"Orys tildi qazaqtar jansyz robot sekildi"

Qazaqtyń qoǵamy dəl qazir qyp-qyzyl kúres ústinde. Tildi arqaý etken ərtúrli is-sharalar, jınalystar aı saıyn ótkizilip, til qanshama múshaıraǵa taqyryp bolyp jatyr. Biraq esh ózgeris, esh nətıje joq. Bizdiń qoǵamda kúnde tańerteń qazaq tildisi de, orys tildisi de ornynan tura til problemasymen kózin tyrnap ashady. Qazaq elinde elıta tili, ǵylym-bilim, baılanys tili bolyp ústemdik etip kele jatqan orys tili óziniń tolyq potensııalyn jumsap bolǵanyn kórip otyrmyz. Bul jerde orys tiliniń esh jazyǵy joq shyǵar, biz endi osynyń sebebin qarastyryp kórsek.

Kóbimiz baıqaı bermeıtin bir jaǵdaı bar. Orys tildi qazaqtar jansyz robot sekildi keledi. Kóbisi meıirim-shapaǵattan jutańqy, jan-jaǵyna tiri ólik sııaqty yzǵar shashady da turady. О́ıtkeni ishki óz meni «qazaqy sanasy» sylynyp tastalǵan da, sol sananyń ornyna múlde jat órkenıettiń qalyby kıgizilgen. Adam, biraq jansyz. Syrtqy bıologııalyq denege tildiń səıkespeýin aıtpaǵanda, ishki qalyptyń da ornyna, jan-dúnıesine basqa dúnıeýı tanym ornyǵyp, zorlyqpen qonys teýip alǵan. Al qazaqy sana arǵyyy jaqta jaltyrap qana jatyr. Joq emes bar. Biraq, bergi betin sap-sary «orysı tanym» basyp alǵan da, óziniń bıligin kúshpen júrgizip, jańaǵy «qazaqy tanymdy» qaıta-qaıta tunshyqtyryp, tópelep keledi. Bylaısha aıtqanda, orys tildi qazaqtyń ishinde qop-qońyr qoı kózdi, qara shashty qazaq emes, sap-sary túk basqan, kók kózdi, sary shashty orys óktemdik etýde. Bıologııalyq turǵyda aıtqanda bir qazaqtyń denesinde eki sananyń kúresi júrýde. Birinshisi – əlsiz «qazaqy sana», ekinshisi – kúshti «orysı sana». Osy úsheýiniń arasyndaǵy tartysta kúshti «orysı sana» bərin sheship tur. Beıshara qazaqy sana anda-sanda qarsylyq tanytpaq bolady. Biraq ústemdik etip alǵan kók kóz sary boı bereme?! Qazaqy sananyń mylja-myljasyn shyǵaryp, qaıta-qaıta sana túbine ysyryp tastaıdy da otyrady. Osy jerde basa aıta keteıin, óz tabıǵı, týma sanasy óz tənine ornyǵa almaǵan soń jasandy basqynshy sanaǵa ózi bılep-tóstep otyrǵan deneniń negizgi tulǵalyq, ǵuryptyq, ulttyq qundylyqtary bes tıin . Sebebi ne deseńiz, jalǵan ornyqqan sanada ózi bılep-tóstep otyrǵan bıologııalyq denege degen jaýapkershilik, qurmet múldem joq. О́ıtkeni dene óziniki emes. О́z denesi, əýelgi týǵandaǵy təni bolmaǵan soń artyq jaýapkershilik alyp ne isteıdi?! Túrine qaraısyń, kədimgi qarakóz óz qazaǵyń. Biraq, nıet, pıǵyl basqynshy sananyń ıeliginde. Bar qalaýy sol óktem sanaǵa qotarylady da turady. Buny ərkim ərtúrli túısinedi, tipti bərimiz sezinemiz. Keıbirimiz «namysyzdyq» deımiz, keıbirimiz «quldyq sana» dep jatamyz.

Ulttyq kod ózgerdi dep jatamyz. Bul jerde ulttyq kodtyń ózgergen eshteńesi joq, tek kodtar aýysyp ketken. Ulttyq kod túsetin qalyp ornyna basqa, múlde jat, tipti teris kod túsip ketken. Tek sony biz de, jańaǵy kod aýysqan adam da oqı almaı dal bolýdamyz. Ədette telefon, kompıýter buǵattalyp (blokırovka) qalsa janymyz qalmaıdy. Oılańyz, bútin bir adamnyń sanasy, ulttyq kody buǵattalsa tragedııanyń atasy sol emes pe? Mine, bizdiń jalpy ult retinde, memleket retinde qatty zardap shegip jatqanymyz sodan.

Ary qaraı sózimizdi sabaqtasaq, «kod aýysqan», «jasandy sanadaǵy» jandar jeme-jemge kelgende taıǵaq, maıdansyz keledi de, azamattyq tulǵasyn saqtap qalýdan berile salýdy jeńil kóredi. Arǵy jaǵyn birdeńe ustap turmaǵan soń, uıat qytyǵy tez ólip, ar-namystyń qaı jerde kerek, qaı jerde kerek emes ekenin aıyryp jatpaıdy. Bul jekebastyq, ishki namyssyz satqyndyq jınaqtala kele ulttyq, memlekettik, múddelik satqyndyqqa ulasady. Bul memlekettiń qurýyna, tragedııaǵa, ulttyq daǵdarysqa əkep soqtyrady. Sana jańǵyrmaı til de, rýh ta qalybyna ornyǵa almaıdy. Sanasy tumandanyp emes, ashyq jaýlanyp turǵan jaǵdaıda til týraly sóz aıtýdyń ózi artyq əńgime ekenin qaıtalap aıtqymyz keledi.

Al endi bir qyzyq jaǵdaı. Jańaǵy orysı qazaq tazalaý bolmasa, taza qazaqty kórse ıtteı talaı salady. Onyń bir sebebi, ózinde joq «qazaqtyq» bolsa, bastysy baǵanaǵy óz ishinde tunshyqtyryp óltirgen qazaqy sana sekildi dene syrtyndaǵy qazaqty da tópeshtep, kózin jyltyratyp túpkirge tyǵa alamyn degeni. Mine, bizdiń bir-birimizdi talaýǵa kelgende, taptaýǵa kelgende, qorlaýǵa kelgende aıamaı tańyn aıyryp jiberetinimiz sodan. Ishtegi bılik etip otyrǵan «ol», ishindegi «mendi» aıamaǵanda, syrttaǵy qazaqty aıap ne istesin. Al osy dert, «aıamaý derti» tek orys tildilerde ǵana bar desek biraz qatelesemiz. Sebebin taǵy tarqataıyq. Bul «aıamaý», «talaý» derti qazaq tildilerden de kóp kórinis taýyp jatady eken. Endi qarańyz. Nege deseńiz, sol qazaq tildimin dep júrgen jannyń ózi – tili qazaqsha bolǵanymen sanasy, oılaý formasy oryssha bolsa jan-dúnıesinen, qylǵan qylyǵynan bir əttegen-aıy shyǵyp turady. Sanasyndaǵy orysı sana qazaqy tildi jeńe almaǵanymen, onyń oılaý júıesin baǵyndyrǵan, sanasyn tumshalaǵan. Orys qalaı oılaıdy, bul da solaı oılap, solaı dúnıeni qabyldap, solaı jospar qurady. Endi buǵanda jarym-jartylaı orys bılik etedi degen sóz. Iаǵnı óz «meni» emes. О́ziniń taza jan-dúnıesi emes. Oǵan da qazaqtyń amandyǵy, qazaqtyń birligi qatty kerek emes. Reti kelse ol da aıap qalmaıdy. Sender koǵamdyq ortadaǵy, ınternettegi t.b kommentarıı kópirme sóz aıtylatyn jerdegi daý-damaıdyń, tıdaýsyz las jəne alyp-qashpa sózderdiń túgemeýi bekerden beker dep oılamańdar. Bul «Menin» aıamaıtyn «oldyń» bolýynan. Osy jerde «oryssha oılaýdyń nesi jaman» dep aıtýlaryńyz múmkin. Ol orysqa jaqsy bolýy múmkin. Al bizge, qazaqqa esh paıdasy joq ekenin joǵaryda aıtyp kettik.

Qarap otyrsańyz «jat sanadaǵy qazaq» – orys sanadaǵy orys tildi qazaq jəne orys sanadaǵy qazaq tildi qazaq syndy eki tıpke bólinedi eken. Sońǵysyn tiliniń qazaqshalyǵy aqtap ala almaıtynyn eskereıik. Qazaqqa – qazaqy sana ornamaıynsha memleket qazaq memleketi bola almaıdy. Baǵanadan biraz nərseniń basyn qaıyrǵan sııaqtymyz. Al endi jaýlanǵan sananyń qalpyna kelýi úshin, aýysqan kodtyń buǵatyn ashý úshin bir ǵana em, túpkilikti daýasy – jan-dúnıedegi «oldy» óltirý, basqynshy «orysı sanany» óltirý. «Jat sanany» qurbandyqqa shalý. «Oldy» óltirmeıinshe təýelsizdik alǵanyń, qazaq bolǵanyń ótirik. Qazaq degen pək ataý negizi. Qazaq musylman bola alady, biraq musylman qazaq bola almaıtyn sııaqty, qazaq orys bola alady, biraq orys qazaq bola alamaıdy. Tipti «orysı sanadaǵy» óz qazaǵyń qazaq bola almaıdy. Bul bizdiń aıtpaqshy bolǵanymyzdyń bir parasy. Al endi elge, memleketke kimniń bılik etip otyrǵanyn paıymdaı berińiz. Elıta taza orys tildi jəne kúmənsiz «orysı sanadaǵy» tulǵalar. Jańaǵy orys tildi aıamastardyń bular «akýlalary», «buqalary» desek te bolady. Elıtanyń ólip-óship orys tilin tyqpalaǵany eldi oılap, halqynyń qamyn jep istep otyrmaǵany belgili. Orys tili halyqaralyq til, kóp halyq túsinedi degen syltaýy «óz nətıjesin» kórsetip jatyr. El bolashaǵynyń orys tili esebinde órkendeýin tipti kórip otyrǵan joqpyz. Orys tili óziniń tolyq potensııalyn jumsap bolǵanyn joǵaryda aıttyq. Osyǵan deıin qazaq memleketin órkenıetti elderge qossa, orys tiliniń múmkinshiligi de, keńestigi de jeter edi. Biraq ókinishke oraı, orys tiliniń, «orysı sanadaǵy» júıeniń tek keri proporsıonaldy jumys jasaǵanyna kýə bolyp otyrmyz.

Toqtaýsyz tonaý men el múddesin aıaq asty etý, tiline, diline qarsy qıturqy saıasatyn tyqpalaý, bəri-bəri «meni» joq júıe ekeniniń dəleli. О́z «meni» joq júıeniń, óz «memleketi» de bolmaıdy. Bular da baǵanaǵy «orysı sanadaǵy» qazaqtar sekildi, óz ultyna kelgende naǵyz qanisherge aınalyp janshyp, talap, taptap, tonap, aıamaı qorlaý arqyly «kek» alyp jatty. Bərin aıt ta, birin aıt, orys tili – qazaqty órkendete almaıtyn til ekenin, «orysı sana» qazaqty alǵa emes, artqa tartatyn masyl ekenin kún ótken saıyn aıqyn sezdirte bastady. Bizge tarıhtyń syn saǵaty əli soǵyp tur. Sanaǵa jabysqan shel – ol dert. Moıyndaıyq, bizge «MEN» emes, «Ol» bılik júrgizedi. Demek, eldi de «Ol» bıleıdi. Al, «Olǵa» qazaqtyń ósip-óngeni kók tıyn qurly quny joq.

О́skisi kelgen jurt oılanady degen oımen osy dúnıeni usynyp otyrmyz.

R.S: Jaýlanǵan sanany tek «orysı» dep qarastyrý ol orys tildilerge baılanysty bolsa, təýelsizdikten keıin jabysqan qazaq qoǵamynyń taǵy bir keseldi derti ýahabsıt-salafıttik dinı tanym jolyndaǵy qazaqtardy da joǵarydaǵy qaǵıdatqa salý arqyly sheshýge boldy. «Orysı sana» jaýlanǵan bolsa, «ýahabılik sana» ýlanǵan sana bolady. Ekeýi de qazaq jan-dúnıesin óz týma ılahı sanasy men týǵan denesinen jat qylatyn dertter.

Jaqsybek Qaqannyń Feısbýk paraqshasynan