Toqtamys Mendebaev: О́rkenıetti el tehnologııasy men ǵylymı tabysyn eshkimge satpaıdy

«Kóshpeli tehnologııaǵa júginý – álemdik tájirıbede bar dúnıe. Áıtse de syrttan keletin tehnologııanyń kóleńkeli jaqtary baryn da eskerýimiz kerek. Sheteldik tehnologııaǵa júginý – tehnologııalyq bodandyqqa túsirýi múmkin. Bul jerde taǵy bir eskeretin dúnıe – birde-bir órkenıetti memleket tabysty ǵylymı jetistikterin, betke ustar jańa tehnologııasyn eshýaqytta eshkimge satpaıdy»,-deıdi ǵalym. Sheteldik tehnologııaǵa júginý – tehnologııalyq bodandyqqa túsirýi múmkin.

– Toqtamys Núsipqululy, ózińiz bilesiz, qazirde biz eldegi óndiris oryndaryn jandandyrýǵa barynsha kúsh salýdamyz. Jalpy, biz bir qaraǵanda shıkizat buǵaýyn buzyp, tehnologııalyq óńdeý salasyna bet buryp jatqan tárizdimiz. Siz maman retinde osyndaı qadamdarǵa qandaı baǵa berer edińiz?

– Negizinde, memleket aýmaǵynda ınnovasııa ekonomıkasyn qalyptastyrý, nyǵaıtý ońaı sharýa emes. Innovasııa ekonomı kasynyń negizi otandyq ǵylymnyń jetis tikterine, onyń qoǵamdaǵy suranysyna táýeldi. Keıingi on shaqty jyl aralyǵynda elimiz úshin bul óte ózekti másele bolyp otyr.

Búginde shıkizat ekonomıkasynan keleshegi kemeldi otandyq óndiristi jandandyrýǵa múmkindik beretin ınnovasııalyq damýǵa betburys jasaý kerek ekendigi qanshama alqaly májilisterde kún tártibinde turyp, bıliktiń joǵary býynynda osyǵan qatysty tıisti sheshimder qabyldandy. Biraq, ókinishke qaraı, resmı statıstıka málimetteri, kúndelikti ómir kórinisteri jáne syrttan aǵylyp kelip jatqan buıym dar legi ázirge ekonomıkadaǵy ondaı ózgeristerdi bildirmeıdi. Kerisinshe, jyl ótken saıyn respýblıka bıýdjetiniń negizin quraıtyn munaıdy shetke satýdyń kólemi ulǵaıyp, tasymaldaýdyń jańa baǵyttary ashylyp jatyr. Shıkizat ekonomıkasynyń memleket damýyna tıgizetin eń qaýipti keri áseri de bar. Máselen, ár elde júrgizilgen áleýmettik zertteýlerdiń buljytpas ǵylymı dálelderi shıkizat ekonomıkasy eńbek jasyndaǵy halyqtyń tek 10-12 paıyzyn ǵana jumyspen qamtamasyz etetinin kórsetedi. Munyń saldary halyqty óndiristen shettetýge aparady. Al óndiristen shettetilgen halyq tutastaı rýhanı kedeıshilikke, toqyraýǵa ushyrap, qoǵamdy áleýmettik keleńsizdikter jaılaıdy. Osyny eskergen bizdiń memleketimiz sońǵy jyldary ındýstrıaldy-ınnovasııalyq jobalarǵa serpin berýge kiristi. Áıtse de, meniń oıymsha, bizdiń elde bul jobalardyń oryndalýyn baqylaý jaǵy kemshin. Mine, bul rette aldy men osy másele sheshilýi tıis dep oılaımyn.

 – Qazir bizde ınnovasııalyq jobalardy oryndaý maqsatynda shetten keletin kóshpeli tehnologııa ǵa júginý jaǵy basym. Qalaı oılaısyz, sheteldik tehnologııa qazaqtyń ekonomıkalyq, ınnovasııalyq áleýetin kóterýge beıim be?

– Kóshpeli tehnologııaǵa júginý – álemdik tájirıbede bar dúnıe. Áıtse de syrttan keletin tehnologııanyń kóleńkeli jaqtary baryn da eskerýimiz kerek. Sheteldik tehnologııaǵa júginý – tehnologııalyq bodandyqqa túsirýi múmkin. Bul jerde taǵy bir eskeretin dúnıe – birde-bir órkenıetti memleket tabysty ǵylymı jetistikterin, betke ustar jańa tehnologııasyn eshýaqytta eshkimge satpaıdy. Sondyqtan syrttan keletin kóshpeli tehnologııanyń kómegine júgine berýden bizge saqtanǵan abzal. Bul úrdiske ıek arta bersek, biz kúni erteń eski tehnologııalardyń murajaıyna aınalyp, ómir boıy ózgelerdiń sońynan erip qana otyrýymyz múmkin. Qazir bizdiń qoǵamda «ǵylymı-zertteý jumystarymen aınalysyp, jańa tehnologııany jasaýǵa qarjy shyǵarýdyń qajeti qansha? Onyń ornyna sheteldik daıyn tehnologııany satyp alyp, óndiris oryndaryn qurmaımyz ba?» degen keri tartpa pikirler de bar. Aqıqatynda mundaı taıaz oı, jańsaq pikirlerge qazir ómirdiń ózi jaýap bere bastady. Qyrýar qarjy shyǵyndap, sheteldik tehnologııamen ónim shyǵaratyn óndiris oryndaryn saltanatty túrde ashqan qaısybir mekemeler jarty jyl óter-ótpesten únsiz jabylyp qalǵan jaıttar da kezdesedi. Buǵan sebep – sheteldik tehnologııa men jergilikti shıkizattyń úılespeıtini. Osydan baryp shyǵarǵan ónim sapasyz, satylý qabileti tómen, ishki suranys mardymsyz. Eger bul kórinistiń keleshekte molynan oryn alýy múmkin ekenin túsinsek, biz Qazaqstan ǵylymynyń aıaǵyna tusaý bolyp, adymyn ashtyrmaı tur ǵan birneshe kedergiden úzildi- kesildi arylýymyz qajet.

– Máselen, atap aıtqanda, ol qandaı kedergiler?

– Eń bastysy – Táýelsizdik jyldarynda memleket tarapynan oryn alǵan ǵylymǵa degen nemquraıdylyq. Bizge naǵyz ǵylym men onyń juby jazylmas seriktesindeı bolyp qalǵan jalǵan ǵylymnyń ara-jigin ajyratý kerek.

Birinshisin qoldaý qajet. Al ekinshisiniń qoǵamda ómir súrýin boldyrmaý ǵa tıispiz. Buǵan qatysty aıtarym, ártúrli saladaǵy álemdik ǵylymnyń damý baǵyttaryna, baǵdarlamalaryna zer sala otyryp, ǵylymı qaýymǵa, ǵalymdarymyz ǵa naqty ǵylymı jobalarǵa tapsyrys berilýi kerek. Sonda ómirlik kúshi joq, búgin de qarjyny jalmap jatqan jalǵan ǵylym ózinen-ózi joǵalady.

– Mysal keltire alasyz ba? Sizdiń oıyńyzsha, naq qazir bizdiń qoǵamǵa qandaı ǵylymı joba aýadaı qajet?

– Bul rette aıtarym, máselen, bizdiń jerimizde qaıtarymdy tabıǵı qýat kózderiniń óte úlken qory bar ekeni belgili. Arzan, tıimdi elektr qýatyn alýǵa bolatyn jerasty ystyq sý kózderiniń kólemi shartty otyn túrine shaqqanda, elimizdegi munaı-gaz qorlaryn qosyp eseptegendegi mólsherden on ese kóp. Endi buǵan máńgilik sarqylmas ázirge ıgerýsiz jatqan jel, kún qýatyn qosa berińiz. Mine, ǵalymdarǵa, tıisti Úkimet qurylymdaryna 2022 jylǵa deıin elimizdiń ekonomıkasyn qaıtarymdy qýat kózderin paıdalanýǵa tolyq kóshirý týraly naqty strategııalyq tapsyrys berilse... Mundaı ǵylymı joba elimizdiń ekonomıkasyna túbegeıli ózgerister engizip, qýatty memleketke aınalýymyzǵa úlken yqpal jasar edi. Ekinshi bir ǵylymı joba – jer qoınaýyn daǵy qazba baılyqtardy, jerasty taza sý kózderin yqshamdy, zalalsyz ıgerýdiń jańa ádistemelerin ómirge engizý. Qazirde ken oryndarynda ejelden qoldanylyp kele jatqan dástúrli ádister shahta, ashyq karerlerdiń jer qyrtysyna, jerasty sý júıelerine tıgizip jatqan zalaldarynyń ólshemi, esebi joq ekeni belgili. Bul ádistermen bir tonna qazba baılyqty alý úshin shamamen júz tonna bos taý jynystaryn qoparyp, jer betine tasymaldaýǵa týra keledi. Qanshama qýat, qarjy qaıtarymsyz eńbekke jumsalady. Osyǵan baılanysty jer qoınaýynan uńǵylaý júıesi arqyly tek qazba baılyqtardy ǵana alyp shyǵatyn tehnologııanyń negizin jasaý jobasy qajet der edim. Jobanyń nátıjesi – óndiriletin qazba baılyqtardyń ózindik qunynyń ondaǵan ese tómendeýine múmkindik beredi.

Sondaı-aq mundaı ádister jer qoınaýyn saqtaýǵa jáne onyń bastapqy tabıǵı qalpyna esh zııanyn tıgizbes edi. Menińshe, buǵan qosa ınnovasııalyq jobalardyń qataryna jel qýatyn ıgerý jáne Almaty qalasynyń aýa keńistigin zııandy qaldyqtardan tazartýǵa arnalǵan usynystardy da jatqyzýǵa bolady. Mysaly, Almatynyń taý baýraıynda ornalasqanyn eskere otyryp, qalanyń aýa qabattarynyń qozǵalý zańdylyqtaryn, qysymyn jáne qyzýyn zerttep, taýdan qalaǵa qaraı júrgiziletin aýa qysymy joǵary jáne tómen alqaptardy jalǵastyratyn qubyrlar júıesin salýǵa bolady. Sonda qubyrdyń eki basyndaǵy aýa qysymynyń alshaqtyǵy qubyrda óte qýatty, tyǵyz, jyldamdyǵy úlken, basqarylatyn jasandy jel ózenderin týǵyzady da, qubyrdyń ishine boılaı ornalastyrylǵan týrbınalar tizbeginen elektr qýatyn alýǵa bolady. Al qubyrdan shyqqan asa ekpindi jel ózenderi Almatynyń aýa keńistigin tazalaýǵa baǵyttalǵan bolar edi. Mundaı ǵylymı jobalardy iske asyrýǵa asa kóp qarjynyń, ýaqyttyń qajeti joq. Shamamen úsh-tórt jyl jetedi.

– Siz bul usynystaryńyzdy joǵaryǵa baǵyttap aıtyp kórdińiz be? Nelikten, mundaı usynystaryńyz eskerilmeı júr?

- Bul usynystar biraz jerde aıtyldy. Eskeretin nárse, ǵylymı ınnovasııalyq jobalardy tańdaý, qarjylandyrý sharýalarynda asyǵys, taıaz sheshimder qabyldap, naýqanshylyqqa urynýǵa bolmaıdy. Budan birneshe jyl buryn eshbir kásibı saraptamalarsyz ǵarysh baǵdarlamasy boıynsha zertteý jumystaryn júrgizýge bıýdjetten kóp mólsherde qarjy bólingeni belgili. Tek búginge deıin, baǵdarlamamen qandaı jobalar júzege asyrylǵany, nátıjeleri jáne qarjynyń qalaı jumsalǵany belgisiz. Belgilisi – 60 mıllıon AQSh dollaryna Reseıden satyp alynyp, ǵarysh keńistiginde iz qaldyrmaı joǵalyp ketken qazaqstandyq KAZSAT-1 jer serigi. Oǵan kim jaýapty, ol jaǵy – taǵy qupııa. Mine, osyndaı salǵyrttyqqa boı aldyrmaý úshin ár ǵylymı jobany jan-jaqty zerttep baryp qarjylandyrǵan jón dep esepteımin.

– О́zińiz bilesiz, qazirde kóptegen elder nanotehnologııanyń qarymyna júginýde. Siz bizdiń osyǵan qatysty tyndyryp jatqan sharýalarymyz týrasynda ne aıtasyz?

– Nanotehnologııa zertteýlerimen uzaq jyldar boıy aınalysyp kele jatqan aty álemge áıgili ǵalymdardyń pikirinshe, nano tehnologııa degenimiz – keleshekte jeke atomdar men molekýlalardyń adam qolymen úılestirgen jıyntyǵynan turatyn, turmysta belgisiz zat. Jıyntyqtyń ǵylymı negizi, iske asyrylý ádisteri, qoldanylatyn aspap-saımandardyń túrleri ázirge beımálim. Oryndalý ýaqyty týraly jalpylama boljamdar ǵana aıtylady.

Al biz nanotehno logııa bolmysyn anyqtaý úshin kólemdi ǵylymı-zertteý jumystaryn júrgizýge sáıkes jabdyqtalǵan zerthanalarymyzben mamandarymyzdyń joqtyǵyna qaramastan, bul saladaǵy jetistikterimiz jaıynda barsha álemge jar sala bastadyq. Muny óz tarapymnan durys dep oılamaımyn. Sebebi órkenıetti elderdiń deni bulaı istemeıdi. Olar ábden saralap, jetistigine kóz jetkizip baryp jańalyqtaryn bir-aq jarııa etedi. Al biz qylań etken dúnıeni jalpaq álemge jaıyp salamyz...

– Sonda biz ne isteýimiz kerek? Ashylǵan jańalyqty jarııa etpesek, onda onyń ózindik quny nede bolady?

– Elimizde ǵylym salalaryn, ásirese onyń qoldanbaly túrin damytý jolynda alynbas qamaldaı bolyp turǵan kedergi – otandyq ǵylym men ishki óndiristiń arasyn daǵy baılanystyń álsizdigi. Jańalyqtardy óndiriske engizý múmkindiginiń tómendigi. Muny siz de, men de bilemin. Sebebi elimizdegi iri óndiris, ken orynda rynyń kópshiligi sheteldik kompanııalardyń enshisinde. Olar óz elderiniń múddesin qorǵaý jolynda jáne bankterden alynǵan nesıeniń kelisimsharttarynyń baptary boıynsha, ınvestısııa retinde qarjy emes, ózderinde shyǵatyn buıymdardy ákelýge yntaly.

Maqsat – elderinde jumys oryndaryn saqtaý, alynatyn salyqty ózderinde qaldyrý, sonymen birge buıymdardyń baǵa syn jasandy túrde barynsha joǵarylatyp kórsetý, shyǵyndaryn ulǵaıtý, sóıtip túptiń-túbinde ónim nemese paıda bólisinde tıesili úles salmaqtaryn kóbeıtý. Bul oraıda bizge de osy saıasatty ustaný kerek. Biz ashylǵan jańalyqty jarııalaýǵa emes, ony óndiris ornyna engizýge, jańalyqtyń úles salmaǵyn kóbeıtýge kúsh salýymyz kerek. О́ndiriske ene almaǵan ǵylymnyń ómiri uzaqqa barmaıdy. Bul jerde osyny qatań eskergenimiz abzal.

- Jalpy, qazirde «qoǵamda jańashyl ınnovasııalyq jobalardy qoldanysqa engizýge qaısybir saıası-áleýmettik jaǵdaılar da kedergi» degen pikirler de bar. Siz buǵan qosylasyz ba?

– Qosylýǵa bolady. Sebebi búginde memlekettiń múddesi men memlekettiń atynan sheshim qabyldaıtyn sheneýnikterdiń múddesi qarama-qaıshy kelip jatatyn qubylystar kezdesedi. Bylaısha aıtqanda, memleketke tıimdi joba, sheneýnikterge tıimsiz bolýy da múmkin. Mysaly, tıisti orynda otyrǵan sheneýnikke eldi mekendi sýmen qamtamasyz etý úshin eki joba usynyp kórińizshi. Birinshisi, eski tásilmen on uńǵy burǵylaý kerek. Ekinshisi, jańa ádis, ozyq tehnologııany qoldanyp, bir uńǵy burǵylap, eldi mekenge qajetti kólemde sýdy berýge bolady. Árıne, sheneýnik shyǵyny on ese kóp birinshi jobany tańdaıdy. О́ıtkeni onyń jeke qaltasyna túsetin tabysy bir uńǵyǵa qaraǵanda áldeqaıda kóp bolady ǵoı.

– О́zińizge belgili, biz, negizinen, tabysty shıkizat kózinen kórip otyrmyz. Al qaısybir halyqaralyq sarapshylar «ýaqyt óte kele shıkizat kózinen túsetin tabys kólemi azaıady» desedi. Siz ǵalym retinde bul boljamǵa senesiz be?

– Ras, bizdiń respýblıka bıýdjetine syrttan keletin qarjynyń qomaqty bóligi munaı, gaz, ýran satýdan túsip jatqany statıstıka málimetterinen belgili. Biraq álemdegi qýat kózderin paıdalanýdy zertteıtin halyqaralyqortalyqtardyń boljamdarynsha, kómirsýtekti ken oryndarynyń jersharyndaǵy belgilengen qory shartty otyn esebinde 350 mlrd tonna bolsa, olardy jyldyq tutyný kólemi 15 mlrd tonna. Osyǵan oraı «2025 jyldan ári qaraı, kómirsýtekti qazba-baılyqtardan óndiriletin qýatty paıdalanýǵa baǵyttalǵan ekonomıkanyń keleshegi bulyńǵyr» degen boljamdar aıtylýda.

Buǵan qatysty aıtarym, biz úshin ulttyq qaýipsizdigimizdiń, egemen el retinde saqtalýymyzdyń birden bir kepili – ınnovasııa ekonomıkasy. Onyń negizi –bereri mol. Sondyqtan biz bolashaqta otandyq ǵylymnyń jolynda turǵan joǵaryda atalǵan kedergilerdi joıýymyz kerek. Onsyz qoǵamda oń ózgeristerbola qoımaıdy.

Suhbattasqan: Qarlyǵash Zaryqqanqyzy