100 jańa oqýlyq. "M.Shoý bizde áli kúnge deıin oqylmaǵan qyzyqty taqyryptardy qozǵaıdy"

«Qazaq tilindegi 100 jańa oqýlyq» jobasy aıasynda aldaǵy birneshe jylda gýmanıtarlyq bilimniń barlyq baǵyttary boıynsha álemdegi tańdaýly oqýlyqtar qazaq tiline aýdarady. Búginde oqýlyqtardyń birazy oqyrmanǵa jol tartyp úlgerdi. Solardyń arasyndaǵy halyqaralyq quqyq salasy boıynsha batysta jazylǵan eń úzdik kásibı ádebıetterdiń biri brıtanııalyq quqyqtanýshy Malkolm Shoýdyń eki tomdyq «Halyqaralyq quqyq» kitaby bar. Qamshy.kz aqparat agenttiginiń tilshisi kitaptyń ǵylymı redaktory, quqyqtanýshy Marat Sarsembaevpen suhbattasqan bolatyn.

– Marat Aldonǵaruly, áýeli jastarǵa osyndaı múmkindikti syılap otyrǵan baǵdarlamanyń mańyzy týraly aıtyp ótseńiz dep edik...

– Qazirgi tańda gýmanıtarlyq baǵyttaǵy túrli pánder boıynsha kórnekti sheteldik avtorlardyń 100 oqýlyǵyn aýdarý boıynsha úlken jumys atqarylýda. Bizdiń qazaq tildi jáne orys tildi stýdentterge, magıstranttar men doktoranttarǵa batys, batys-eýropalyq baǵyttaǵy tereń bilimdi ózderiniń ana tilderinde alýǵa úlken jaǵdaı jasalyp otyr. Osylaısha bizdiń ýnıversıtetterimizde Batys ýnıversıtetteriniń stýdentterindegideı bilim deńgeıi usynylmaq. Osy turǵyda baǵdarlamanyń jastarymyzǵa, qoǵamǵa bereri mol.

– N.Nazarbaevtyń «bizge ınjenerler men dárigerler ǵana emes, qazirgi zamandy jáne bolashaqty tereń túsine alatyn bilimdi adamdar da aýadaı qajet» degen sózi bar. Gýmanıtarlyq salaǵa munsha kóńil bólýdiń máni nede?

– "Rýhanı jańǵyrý" – bul jastardyń ǵana emes, elimizdiń barlyq halqynyń rýhanı jańǵyrýy. Dál osy gýmanıtarlyq bilim qoǵamda adamdardyń bir-birine qarym-qatynasyndaǵy adaldyqtyń, ádildiktiń, syılastyqtyń, meıirimdiliktiń, adam súıgishtiktiń negizgi bastaýlaryn ornatýǵa jáne qoldanýǵa múmkindik beredi. Osy joǵary uǵymdar beıresmı maǵynada bizdi birtutas halyq, bir-birine kómekke kelýge daıyn etip qalyptastyrady. Ol degenińiz – shynaıy patrıotızmniń negizi..

– О́zińizge tikeleı qatysty máselege qaraı oıyssaq. Malkolm Shoýdyń «Halyqaralyq quqyq» kitaby 100 jańa oqýlyq jobasyna áýeli qalaı endi?

– 100 oqýlyqqa engen kitaptardyń ishinde osaly joq. Bári de óz salasyndaǵy álem moıyndaǵan eńbekter. Álemdik ýnıversıtetterde oqytylatyn, baǵdarlamasyna engen jumystar. Malkolm Shoýdyń oqýlyǵy da quqyq, onyń ishinde halyqaralyq quqyq negizinde ádilettilik jatqan oqý páni men ǵylymı pánder ishindegi eń úzdik eńbek dep aıtsa bolady. "Iýstısııa" sózi "ádilettilikti" bildiredi. Bul el ishinde, azamattar arasyndaǵy qatynastarda ádildik pen zańdylyqtyń ornaýy retinde kórinis tapsa, halyqaralyq qatynastarda – halyqtar men memleketter arasyndaǵy baılanystaǵy ádildiktiń saltanat qurýy. Osy uǵymdardy ǵylymı negizde ómirlik mysaldarmen túsindiretin eńbek óz salasynda jetekshi orynǵa ıe bolǵandyqtan, baǵdarlamanyń quqyq bólimine kelgende tańdaý sózsiz osy oqýlyqqa tústi.

– Cizder kitaptyń segizinshi basylymyn ázirlegenderińizge qaraǵanda kitap qosymsha derektermen tolyqtyrylyp, udaıy jańaryp otyrǵan boldy ǵoı...

– Ol ras. Avtor osy oqýlyqpen uzaq ýaqyt boıy jumys istegen. Jańa oqıǵalardy, faktilerdi, aǵymdaǵy halyqaralyq-quqyqtyq qatynastardy esepke alyp, mazmunyn baıytyp, únemi tolyqtyryp, ómir aǵymyna beıimdep qaıta shyǵaryp otyrǵan. Sondyqtan biz kitaptyń sońǵy – segizinshi basylymyn aýdardyq.

– О́zińiz sııaqty kásibı mamandar bolmasa, qalyń oqyrman, jastar eńbektiń arqalaǵan júginen beımálim. Sondyqtan kitaptyń basty qundylyǵy men ereksheligi jóninde biraýyz aıtyp berseńiz...

– Eki tomnan turatyn kitapta halyqaralyq quqyq salasyndaǵy uǵymdarǵa anyqtama berilip, túrli quqyq júıeleriniń normalary salystyrylady, ózindik erekshelikteri men basty prınsıpteri sóz bolady. Halyqaralyq quqyqtyń paıda bolýy men damýyndaǵy fılosofııalyq, áleýmettik kózqarastar, halyqaralyq sot prosesteri men trıbýnaldardyń qyzmetteri naqty mysaldar arqyly baıandalady. Halyqaralyq sharttardyń túrleri, shart talaptary men mindettemeleri týraly jan-jaqty málimet qamtylǵan. Adam quqyǵyn halyqaralyq deńgeıde qorǵaý, jeke tulǵanyń qylmystyq jaýapkershiligi, memlekettiń aýmaǵy jáne teńiz quqyǵy taqyrybynda mol maǵlumat beredi. Avtor halyqaralyq quqyq jóninde batystyq doktrınalardyń mánin ashyp, halyqaralyq jáne halyqaralyq-quqyqtyq qarym-qatynastardyń tájirıbesin tarıhı, qazirgi zaman turǵysynan kórsetedi. Halyqaralyq sot, Ulybrıtanııa, AQSh jáne taǵy da basqa elderdiń sottary qarap, sheshim shyǵarǵan halyqaralyq-quqyqtyq sıpattaǵy isterdiń astaryna úńilip, olardy teorııamen tyǵyz baılanystyrady. Budan bólek, M. Shoý tek Eýropa Odaǵy, Eýropa qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymy, Amerıka jáne Afrıka qurlyqtaryndaǵy halyqaralyq uıymdarmen shektelmeı, Táýelsiz memleketter dostastyǵy aıasynda týyndaǵan halyqaralyq-quqyqtyq problemalardy keńinen saralap, óz kózqarasyn bildiredi.

– On bólimnen turatyn kitap halyqaralyq quqyq máselesiniń uńǵyl-shuńǵylyn túgel qamtıtynymen baǵaly deńizshi...

– Másele sonda. M. Shoýdyń jalpy kólemi 1 033 betten turatyn kitaby TMD elderi men basqa memleketterdiń oqýlyqtarynda dástúrli bolyp tabylatyn bólimder men taraýlardan basqa, bizde áli kúnge deıin oqylmaǵan qyzyqty taqyryptardy qozǵaıdy. Bul: memleketter kondomınıýmdary, Eýropalyq quqyq, estoppel, halyqaralyq jarııa quqyqtaǵy servıtýttar, ıýrısdıksııa prınsıpteri. M. Shoý oqýlyǵynyń ereksheligi – halyqaralyq quqyq, teorııa máseleleri boıynsha praktıkaǵa, mindetterdi sheshýge, sot isterine basymdyq beriledi. Kitapta barlyq kontınentterdiń halyqaralyq-quqyqtyq máseleleri qamtylǵan. Avtor óz eliniń – Ulybrıtanııanyń syrtqy saıası ustanymdaryn qorǵaýda ıdeologııalyq umtylys pen negizdeme jasamaıdy. Barlyq halyqaralyq oqıǵalar men olarmen baılanysty problemalardy jarııalaýda barynsha obektıvti bolýǵa umtylady.

– Kitap negizinde jasalǵan onlaın dárister taptyrmas kómekshi qural eken. Dárister kitap mazmunyn tolyq qamtıdy ma?

– Halyqaralyq quqyq boıynsha meniń onlaın-leksııalarmen tanysqanyńyzǵa qýanyshtymyn. O bastaǵy oı M. Shoý kitabynyń negizgi mazmunyn qamtyp, onyń elimizdiń tájirıbesimen janasatyn tustaryna keńirek toqtalý edi. Qazir onlaın leksııalardyń alǵashqy bólimin aıaqtadyq. Eger basshylyq qajet dep tapsa, kýrs jalǵasady. Ázirge onyń taǵdyry maǵan beımálim.

– Suqbatyńyzǵa raqmet!