22 Shilde, 2019 Ult bolmysy
"Eskertpe emes, eskertý!": Shala qazaqtar durys sózderdi qalaı buzyp aıtyp (jazyp) júr?
Eskertý: Sózdiktegi sózderdi oqyǵanda, tilderi buzylmaǵan balalar, durys sózderdi ǵana oqyp (daýystap nemese ishteı), al buzylǵan sózderdi tek kózben qarap, olaı isteý múmkin bolmaǵan jaǵdaıda, kóp qaıtalamaýǵa tyrysýy kerek. Tilderine buzylǵan sózderdi qalyptastyryp almaýy úshin, bul óte qajet.
Durys sózderdi shala qazaqtardyń buzyp aıtýy (jazýy)
1.Tuıyq etistikterdi buzyp aıtýy (jazýy):
QAZAQShA ShALA QAZAQShA
Aýysý, aýysýy aýysym, aýysymy
Ashylý, ashylýy ashylym, ashylymy
Basý, basylýy basylym,basylymy
(Baspasózde) (basylym betterinde)
Jazylý, jazylýy jazylym, jazylymy
Taraý, taralýy taralym, taralymy
Terý, terilýi terilim, terilimi
Taratý , taratylýy taratylym, taratylymy
Qoıylý, qoıylýy qoıylym, qoıylymy
Kórsetý, kórsetilýi kórsetilim, kórsetilimi
Oqý, oqylýy oqylym, oqylymy
Aınalý, aınalýy aınalym, aınalymy
Shyǵarý, shyǵarylýy shyǵarylym, shyǵarylymy
Shaqyrý, shaqyrylýy shaqyrylym, shaqyrylymy
Kóbeıtý, kóbeıtilýi kóbeıtilim, kóbeıtilimi
Qosý, qosylýy qosylym, qosylymy
Syzý, syzylýy syzylym, syzylymy
Bólý, bólinýi bólinim, bólinimi
Alý, alynýy alynym, alynymy
Ustaý, ustaýy (ózin ózi) ustanym, ustanymy
Ustaý, ustalýy (bir nárseni) ustalym, ustalymy
Túsirý, túsirilýi túsirilim, túsirilimi
Úıretý, úıretilýi úıretilim, úıretilimi
Satý, satylýy satylym, satylymy
(Birinshi ret satylýy) (birinshi kezektegi satylym)
О́sý, ósýi ósim, ósimi
Aýdarý, aýdarylýy aýdarym, aýdarymy
Tóleý, tólenýi tólem, tólemi
(Aqsha tóleý) (tólem qabyldaý)
Kórý, kórilýi kórilim, kórilimi (kórlimi)
Tapsyrý, tapsyrylýy tapsyrylym, tapsyrylymy
Kóshirý, kóshirilýi kóshirilim,kóshirilimi
Paıdalaný, paıdalanylýy paıdalanym, paıdalanymy
Jasaý, jasalýy jasalym, jasalymy (jasam)
Jóneltý,jóneltilýi jóneltilim, jóneltilimi
Tartý, tartylýy tartylym, tartylymy
Sebý, sebilýi sebilim, sebilimi
Paıymdaý paıym
Taný tanym
О́rý, órilýi órilim, órilimi
Saqtaý, saqtalýy saqtalym, saqtalymy
Eskertý: Shala qazaqtardyń tilderinde, osyndaı tuıyq etistikterdiń keıbireýi, zat esimniń sózderine aınalyp ketken. Mysaly: Aqsha tóleý – tólem qabyldaý. Tólem (ne ?)
2-shi buzylǵan túri.
Baıandaý baıanat
Eskertý eskertpe, ańdatpa
Túıistirý túıispe
Tekserý tekseris
(Tekserýge daıyndalyńyzdar) (tekseriske daıyndalamyz)
Tapsyrý tapsyrys
(Tapsyrǵan rettik nómiri) (tapsyrys nomyry)
Basý basylys
(Sandyq tásilmen basylǵan) (sandyq basylys)
Qaıtalaý qaıtalama
Saraptaý saraptama
(Saraptaýdan ótkizý) (saraptama jasaý)
Synaq alý (synaý) synama alý
Zertteý zertteme
Sýretteý sýretteme
Qaptaý qaptama
О́rnekteý órnekteme
Esepteý esepteme
(Eseptep shyǵarý) (esepteme jasaý)
Mólsherleý mólsherleme
Juptaý juptama
Qosarlaý qosarlama
Habarlandyrý habarlama
Keskindeý keskindeme
Tasymaldaý tasymal
(Jolaýshylardy tasymaldaý) (jolaýshylar tasymaly)
Júk tasý (tasymaldaý) (júk tasymaly)
Eskertý: Jalpy «tasymal» sózi – qazaq tilinde bar sóz. Tek shala qazaqtardyń tilderinde durys qoldanylmaıdy. Mysaly: qazaq tilinde «Ol jerde ishetin aýyz sý joq. Sýy tasymal» dep aıtylady. Biraq «Sý tasymaly» dep aıtylmaıdy. Sýdy tasıdy, tasymaldaıdy, ákeledi, jetkizedi t.b.
Al jolaýshylarǵa qatysty «Jolaýshylary tasymal» nemese «jolaýshylar tasymaly» dep múlde aıtpaıdy. Bul shala qazaqtardyń shala tilderi arqyly engen qate sózder. Durysy: Jolaýshylardy, júkterdi tasymaldaý. (Tasıdy).
- Buıryqty jalqy etistikterdi buzyp aıtýy (jazýy)
1-shi buzylǵan túri.
Qal, qalma qasaı, qamasaı
Bar, barma barsaı (basaı), barmasaı
Júr, júrme júrseı (júseı), júrmeseı
Tur, turma tursaı (tusaı), turmasaı
Kel, kelme keseı, kemeseı
Otyr, otyrma otsaı (otysaı), otpasaı
Uıyqta, uıyqtama uqtasaı, uqtamasaı
Oqy, oqyma oqsaı (oqysaı), oqmasaı
Kúl, kúlme kúlseı (kúseı),kúlmeseı
Iste, isteme jasasaı, jasamasaı
Jónde, jóndeme jasasaı, jasamasaı
(Máshıneni jónde) (máshindi jasasaı)
Eskertý: Isteý, jóndeý, tigý deıtin etistik sózder bulardyń tilderinde aıtylmaıdy, umytylǵan. Bul sózderdiń ornyna «jasaý» sózin qoıyp, tigýdi de, jóndeýdi de, isteýdi de «jasaý» dep aıta beredi.
Negizinde: Isteıdi (rabotaet) – jasaıdy (delaet)
Jóndeıdi (remontırýet) – jasaıdy (delaet)
Tigedi (shet) – jasaıdy (delaet)
Maǵynalary jaǵynan bir – birine sáıkes kelmeıtin sózder.
(Eseptep shyǵarý - esepteme jasaý, saraptaýdan ótkizý - saraptama jasaý t.b.)
2 - shi buzylǵan túri.
Qal, qalma qaǵyn, qamaǵyn
Al, alma aǵyn, amaǵyn
Bar, barma barǵyn (baǵyn), bamaǵyn
Júr, júrme júrgin (júgin), júrmegin
Tur, turma turǵyn (tuǵyn), tumaǵyn
Kel, kelme kegin, kemegin
Otyr, otyrma otyrǵyn (otqyn), otymaǵyn
Uıyqta, uıyqtama uqtaǵyn, uqtamaǵyn
Oqy, oqyma oqyǵyn (oqqyn), oqymaǵyn
Kúl, kúlme kúlgin (kúgin), kúlmegin
Iste, isteme jasaǵyn, jasamaǵyn
Jónde, jóndeme jasaǵyn, jasamaǵyn
3-shi buzylǵan túri.
Qal, qalma qaǵaı, qamaǵaı
(Qalarsyń), qalmassyń (qaǵaısyn), qamaǵaısyn
Al, alma aǵaı, amaǵaı
(Alarsyń, almassyń) (aǵaısyn, amaǵaısyn)
Kel, kelme kegeı, kemegeı
(Kelersiń, kelmessiń) (kegeısin, kemegeısin)
Otyr, otyrma otqaı, otpaǵaı
(Otyrarsyń, otyrmassyń) (otqaısyn, otpaǵaısyn)
Ash, ashpa ashqaı, ashpaǵaı
(Asharsyń, ashpassyń) (ashqaısyn, ashpaǵaısyn)
Uıyqta, uıyqtama uqtaǵaı, uqtamaǵaı
(Uıyqtarsyń, uıyqtamassyń) (uqtaǵaısyn, uqtamaǵaısyn)
- Suraýlyq etistik sózderdi buzyp aıtýy:
Qaljyńdadyń ba? qýaıyn degesyn ba?
Kelesiń be? keýin (kelýin) kereksyn ba, ne?
(Kelmekshisiń be?) (keleıin degesyn ba, ne?)
Alasyń ba? aýyn (alýyn) kereksyn ba, ne?
(Almaqshymysyń?) (alaıyn degesyn ba, ne?)
Ketesiń be? (ketýyn kereksyn ba, ne?)
(Ketpekshimisiń?) (keteıin degesyn ba, ne?)
Oqısyń ba? oqýyn kereksyn ba, ne?
(Oqıyn dep pe ediń?) (oqıyn degesyn ba, ne?)
Shyǵasyń ba? (shyǵýyn kereksyn ba, ne?)
(Shyǵaıyn dep pe ediń?) (shyǵaıyn degesyn ba, ne?)
Esiń aýysqan ba? shatyryn keteıyn degensyn ba (ne)?
Eskertý: Suraýly sóılemderdiń sońyna «ne» degen qosymshany tirkep aıtady.
- Bolymdy, bolymsyz dara etistikterdi buzyp aıtýy (jazýy):
1-shi buzylǵan túri.
Aldy, almady aǵan, amady
(Alǵan, almaǵan) (aǵan, amaǵan)
Boldy, bolmady boǵan, bomady
(Bolǵan, bolmaǵan) (boǵan, bomaǵan)
Keldi, kelmedi kegen, kemedi
(Kelgen, kelmegen) (kegen, kemegen)
Saldy, salmady saǵan, samady
(Salǵan, salmaǵan) (saǵan, samaǵan)
Qaldy, qalmady qaǵan, qamady
(Qalǵan, qalmaǵan) (qaǵan, qamaǵan)
Oınady, oınamady onady, onamady
(Oınaǵan, oınamaǵan) (onaǵan, onamaǵan)
Uıyqtady, uıyqtamady uqtaǵan, uqtamady
(Uıyqtaǵan, uıyqtamaǵan) (uqtaǵan, uqtamaǵan)
Otyrdy, otyrmady otyǵan, otymady
(Otyrǵan, otyrmaǵan) (otyǵan, otpaǵan)
2-shi buzylǵan túri.
Aldy, almady aǵan-dy, amaǵan-dy
Boldy, bolmady boǵan-dy, bomaǵan-dy
Keldi, kelmedi kegen-di, kemegen-dy
Saldy, salmady saǵan-dy, samaǵan-dy
Qaldy, qalmady qaǵan-dy, qamaǵan-dy
Oınady, oınamady onaǵan-dy, onamaǵan-dy
Uıyqtady, uıyqtamady uqtaǵan-dy, uqtamaǵan-dy
Otyrdy, otyrmady otqan-dy, otpaǵan-dy
3-shi buzylǵan túri.
Aldy, almady aldy-shy, amady-shy
(Alǵan, almaǵan) (aǵan-shy, amaǵan-shy)
Boldy, bolmady boldy-shy, bolmady-shy
(Bolǵan, bolmaǵan) (boǵan-shy, bomaǵan-shy)
Qaldy, qalmady qaldy, qamady-shy
(Qalǵan, qalmaǵan) (qaǵan-shy, qamaǵan-shy)
Oınady, oınamady onaǵan-shy, onamaǵan-shy
(Oınaǵan, oınamaǵan) (onaǵan-shy, onamaǵan-shy)
Otyrdy, otyrmady otqan-shy, otpaǵan-shy
(Otyrǵan, otyrmaǵan) (otyǵan-shy, otymaǵan-shy)
(jalǵasy bar)
Erkin Omardyń "Qazaq tiliniń qadirin ketirmeıik!" (4-bólim) atty kitapshasynan alynǵan
Qate tapsańyz, qajetti bólikti tańdap ctrl+enter basyńyz.
Pikir qaldyrý
pikir