Gepatıt degen ne? Bul aýrýdan qalaı saqtaný qajet?

Osy joly bul shara «Resýrstardy gepatıtti joıýǵa jumsaıyq!» uranymen ótedi, ár adamdy syrqatpen qalaı kúresýge bolatynyn bilýge shaqyrady. Búkilálemdik densaýlyq saqtaý uıymynyń (BDSU) derekteri boıynsha álemde 325 mln adam V nemese S vırýsty gepatıtine shaldyqqan, jyl saıyn osy dertten 1,4 mln adam kóz jumady. О́lim-jitim deńgeıi jaǵynan atalǵan ınfeksııalyq aýrý týberkýlezden keıin ekinshi orynda tur. Al gepatıt juqtyrǵandar sany AIV sanynan 9 esege kóp.
Gepatıttiń aldyn alýǵa jáne emdeýge bolady, al S gepatıti tolyq jazylady. Biraq gepatıtpen aýyratyn adamdardyń 80%-na aldyn alý, tekserilý jáne emdeý sharalary qoljetimsiz.

Resmı derekterge súıensek, Qazaqstanda 2018 jyly osy syrqat boıynsha dıspanserlik esepte 67myńnan astam tirkelgen, olardyń 5717-sine dıagnoz alǵash ret qoıylǵan. Gepatıtpen aýyratyn naýqastardyń basym bóligi Almaty (8943), Nur-Sultan (8088) qalalarynda, Túrkistan oblysy (6592) menShymkentte (6369).

Birinshi qadam. Lıkbez
Gepatıt — baýyrdyń qabynýy. Onyń 5 túri bar: HAV, HBV, HCV, HDV jáne HEV nemese qysqasha A, B, C, D jáne E degen túrleri bolady. Olardyń árqaısysynyń óz erekshelikteri bar, belgileri de ártúrli. Bárinen qaýiptisi - E gepatıti. Ony erte anyqtaý qıyn.

Syrqattardyń 90 paıyzy - ótkir gepatıtke shaldyǵady: mundaıda naýqastyń kózi men terisi sarǵaıyp ketedi. Alaıda, emdelip shyqqan pasıent boıynda aýrýǵa qarsy ımmýnıtet paıda bolady. Gepatıttiń aıqyn ári kópshilikke tanys belgileriniń biri - sarǵaıý. Biraq keı jaǵdaıda aýrýdyń eshqandaı belgisi baıqalmaýy da múmkin. Sol sebepti ózin jaısyz sezingen adam densaýlyǵy men aǵzasynda bolyp jatqan ózgeristerge muqııat zer salǵany abzal. Vırýs organızmge túskennen keıin baýyr jasýshalaryn zaqymdap, onyń qyzmeti buzylady. Qabynǵan baýyr der kezinde emdelmese jasýshalardyń ornynda eshbir fýnksııa atqarmaıtyn paıdasyz tin paıda bolady. Keıin ol fıbroz, sırrozǵa nemese qaterli isikke aınalyp ketýi múmkin.

A jáne E gepatıti vırýsy jýylmaǵan azyq-túlik arqyly, al qalǵan túrleri jynystyq jolmen jáne qan arqyly taralady. Biraq bul aýrýdy nashaqorlar nemese tánin saýdalaıtyn túngi kóbelekter ǵana juqtyrýy múmkin degen sóz emes. Eger durystap zararsyzdandyrylmasa manıkıýr, tatýırovka jasaıtyn quraldardan, stomatologııalyq jáne hırýrgııalyq quraldardan da qaýip tónýi múmkin. Tazalyq saqtaǵan jaǵdaıda vırýs turmystyq jolmen taralmaıdy. V gepatıti anadan balaǵa júktilik kezinde nemese bosaný barysynda berilýi yqtımal.
Al qalǵan túrleri (HBV, HCV, HDV) — naýqas adamnyń qany arqyly, jáne de silekeıi, etekkiri, vagınaldy bólindi suıyqtyqtar arqyly juǵady. Biraq bul, tek esirtki qoldanatyn nemese jynystyq qatynas kezinde qorǵanbaıtyn adamdar ǵana gepatıt juqtyrady degen sóz emes. Tyrnaq, bet-teri árleý kezinde de, tis emdeý kezinde de juqtyrýy múmkin. Sondyqtan saq bolý kerek.

Ekinshi qadam. Aldyn alý sharalary.

Jalpy, bul aýrýdyń tyrnaǵyna kez-kelgen adam iligýi múmkin. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń málimetinshe, turmysy baıqýatty, damyǵan elderde turatyn azamattar aǵzasy kerisinshe, vırýsty tez qabyldaýy múmkin. Sondyqtan "saqtyqta qorlyq joǵyn" esten shyǵarmaǵan jón. Ol úshin qaýipsizdiktiń qarapaıym ǵana erejelerin este saqtańyz. Áıelder manıkıýr jasaǵanda óz jıyntyǵyn paıdalanǵany durys nemese quraldaryn muqııat zararsyzdandyratyn senimdi maman taýyp alyńyz. Jalpy, ótkir, kesetin quraldarmen qyzmet kórsetetin kez-kelgen jerde (stomatologııalyq klınıka, barber-shop, tatý salony) abaı bolǵan durys. Biraq keıde gepatıt adamı faktorǵa qatysy joq beımálim jaǵdaılarda da taralýy ábden múmkin. Oǵan 1988 jyly azyq-túlik pen aýyz sýdyń lastanýy saldarynan 300 myń adam saryaýrý juqtyrǵan Shanhaı oqıǵasyn mysalǵa keltirýge bolady. Degenmen saqtyqty kópshilik jınalatyn oryndardan, naýqastardan irgeni aýlaq salý dep túsinbegen jón. Shyn máninde, V gepatıti basseın arqyly, súıiskende nemese qushaqtasqanda, sondaı-aq, ortaq ydys-aıaq arqyly juqpaıdy.
«Búgingi tańda, gepatologııa ortalyqtyń málimetterine sáıkes, Mańǵystaý oblysynda sozylmaly vırýsty "V" gepatıti bar 2305 naýqas tirkelgen. Biraq áli kúnge deıin sonyń ishindegi 704 adamda fıbroz satysy anyqtalmaǵan", - dedi "Áleýmettik medısınalyq saqtandyrý Qory" Mańǵystaý fılıalynyń bólim basshysy Madına Baspaeva. Atalǵanpasıentterde vırýsty gepatıtti tasymaldaýshy degen analız jaýaby kórsetilip otyr. Madına Baspaevanyń aıtýynsha, bul azamattar ári qaraı tekserýden ótken joq. Ár azamat óz densaýlyǵy úshin jaýapty, óıtkeni baýyr aýrýlarysaldarynan, eger vırýsqa qarsy em almasa, baýyr fıbrozy damıdy, onyń sońǵy satysy sırroz nemese baýyr obyryna ákelýi múmkin.

Vırýstan qorǵanýdyń negizgi alǵysharttary:
1. Taza aýyz sý ishý
2. Tazalyq gıgıenasy erejelerin saqtaý
3. Sanıtarııalyq sharalardy arttyrý (sterıldengen ıneler, ustaralar, jáne basqa medısınalyq quraldar)
4. Jynystyq-qatym qatynasta qorǵaný
5. Immýnıtet kóterý.

Úshinshi qadam. Immýnet kóterý.
Vaksına jasaý kerek pe, joq pa? Vaksına máselesinde jurtshylyqtyń pikiri ekige bólinedi. Ekpege qarsylyq bildirip júrgender olardyń quramynda balalardy aýtızm, dıabet, skleroz, bedeýlik syndy aýrýlarǵa shaldyqtyryp, zeıin qoıý qabiletin tómendetetin zattar baryn alǵa tartady.
Alaıda, BDSU málimetinshe, dál osy ımmýndaý sharasy jyl saıyn 2-3 mıllıon adamdy ólimnen arashalap qalýǵa múmkindik beredi. Vaksına organızmniń qorǵanys júıesin belgili bir aýrýdan nemese ınfeksııadan qorǵaýǵa jumyldyrady. Sondyqtan Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy ekpe egý sharasyn densaýlyqqa salynatyn tıimdi ınvestısııa dep tanydy.
Qazaqstanda jappaı ekpe egý nátıjesinde sońǵy 25 jylda V gepatıtimen aýyrǵandar arasynda balalar sany 1234,5 ese, eresekter arasynda aýrýdyń taralý kórsetkishi 311,5 ese azaıǵan.
Qazir A, B, D jáne E gepatıtine qarsy vaksınalar bar. О́kinishke oraı, olardyń baǵasyn qarapaıym halyqtyń qaltasy kótere bermeıdi. V gepatıtine qarsy salynatyn vaksına D gepatıtiniń aldyn alýǵa kómektesedi. Al, S gepatıtine qarsy tıimdi vaksına ázirge jasalǵan joq.