"Eger bılikke qazaq ultshyldary kelse, Qazaqstan qandaı bolady?"

Táýelsizdigimizdi alyp, qazaq sananyń oıaný dáýirine aıaq basqan sátte, orys tilin áli Qazaqstanda memlekettik til etý kerek degender qaıtadan shyǵa bastady. Muny biz qoldamaımyz jáne bul memleketqurýshy ulttyń narazylyǵyn týdyrady dep esepteımiz. Sondyqtan Qamshy.kz aqparat agenttigi óz pikirin  ashyq bildirip otyrǵan  Petr Svoıktiń kózqarasyna qarsy dálel aıtýshylar qazaq jurtynda kóptep tabylady jáne muny bılik te qostamaıdy degen nıetpen camonitor.kz saıtynda jarııalanǵan maqalany tolyq nusqasymen berip otyr.

Petr Svoık, ekonomıst, qoǵam qaıratkeri: Ultshyldyq qaýpi me? Ondaı qaýip joq!»

– 20 jyldan keıin qazaq halqynyń úlesi 80-85 prosentke deıin ósedi, sondyqtan erte me, kesh pe bılikke qazaq ultshyldary keledi deısiz be? Jáne mundaı jaǵdaıda elimiz ekonomıkada, áleýmettik salada jáne qoǵamdyq ómirde qandaı bolady degen meniń kózqarasymdy baıandaýdy usynasyz ba? Bul suraq oıdan qurastyrylyp alynǵan emes jáne taǵdyrdy sheshýshi dep aıtýǵa bolady. Al oǵan jaýapty aıqyndaýdan bastaý kerek: olar qazirdiń ózinde keldi jáne el de qazirgi kezde sondaı.

Shyn máninde, eger biz memlekettik jáne jergilikti bılik organdarynyń birinshi tulǵalarynyń, memlekettik holdıngter men ulttyq kompanııalar basshylarynyń, búkil kúsh-qýat jáne quqyq qorǵaý blogynyń tizimderine qaraıtyn bolsaq, onda biz qazirgi kóp ultty ǵana emes, 2050 jylǵa deıingi qazaq halqynyń kez kelgen aqylǵa qonarlyq ósimin artta qaldyrǵan biregeı ulttyq memlekettilik burynnan qalyptasqanyn kóremiz.

25 jyldan beri qoldanystaǵy Konstıtýsııa qazaq jerinde memlekettiliktiń qalyptasýyn bekitetin kirispeden bastalady, onda jalǵyz memlekettik til  – qazaq tili, al odan da burynǵy memlekettilik týraly konstıtýsııalyq zańda qazaq ulty jáne Qazaqstan azamattary bólektelgen uǵymdar. 

Bizdiń «Til týraly» Zańymyz Konstıtýsııany túzetedi», ol úkimettiń, jergilikti ókildi jáne atqarýshy organdardyń barlyq azamattardyń memlekettik tildi erkin jáne tegin meńgerýi úshin barlyq qajetti uıymdastyrýshylyq, materıaldyq jáne tehnıkalyq jaǵdaılardy qamtamasyz etý mindetin almastyra otyryp, memlekettik tildi meńgerý boryshyn azamattardyń ózderine júkteıdi. Bul mindet Qazaqstan halqyn toptastyrýdyń mańyzdy faktory retinde kórsetiledi. Jáne Negizgi Zańnyń mundaı túsindirmesi – zań shyǵarýshylardyń (Konstıtýsııalyq keńespen birge) kemshiligi emes, bul ashyq jarııalanǵan pozısııa. Mysaly, sol «Til týraly» zań orys tilin memlekettik tilmen teń dárejede qoldanýdy jáne is qaǵazdaryn qazaq tiline kezeń-kezeńimen kóshýdi kózdeıtin Konstıtýsııany «túzetedi».

Aqyrynda, endi quqyqtyq emes, negizgi ıdeologııalyq qujatta da – ulttyq birlik Doktrınasynda – qazaq tilin meńgerý Qazaqstannyń árbir azamatynyń mindeti men boryshy bolýy tıis, bul basty basymdyq, rýhanı jáne ulttyq birliktiń basty faktory delingen.

Al qazaq memlekettiliginiń barlyq osy quqyqtyq jáne ıdeologııalyq kanondaryn oryndaý úshin kóp jyldan beri bıýdjetten qarjylandyrylatyn, qazaq tiliniń basymdylyǵy men azamattardyń ony óz betinshe meńgerý boryshyna/mindetterine negizdelgen tilderdi damytýdyń memlekettik baǵdarlamasy jumys isteıdi.

Eger siz menen zańnamalyq, aqparattyq-ıdeologııalyq, bıýdjettik-qarjylyq jáne uıymdastyrýshylyq-praktıkalyq turǵyda Qazaq ulttyq memlekettiligin biriktirýshi ultqa súıenip qurý úshin áli ne jasalmaǵany jóninde suraıtyn bolsańyz, «onyń barlyǵy jasaldy!» – dep jaýap beremin.

Basqa másele – mundaı qazaq memlekettiliktiń zańnamalyq ta, ıdeologııalyq ta konstrýksııasy is júzinde aıaqtalmaǵanynda: qazaq tili memlekettik retinde orys tilin áli de almastyrmady, azamattar ony ıgerý boryshyn oryndaýǵa asyqpaıdy, tıisinshe ulttyq shoǵyrlandyrý qamtamasyz etilmedi. Sonymen qatar, qazaq tiliniń memlekettik mártebesin zańnamalyq túrde bekitken sátten bastap ótken otyz jyl ishinde qol jetkizilmegen nársege endi eshqashan qol jetkizilmeıdi dep aıtýǵa barlyq negizder bar. Qazaq ulttyq memlekettiligi – orys tildi, jáne bul bazalyq konstantany memlekettik apparatta saqtalyp otyrǵan qazaq emes adamdardyń úlesine qaramastan, qazaqtardyń ózderi avtomatty túrde jańǵyrtady.

Sondyqtan da qazaq memleketi orys tilinen qazaq tiline kóshýge de daıyn emes, sondaı-aq osy faktini moıyndaýǵa da daıyn emes bolǵandyqtan, shyndyqty bolashaqqa umtylǵan demografııalyq úrdisterge siltemelermen almastyrýǵa, sondaı-aq qazirgi shyndyqty ıllıýzorlyq esep berýmen tikeleı aýystyrýǵa týra keledi. 

Sóz ne jóninde bolyp otyr deısiz be? Mysaly, «Tilderdi damytý men qoldanýdyń 2011-2020 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasy» jóninde, oǵan sáıkes 2020 jylǵa qaraı (ıaǵnı alty aıdan keıin) memlekettik tildi meńgergen qazaqstandyqtardyń úlesi 95%-ke deıin ósedi, orys tilin meńgergen adamdardyń úlesi 90%-ten kem bolmaıdy, aǵylshyn tilinde – 20%-ke deıin jetedi. Bul fantastıkalyq qondyrǵylar, sol baıaǵydaǵy 2011 jyldan bastap uzaq ýaqyt boıy áli júzege asyrylmaǵan dep tanýǵa týra keledi dep oılaısyzba?  Olaı emes, óıtkeni, oryndaý qatań belgilengen jospar boıynsha júrip jatyr. Mysaly, 2017 jylǵy esepterge qarasaq, «Qaztest» boıynsha memlekettik tildi meńgergen eresek adamdardyń úlesi 80%-ti, al qazaq tilin meńgergen mektep túlekteriniń úlesi 70%-ti qurady. Aıtpaqshy, 2017 jylǵy jaǵdaı boıynsha, qazaqstandyqtardyń 15%-ti aǵylshyn tilin meńgergen bolatyn, ıaǵnı prezıdenttiń úshtildikke baǵyttalǵan qondyrǵy qarqyndy túrde oryndalyp jatyr! 

Jáne siz ózińiz kóresiz: atalǵan memlekettik baǵdarlamany oryndalýdyń túpkilikti esep berýden eger orys tilin bizde qazaqstandyqtardyń tek 90%-ti ǵana meńgergen bolsa, qazaq tilin 95% meńgerdi degen málimetti biletin bolamyz, osylaısha memlekettik til jónindegi másele sheshildi degen sóz! Kelesi baǵdarlamanyń prezentasııalanǵan jobasynda odan ári ekpin (bıýdjettik qarjylaýmen birge) latyn álipbıin jetildirýge jáne basqa da lıngvıstıkalyq izdenisterge aýystyrylǵany da kezdeısoq nárse emes.

Siz qazirgi bıliktiń qalaǵan nárseni bar sııaqty etip kórsetkeni úshin naǵyz qazaq ultshyldary orys tildi qazaq sheneýnikterin almastyra alady dep aıtasyz. Bul opsııa joqqa shyǵarylmaıdy, biraq onyń iske asyrylýy ekitalaı, al eger ol kenetten oryn alatyn bolsa, onda tek qysqa ýaqytqa ǵana dep jaýap beremin.

Sebebi, bıliktegi qazaqtar da dál osyndaı ultshyldar  (bul anyqtamany «jaqsy-jaman» degen baǵalaýsyz, tek obektıvti konstatasııa retinde paıdalanaıyq), biraq pragmatık-ultshyldar. Al sizdiń suraǵyńyzda atalǵan qazaq ultshyldary – popýlıst-ultshyldar. Bılik etýshi jáne oppozısııadaǵy qazaq ultshyldarynyń arasyndaǵy aıyrmashylyq – birinshileri qol jetimdilikti jáne múmkindikterdi eskere otyryp is-áreket jasaıdy, al popýlıst-ultshyldar júzege asyrylmaıtyn nemese tipti qaýipti nárseni talap etedi, al kóbinese múmkin emes jáne qaýipti nárselerdiń kombınasııasyn talap etedi-usynady-ótinedi.

Mysaly, memlekettik qazaq tiline dereý kóshýdi talap etetin popýlıst-ultshyldar bılikke kelip, osy máselede eń qatań zańdar qabyldaıtyn bolsa, olar mundaı kóshýdi iske asyra almaıdy. Munda óte kóp obektıvti sebepter oryn alýda, al olardyń arasynda patrıot-ultshyldardyń ózderiniń orys tildiligi de bar. Osy mártebeni qazaq patrıot-ultshyldyq kózqarastaryn orys tilinde jáne orys tildi aqparattyq keńistikte baıandaǵan jaǵdaıda alýǵa bolady. Sondyqtan Qazaqstandaǵy barlyq belgili ultshyl-patrıottar orys tildi. Siz baıqamadyńyz ba? 

Grýzııada Gamsahýrdıa jáne Ázirbaıjanda Elchıbeı bolǵany esińizde me? Olar postkeńestik popýlıstttik-ultshyldyq tolqynynda bılikke kelip, óz elderinde qaqtyǵystar týdyryp, ózderiniń oryndarynan aıyrylǵan. Bul sabaqtar meńgerilgen, sondyqtan qazaq bıleýshi klasy ondaıǵa eshqashan jol bermeıdi.

Iá, popýlıst-ultshyldar bılikke qajet – bıleýshi pragmatık-ultshyldar olarǵa qarap qana qoıyp, biraq ózderimen tikeleı baılanystyrmaıtyn fon bola alady. Mysaly, AES qurylysyn úzildi-kesildi qabyldamaý nemese tipti Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqtan shyǵý jáne «eýropalyq ıntegrasııaǵa baǵyt» – bul Reseımen kelissózder júrgizý úshin paıdaly, biraq belgili bir shekterge deıin.

Munda popýlıst-ultshyldardyń sheksiz áleýmettik jomarttyǵyn da, ıaǵnı jaqsy jalaqy, zeınetaqy, tegin páterler men kredıtterdi keshirý ýádelerin de jatqyzamyz. Ol úshin tek tabıǵı resýrstardy eksporttaýdy memleket menshigine alý jetkilikti. Bul negizinde durys jáne bolashaqta múmkindigi de bar, biraq eýrazııalyq ıntegrasııany damytý barysynda ǵana, al patrıot-ultshyldar ony jalpy kerek qylmaıdy.

Nátıjesinde patrıot-ultshyldar, olar qansha tyryssa da jáne Aqorda olarǵa qandaı avanstar berse de, memlekettik bılikti atqarýǵa naqty qatysýshy partııaǵa resimdele almaıdy, – olardyń yqtımal baǵdarlamalarynan alynǵan barlyq pragmatıkasy taýsylyp qaldy, al qalǵany olarǵa margınaldy jaǵdaıǵa kepildik beredi.

Al endi, eger biz sizdermen birge qazaq popýlıst-ultshyldardyń bılikke kelý úmitterin joıǵan bolsaq, qazirdiń ózinde qalyptasqan qazaq basqarmasyn qalaısha neǵurlym tıimdi jáne paıdaly etip (onyń ishinde Qazaqstannyń barlyq etnostary úshin de) jasaýǵa bolady? 

Meniń aıtarym, bul eń basty jáne ózekti mindet, ol bólek jáne tolyq áńgimelesýdi talap etedi. Mysaly, qazirgi «kópvektorly» eksporttyq-shıkizattyq «áketý» modelinen EEO formatyndaǵy birlesken ınvestısııalyq damýǵa tujyrymdamalyq kóshý pisip-jetildi.

Qazaq memlekettiligine keler bolsaq, ol ınstıtýsıonaldyq resimdeý men bekitýdi talap etedi. Jalpy alǵanda, elde memleket quraýshy ulttyq ıadronyń bolýy – bul jaı ǵana qalypty nárse emes, ol ábden qajet. Al Qazaqstanda bul róldi tek qazaq ulty ǵana balamasyz oryndaýy múmkin bolǵandyqtan, bizdiń ortaq ultaralyq múddelerimiz ony resimdeýdi aıaqtaýǵa yqpal etedi.

Jalpy, men sizge aıta keteıin, bizdiń kóptegen máselelerimiz, parlamenttik partııalar men parlamentarızmniń jasandyǵynan, saıası reformanyń tejelýinen jáne t.b. bastap, qazaqtar óz elinde bılik alǵanmen, oǵan sońyna deıin sene almaǵandyǵynan bolyp otyr. Eń bastysy – olar mundaı jaǵdaıdy qazir jáne máńgilikke bekitýdiń jolyn bilmeıdi, sondyqtan demografııalyq ózgeristerdi kútip, ony keıinge qaldyryp otyr. «Reseı agressııasy», KSRO-ny qaıta janǵyrtýyna, Reseı televızııasynyń dıktatyna jáne «besinshi kolonnanyń» bolýyna qatysty qorqynyshtar da osydan týyndaıdy.

Sondyqtan qalaıtyn nársege súıenýdiń ornyna, qolda bar shyndyqqa súıengen jón, jáne dál sol negizderdi qazaq ulttyq memlekettiligin qurý kerek, ol durys oryndalǵan jaǵdaıda jalpy qazaqstandyq azamattyq patrıotızmniń ózegi bolady.

Bizdiń elimizde kim naqty eki tildi jáne osyndaı sózsiz básekelestik artyqshylyǵyna ıe? Qazirgi zamanaýı bilimi bar, árıne, ana tilin biletin, ony nemerelerine úıretýdi umytpaıtyn qazaqtar. Sondyqtan Qazaqstanda qazaq jáne orys tilderin memlekettik etip jasaý kerek, bul rette eki tildi meńgerýdi talap etetin saılanbaly jáne taǵaıyndalatyn laýazymdar tizimin keńeıtý qajet. Plıýs kásibı talap retinde, aǵylshyn tilin bilý. Bul bıliktiń bazalyq qazaq tolyqtyrylýyn qamtamasyz etedi, bul rette qazaq emes adamdar da qazaq memleketinde mansaptyq ósýdiń aıqyn erejelerine ıe bolady. Jalpy halyq úshin emıgrasııalyq kóńil-kúıdi yntalandyratyn orys tildegi is-qaǵazdardy qazaqsha júrgizýge almastyrýdy qosa alǵanda, «qazaq ultshyldyǵynyń» múmkindigi alynyp tastalady.

Jáne qazaqtyń óz tarıhı yntasy, árıne, qazirgi zamanǵy memlekettiliktiń qurylystaryna qosylýy kerek. Mysaly, sol júzderdi alaıyq – qazaqtardyń tarıhyn biletin kez-kelgen adam júzder traıbalısttik bólinis emes, ol kóptegen tarıhı dala halyqtarynyń qazirgi qazaq ultyna shoǵyrlanýy oryn alǵan qorǵaıtyn jáne bekitetin qurylymdardy rastaıdy.

Qazaqtardyń shoǵyrlandyrýshysyn qalaı paıdalanǵan jón?

Eń aldymen, belgilenip jatqan Konstıtýsııalyq sottyń quramynda qazaq halqynyń barlyq bóligi men oǵan qosymsha tórtinshi júz usynylýy tıis.

Nemese Qazaqstan halqy Assambleıasy: onda kóptegen halyqtardyń ánderi men bıleri usynylǵan, al ondaǵy eń az nárse – barlyq obektıvti spektrdegi dál sol qazaq ókildigi. Odan májiliske delegattar artyqshylyq, al qaralýǵa mindetti qorytyndylar men usynystar arqyly barlyq mańyzdy qoǵamdyq-saıası jáne ekonomıkalyq prosesterge qatysýy óte paıdaly bolar edi.

Rústem Qadyrjanov, fılosofııa ǵylymdarynyń doktory: «Oqshaýlaý artta qalýǵa ákeledi»

– Osydan jıyrma jyl buryn, 1999 jyldyń kúzinde Qazaqstanda parlamenttik saılaý ótken kezde, men oǵan qatysqan qazaq ultshylymen áńgimelesken edim. Men aldyn ala onyń saılaýaldy baǵdarlamasymen tanystym, onda belgili urandar men usynystar jazylǵan. Birinshiden, memleket birinshi kezekte qazaqtarǵa, olardyń materıaldyq jaǵdaıyna, tiline, mádenıetine, bilim alýyna jáne t. b. qamqorlyq jasaýy tıis dep aıtylǵan. Ekinshiden, «qazaqtarǵa qamqorlyq jasamaıtyn, basqa etnostarǵa úlken qoldaý jasaıtyn, tilder týraly zańdy dáıekti túrde júzege asyrmaıtyn, zań buzýshylarǵa qatań, zańda jazylǵan sharalardy qoldanbaıtyn bılik» synǵa alyndy. Jáne t.b.

Men sol kezde meniń áńgimelesýshime onyń baǵdarlamasy ashyq túrde etnokrattyq sıpatqa ıe ekenin jáne ony is júzinde júzege asyrǵan jaǵdaıda (eger ol bılikke kelse), Qazaqstanda etnosaralyq shıelenis kúrt ósedi, al halyqaralyq arenada memleket oqshaýlaýǵa jáne tipti sanksııalarǵa ushyraıtyn bolady dep aıttym. «Biraq meniń halqyma jaqsy bolady!», –  dep jaýap berdi óz sózderine óte rıza bolǵan ultshyl. Men onyń pozısııasy qanshalyqty qaýipti jóninde aıtýdyń eshqandaı paıdasy joq ekenin túsindim.

Biraq endi 2019 jyl keldi, sondyqtan bireýler: «meniń memleketime sanksııalar salyna bersin, biraq meniń halqyma jaqsy bolady» dep málimdeýi ekitalaı. Barlyǵy onyń qanshalyqty jaman ekenin (ásirese qarapaıym azamattar úshin) túsinedi. О́ıtkeni kóz aldymyzda birneshe jyldan beri dıplomatııalyq oqshaýlaýda jáne halyqaralyq quqyqtyń buzylýyna baılanysty sanksııalarǵa ushyraǵan Reseıdiń úlgisi bar.

Reseı «patrıottary», árıne, bizge báribár, óıtkeni «Qyrym bizdiki» dep barshamyzdy sendirýge tyrysady. Alaıda, eger obektıvti qaraıtyn bolsaq, birneshe jyldan beri sanksııalar jalǵasqan kezeńde, RF-da ekonomıkalyq ósim joq, kapıtal elden qashyp jatyr, halyqtyń materıaldyq ál-aýqatynyń deńgeıi tómendeýde. Oqshaýlaý Reseıdiń asqynyp jatqan tehnologııalyq artta qalýyna ákeledi jáne ári qaraı ne bolary anyq emes. Al bul tabıǵı resýrstardyń orasan qory, eleýli ekonomıkalyq, áskerı jáne ǵylymı-tehnıkalyq áleýeti bar uly memleket. Alaıda, tipti olarǵa da jaǵdaıdy sheshý qıyn. Onda basqalar jóninde ne aıtýǵa bolady…

Qorytyndy: memlekettiń saıası jáne moraldyq bedeli halyqtyń ulttyq biregeıligi, onyń jeke «mendigi» úshin úlken mánge ıe.

Avtor Sáýle Isabaeva