola aldy. Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń "Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý" baǵdarlamalyq maqalasynda aıtylǵandaı, ulttyq jańǵyrýdyń basty talaby – ulttyq kodymyzdy saqtap qalý. Osy oraıda, Joǵarǵy Sot Tóraǵasy Jaqyp Asanov Elbasynyń «Qazaqstan-2050» Strategııasy, «Rýhanı jańǵyrý» maqalasy men «100 naqty qadam» Ult josparyn basty baǵyt retinde ustanyp, sot júıesin odan ári damytý maqsatynda sýdıalardan, advokattardan, sot qyzmetkerlerinen, zańgerlik qaýymdastyqtardan kelip túsken myńdaǵan usynystyń negizinde «Sot tóreliginiń jeti túıini» atty jeti basym mindetti anyqtaǵan bolatyn. Solardyń birinshisi – minsiz sýdıa. Sýdıalardyń halyq senimi men qurmetine ıe bolýy úshin, joǵary kásibı sot korpýsyn qalyptastyrý ózekti bolǵany aıqyn. Osyǵan sáıkes Ult josparynyń 17,19 qadamdaryn, ıaǵnı sýdıa laýazymyna kandıdattardy irikteý tetikterin kóbeıtý, biliktilik talaptaryn qataıtý, sýdıalardyń esep berý tártibin kúsheıtý sharalaryn jetildirý qolǵa alyndy. Ekinshi túıin – «Úlgili sot». Bul jobanyń maqsaty – 2020 jylǵa deıin halyqtyń naqty suranysyn eskere otyryp, sottardy basqarýdyń tıimdi júıesin qurý. Úshinshisi – «Ádil prosess». Atalmysh joba sottardyń júktemesin tómendetý arqyly, sot tóreliginiń tıimdiligin arttyrýǵa baǵyttalǵan. Sotqa qoljetimdilikti qamtamasyz etý, sot rásimderi men shyǵyndaryn qysqartý, tóreshildik rásimderdi azaıtý boıynsha qolǵa alynǵan joba – «Smart sot» nemese «E-SOT». Halyqtyń qajettilikterin qanaǵattandyrý úshin qoǵam men sottar arasyndaǵy tıimdi qarym-qatynasty qalyptastyrýǵa negizdelgen  «Ońtaıly orta» jobasy da ıgi bastamalardyń biri boldy. Azamattar men zańdy tulǵalardyń konstıtýsııalyq quqyqtaryn barynsha joǵarǵy dárejede qorǵaýdy maqsat etken «Sapaly nátıje» jobasy arqyly sot aktileri mazmunynyń túsinikti bolýy jáne qarapaıym tilmen jazylýy qalyptasý ústinde. Al sońǵy «Sotqa deıin, sotta tatýlasý» jobasy kóshpelilerdiń sot bıligi  fýnksııasyn dóp basyp turǵandaı. О́z zamanynynyń dástúrli quqyqtary men ádet-ǵuryp erejelerin jetik biletin, suńǵylalyǵymen kemel oıly bilgirligin, kóregendigin kórseter saqa bıler arqyly, sottan tys tatýlasý ortalyqtarynda istiń jyldam qaralýyn qamtamasyz etip, eki jaqtyń máselesin mámigerlik jolmen sheship berýdiń utymdy jolyn oılastyryp, sot ádildigin ornatýǵa yqpal etý qazirgi júrisi jyldam zamanda asa qajet ekendigi daýsyz. Tutastaı alǵanda, atalǵan 7 jobanyń negizgi ortaq mindeti – qoǵamnyń sottarǵa degen senimin arttyrý.

«Zamanyna qaraı – zańy, ormanyna qaraı – ańy bolady» degendeı, zaman talabyna saı sottyń qurylymy, mazmuny jáne baǵyt-baǵdary ózgerip otyratyny anyq. «Qasym hannyń qasqa joly» bir ǵasyrdaı óz qyzmetin atqarǵan soń, tıisti tolyqtyrýlar men ózgerister engizilip, Esim hannyń tusynda «Esim hannyń eski joly» dep atalǵan zańdyq júıe qazaq jurtynyń ıgiligine qyzmet etkenin bilemiz. Al joǵaryda atalǵan tyń bastamalar, qazirgi tańdaǵy Qazaqstannyń árbir azamatynyń sanasyna jańa serpilis ákeleri aıqyn. "Týra bıde týǵan joq, týǵandy bıde ıman joq" dep halyq danalyǵy aıtqandaı, týǵanyna tartpaı, týrashyl dana sheshim shyǵaratyn suńǵyla bıler kóp bolǵan jaǵdaıda ǵana, qazaqstandyq biregeılik pen bolashaqtyń birtutas ultyn qalyptastyrý qaǵıdasy túpkilikti sheshimin tabady dep bilemiz.

«Qazaqstannyń 100 jańa esimi» jobasynyń jeńimpazy,

«Lıngvıstıka» mamandyǵy boıynsha PhD doktory

Qýanysh Jumabek