Jumyssyzdyq qamyty: tyǵyryqtan shyǵar jol qaısy?!

Qazaq eli aldaǵy bes jylda  mı­grant­tarǵa ábden táýeldi, syrttan kelgen ju­­mys kúshine kiriptar memleket atanýy múm­kin. Buǵan qosa, eldegi «eki qolǵa bir kú­­rek izdegen» jastarymyzdyń da syrt el­der­ge nápaqa izdep ketý úrdisi jıileıdi. Se­­bebi qazirdiń ózinde elde ju­mys­syz­dar­dyń shynaıy deregi resmı derekte kór­se­til­­gennen eki ese joǵary. «Naq qazir eli­miz­­de eki adamnyń bireýi jumyssyz ekeni esep­­telip otyr.

Bul bir jumysshyǵa, bir ju­­mys­syz­dyń baryn aıǵaqtasa, bes-al­ty jylda jumyssyzdyqpen kúrestiń ba­ǵytyn ózgertpesek, úsh adamnyń ekeýi ju­mys­syz qa­lyp ıaǵnı halyqtyń úshten eki­si ju­mys­syz­dyq sındromyna ushyraýy múm­kin» deıdi mamandar. Sondyqtan "Barometr" taldaý ortalyǵynyń mamandarynyń paıymdaýynsha, bola­shaqta qazaq­ty nápaqasyz qaldyrmaýymyz úshin memlekettik mańyzdy sheshimder qa­byldanýy kerek. Al ol qandaı she­shim­der bolýy qajet? Máseleni sheshý­diń tetigin aldymen qaı saladan bas­ta­ǵa­nymyz jón? Endi osyny saraptalyq.

Aldymen densaýlyqty túzeý kerek

Bolashaqta biz jumyssyzdyq feno­me­ninen shyǵar joldy aıshyqtaımyz desek, aldymen densaýlyǵymyzdy túze­genimiz abzal. Buǵan qatysty derek­terdi keltirsek, máselen, elimizde 2015 jyldan beri densaýlyq salasyna bó­lin­gen qarjy 10 esege ósken. Biraq Qazaq­stan álem boıynsha dimkás elder­diń aldyńǵy sapyn áli de qurap tur. Al TMD elderi boıynsha, qa­ter­li isik, qant dıabeti, júrek aýrýy tárizdi dertterdi aýyzdyqtaýda dertti emdep jazýda Reseı, Belarýs, Ýkraına, Qyrǵyzstan bizden oq boıy ozyp tur.Mundaı derekterdi alǵa tart­qan sarapshylarymyz dertti ha­lyqtyń jumysqa qabiletsizdigi de basym bolatynyn umytpaýdy basa aıtyp otyr.

«Densaýlyq salasyna qatysty jaǵym­syz jaıttardy ekshelep, sol máseleni she­ship almaı, halyqtyń jumysqa qabiletin art­tyra alma­sy­myz anyq. Osy salaǵa bó­linip jat­qan qarjy jyl saıyn ósim berip otyrady. Demek, halyqtyń den­saý­ly­ǵyna salynǵan qarjy ózin-ózi aqtaýy tıis. Eger biz aldymen den­saý­lyqty túzeýden basta­ma­saq, halyqtyń ósimi jaıly da aýyz asha almaı qalamyz. Sońǵy jyldary elimizde demografııalyq kórsetkish anaǵurlym ósim bermeı otyr. Bul kúni erteń ósim bolmasa, eńbekke qabi­letti adamdardyń da qartaıa be­re­­tinin kórsetedi. Qazirde beıresmı de­rekter eldegi jumyssyzdyq sa­ny­nyń kórsetilip júrgen derek­ter­den eki ese joǵary ekenin aı­qyn­daı­dy. Bolashaqta buǵan qatysty salmaqty sheshimder qabyl­danýy kerek. Halyqqa qyzmet kórsetetin me­dısınalyq mekemelerdiń qyz­me­tiniń sapasy artýy qajet. Áleý­met­tik qyzmet túrlerin jetil­dir­ge­nimiz jón. О́zińiz bilesiz, bizdegi naq osy salalardyń jumysy aqsap jat­qa­ny belgili. Endeshe, aldymen ha­lyq­­qa áleýmettik qyzmet kórsetý sa­la­synyń júıesin jetildirgen ab­zal,-deıdi, «Barometr» ortalyǵynyń sarapshysy Arman Mýsın.

Kásibı jumysshylar qaıda?

Budan soń mamandardyń baıyp­taýyn­sha, elde ulttyq kásibı jumysshy tabyn qalyptastyrýǵa kúsh salǵan jón.Mysaly, bizde qazir gastar­baı­ter­lerge qa­tys­ty «arzan jumys kúshi» degen uǵym bar. Osyǵan baı­la­nysty bolar, elge enetin mıg­rant­tardyń sany kún sanap ósip otyr. Mamandar osy gastarbaıterlerdiń jumysyna qatysty «jumystary arzan bolsa, olar nesine bizdiń eldi jaǵalaı­dy? Olar­dyń deni qurylysta júretindikten, isteıtin jumystarynyń quny da qomaqty» desedi.Jalpy, buǵan qatysty derekterge jú­gin­sek, 2010 jyly bizdiń elimizdi 800 myń­ǵa tarta mıgrantty qabyldap alǵa­ny úshin halyqaralyq kóshi-qon uıymy álem­degi «mıgrantqa meıirim tanyt­qan» el­der­diń aldyńǵy sapyna qosyp jibergeni bel­gili. Al syrttan aǵylǵan jumys kúshiniń dúm­pýi osyndaı bolǵanda biz qalaısha ulttyq kásibı jumysshy kúshin qalyp­tas­ty­ra alamyz?

Bul rette ekonomıst-ǵalym Atamurat Shámenov:

« Qazir bizde qarapaıym ǵana qury­lys mamandary tapshy. Kásibı qu­ry­lys­shy, dánekerleýshi, sylaqshy degen­der múlde joq dese de bolady. Bizdiń qazaq úı sal­dyr­sa, otandyq ju­mys kúshine júginbeıdi. Birden О́zbek­stan jumysshylaryna qolqa sala­dy. Sonda qazaqtyń qurylysyn qa­shan­ǵy ózbek salýy kerek? Bir eskeretini, sol ózbek aǵaıyndarǵa úı saldyrtqyń kelip, arzan baǵa usynsań da dereý kelisim beredi. О́ıtkeni olar qurylys materıal­daryn únemdep, sapasyz qyzmet kórsetip, qajet bolsa, úıge qa­jet­ti dep alynǵan qurylys mate­rıa­lynyń 80 paıyzyn satyp jiberip, bir kórgenge jap-jaqsy baspana turǵyzyp beredi. Iri qurylys oryndarynda da júrgen sol oqymaǵan, bilimi joq qury­lysshylar. Osydan baryp sa­lyn­ǵan qury­lys qaıdan sapasyz bolmaıdy? Qaı­dan sapa bolady? Al ańqaý qazaq qury­lysynyń tez bitkenine qýanyp, artynan sapasyz qurylysty qaıta jóndep, eki-úsh esege shyǵyndalyp jatady. Syrttan kelgen jumys kúshiniń maqsaty – sapaly qyzmet kórsetý emes, qaltańyzdy qaqshý. Bizge osyny eskeretin kez jetti. Olardyń elimizge kelip taýyp jatqan tabysy qomaqty. Son­dyqtan zańdy qataıtý kerek. Qol­danystaǵy zańdy qataıtpasaq, mıg­rant­tardan tazara almaımyz. Negi­zin­de, qazaqty jumyssyzdyqtan alyp shy­ǵýdyń eń tóte joly – kásibı-tehnı­kalyq ulttyq jumys kúshin paıdalaný. Ol úshin burynǵy kásiptik-tehnıkalyq ýchılıshelerde jas­tar­­dy oqytýdy qolǵa alyp, qazaqqa orta kásipti meń­ger­týge memlekettik turǵyda kúsh sa­lynýy kerek»,- dedi.

 Qazaqty «jalqaý halyq» degenmen ke­li­sýge bolmaıdy

Negizinde, jumyssyzdyq týraly sóz etkende, qaısybir qaýymnyń «qazaqtyń ózi jalqaý, halyq ózi tyrbanyp eńbek etkisi kelmeıdi. Halyq naryqqa beıimdele al­maı otyr» desken pikirlerdi órbitedi. De­genmen «bul jerde halyqtyń aldyndaǵy memlekettiń boryshy umyt qalmaýy kerek» desedi mamandar.

«Bizdiń elimizde halyq­tyń ómir súretin aımaqtary qolaıly jáne qo­laı­syz aı­maq­tar bolyp bólinedi. Onyń biri egini bitik, sýly-nýly jerler bolsa, endi bir aımaq – qýarǵan, shól jáne shóleıt jer­ler. Ol jerler – jatqan bir qý dala. Osy aı­maqtarda halyq turyp jatyr. Sol halyq­tyń isherge sýy joq, maly­nyń jeıtin azyǵy joq, azy­ǵy óz aldyna, maldyń ba­syn kóbeı­teıin dese, ony óristetip jaıatyn jaıy­ly­my joq. Mine, jaǵdaı qandaı! AQSh-ta, Kanadada, basqany qoı­ǵanda, «bizden damýy artta qaldy, ǵylymy jetil­medi» dep, biz muryn shúıirip, mensinbeıtin Ońtústik Afrıkada qu­nar­syz, sýy tapshy, nársiz jerlerde tura­tyn jan­dar­ǵa jala­qy­syna qosa, ústeme tólem­aqy tólenip tu­ra­dy. Bul úrdis jaǵ­daıy tómen deńgeıdegi Úndis­tan­nyń ózinde júzege asyp otyr. Bul – bizge sabaq bolatyn dúnıe. Qa­zir qazaqqa qoıylatyn basty aıyptardyń biri – qazaq­ty «jalqaý halyq» deıdi. Mu­nymen kelisýge bolmaıdy. О́mir súrýi­ne qolaısyz aımaqta turyp jat­qan halyqty jalqaý deýge bol­maıdy. Quzyrly oryndar bul má­se­leni myqtap oıla­nyp, halyqtyń aldyn­daǵy bory­shyn umytpaýy kerek. Ishki mıgrasııa máselesin ońtaıly oılastyryp, shól jáne shóleıt aımaqta tura­tyn, qolaı­syz aýyl­dardy meken etken halyqqa ju­mys isteıtin oryndar, óndirister ashylýy kerek. Bola­shaqta halyqty bolashaǵy bar eldi meken­der­ge aýys­ty­rý isin jedeldetken jón. Olaı et­pe­sek, 5-6 jyldan soń, shynymen de, bu­qa­ranyń jumyssyz qalýy údeıdi. Mem­­lekettiń naq qazir alańdaýy tıis dú­nıesi osy bolýy kerek»,-deıdi Atamuart Shámenov.

Mine, osylaısha, qazir jeri­mizdiń 67 paıyzy – shól jáne shóleıtti aımaqtar. Bular­dy ǵylym tilin­de «adam­nyń kún kórisine meılinshe qolaısyz aı­maq­tar» deıdi. «О́nerkásip damytpaq túgil, ol aý­dan­darda kún kórý – taýqymet» dep esep­teı­tinin alǵa tartqan mamandar, keleshekte atqarýshy bıliktiń bas aýyrtar máselesiniń biri – osy ishki mıgrasııany da júıeleý ekenin basa aıtýda. 

Avtory: Qarlyǵash Zaryqqanqyzy