Bilim alǵanmen jumys tabylmasa, naryqqa qajet emes mamandardy ne úshin oqytamyz?

Mine, taǵy bir oqý jyly aıaqtaldy. 20-30 maýsym aralyǵynda elimiz boıynsha 1188 aýdıtorııada Ulttyq biryńǵaı testileý (UBT) ótti. Oǵan  qatysý úshin 117 242 adam ótinish bergen. Sonyń ishinde 96 myńnan astamy – osy jylǵy mektep túlekteri (mektep bitirýshilerdiń 72 paıyzy) bolsa, 20 myńnan astamy – bıyl jáne ótken jyldary kolledj ben sheteldik bilim berý uıymdaryn bitirýshiler.

Bıyldan bastap UBT-nyń tórt ret – qańtar, naýryz, maýsym jáne tamyz aılarynda ótkiziletini buryn habarlanǵan bolatyn. Qańtardaǵy testileýge – 35 myńǵa jýyq, al naýryzda – 80 myńdaı oqýshy qatysyp úlgergen. Osy eki UBT-da jalpy mektep bitirýshilerdiń 78 paıyzy qamtyldy. Onyń 70 paıyzy qazirdiń ózinde aqyly negizde oqýǵa túse alady. Al 20-30 maýsym aralyǵynda bıyl orta mektepti bitiretin túlekter UBT tapsyryp,  memlekettik grant úshin synǵa tústi.

Qarap otyrsańyz, bul sandardan jas túlekterdiń 3/2 bóliginen astamy aqyly negizde ǵana oqı alatynyn kóremiz. Myna jumys pen tabys az zamanda  ata-anasynyń taban et, maıdaı terimen tapqan qarjysyna, ul-qyzym qatarynan kem bolmasyn dep oqytqan balalary erteń sol oqýǵa birneshe mıllıon teńgesin shyǵyndap, 3-4 jyl ýaqytyn jumsaǵan soń jumysqa ornalasyp kete ala ma? О́te qıyn suraq!

Qazir Qazaqstanda 128 joǵary (О́kinishke qaraı, muny telarnalar men radıdodaǵy kóptegen áriptesterimiz «joǵarǵy» dep aıtyp júr, bul múlde qate. О́ıtkeni, joǵarǵy degen sóz orys tilinde verhovnyı degen maǵynany beredi) oqý orny bar eken. Solardyń 45-i – memlekettik, 79-y – jekemenshik, al qalǵan 4-eýi – halyqaralyq joǵary oqý oryndary. Sarapshylardyń zertteýinshe, 2018 jyly osy JOO-lardy bitirgen jastardyń 40%-i jumyssyz qalsa, 35%-i dıplomdaǵy mamandyǵy boıynsha jumys taba almaı, basqa salalarda jumysqa ornalasýǵa májbúr bolǵan. Sonda bul mamandar ne úshin oqydy? JOO-lar naryqqa qajet emes sonsha jasty ne úshin oqytty? Árıne, dál jaýabyn berý qıyn. Biraq, oılanǵan adamǵa sol jekemenshik oqý oryndarynyń, tipti keıbir memlekettik joǵary oqý oryndarynyń basshylyǵy tek ózderiniń ǵana qarjylyq jaǵdaıyn oılap, onsyz da áleýmettik jaǵdaıy máz emes halyqtyń qarjysyn, arman qýǵan jalyndy jastardyń altyn ýaqytyn beker shyǵyndap, ultymyzǵa zııanyn tıgizip jatqanyn túsinetini sózsiz.

Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda elimizde eń kóp daıyndalǵan mamandar – zańgerler, qarjygerler, ekonomıster ekeni jaıynda jazbaǵan gazet, aıtpaǵan radıo, kórsetpegen telearna qalmaǵan shyǵar. Sodan halyqtyń quqyqtyq mádenıeti artyp, qoǵamdyq tártip, áleýmettik ádildik nyǵaıyp, jemqorlyq azaıyp, ekonomıkamyz qatty damyp ketti me?! Árıne, aýyzdy qý shóppen súrtýge bolmas, azdy-kópti ósim bar shyǵar. Biraq ol elimizdiń áleýetine, halqymyzdyń parasatyna, azamattardyń zańdy quqyqtaryna saı emes qoı! Qaıta jemqorlyq sharyqtaý shegine jetti. О́mirden óz ornyn taba almaǵan, jumys istep jetkilikti jalaqy ala almaǵan, sóıtip bala-shaǵasyn baǵa almaǵan  keıbir jastar óner, bilim, jumys izdep shetelderge ketti. Ulttyq ıdeologııanyń álsizdiginen, jumyssyzdyq pen ádiletsizdikten, bıliktegi shendilerdiń bıýrokrattyǵynan tipti, tıtteı balapandaryn ertip Sırııa asyp, lańkesterdiń de qataryna ótti!.. Ulan-ǵaıyr jeri, qoınaýy toly keni, tasqa basylǵan birneshe myń jyldyq tarıhy, adamzat órkenıetine ólsheýsiz qosqan úlesi bar qazaqtaı biregeı ult úshin bul masqara emes pe?! Bilim, bilim deımiz, bilimsiz kúniń joq deımiz. Sóıtip otyryp, bilim alýǵa qushtar, tabıǵatynda zerek ul-qyzdarymyzǵa kóp jaǵdaıda aqysyz bilim bermeımiz!

Al nege táýelsizdiktiń alǵashqy jaldarynda kópshilik jastar zańger bolýǵa umtyldy? Onyń sebebi, árıne bul meniń jeke pikirim, bireý-aq: jemqorlyq jaılaǵan qoǵamda jemqorlyqsyz eshteńege de qol jetkize almaıtynyn túsingen jastar erteń zańgerlik mamandyqty meńgerip tergeýshi, prokýror, sýdıa, advokat, polısııa qyzmetkeri bolyp, elden para alý arqyly jaqsy ómir súremin degen oıda boldy. Olar 60-80 jyldary qoǵamda úlken suranysqa ıe bolǵan úndi kınofılmderindegi ozbyrlyqty, ádiletsizdikti kóp kórgen halqyn ádiletke jetkizemin dep umtylǵan bas keıipkerler sııaqty jaqsy oımen, izgi nıetpen bul mamandyqty tańdaǵan joq. Demek, o basta olardyń nıeti túzý bolǵan joq! Sol jastar oqý bitirip, jumysqa aralasqan soń aldyndaǵy úlkenderden kórgenniń bárin istep, jemqorlyq qoǵam ómiriniń qalypty normasyna aınaldy. Onyń ústine úkimettegi eń úlken bılik oryndarynda otyrǵan shendilerdiń ózi «jemqorlyqty jeńe almaımyz» dep memlekettiń dármensizdigin kórsetti.

Munyń bárin aıtýdaǵy maqsat – bıylǵy mektep bitirip jatqan túlekterge azdy-kóp keńes berý. Budan bylaı áıteýir «joǵary bilimi bar» degen dıplom alsam boldy degen oıdy sanadan múldem shyǵaryp tastaý kerek! Dıplom alǵanmen bilim bolmasa, bilim alǵanmen jumys tabylmasa – bekerge ýaqtyńdy joǵaltyp, ata-anańnyń qyrýar  qarjysyn shashyp qajeti qansha?! Sondyqtan, eń aldymen ózińniń ıkem-uqybyń bar, janyń qalaıtyn, súısinip isteıtin, eń mańyzdysy naryqta árqashan suranysqa ıe kásipti tańdap, sol boıynsha oqyǵan, tájirıbe jınaǵan durys dep oılaımyn. Onyń ústine tek joǵary bilim alý mindet emes. Jalaqysy joǵary qarapaıym jumysshy mamandyǵyn ıelep te bala-shaǵa baǵýǵa, qoǵamǵa paıdańdy tıgizýge, baqytty ómir súrýge bolady. Abaı atamyz aıtqandaı, balany joǵary bolsyn, orta-arnaıy bolsyn, tipti kásiptik-tehnıkalyq oqý orny bolsyn, qyzmet qylsyn, shen alsyn dep bermeı, úırensin, bilim alsyn dep berý kerek.

Eń bastysy, qandaı oqý orny, qaı mamandyqty tańdasaq ta nıet túzý bolýy kerek. Dana qazaq ázelden «Jaqsy nıet – jarym yrys», «Jaqsy sóz –jarym yrys», «Nıetiń – joldasyń bolsyn» degen tujyrymdardy beker aıtpaǵan. Nıet túzý bolmaǵan jerde jaqsylyq bolmaıtynyn adamzat tarıhy san myńdaǵan ret dáleldedi. Taǵy bul tek oqý, bilim qýǵan jastarǵa ǵana emes, ata-ana, balabaqsha, mektep, ýnıversıtet sııaqty bilim men tárbıe oryndary, aýyldyq ákimdikten bastap, aýdan, oblys, respýblıkalyq deńgeıdegi barlyq shendilerge, jalpy qazaqqa, búkil adamzatqa qatysty aıqyndaýshy másele. Eger eń tómengi basqyshtan bastap, eń joǵaryǵa deıingi barlyq satylarda el úshin, memleket úshin adal qyzmet etemin, sol adal qyzmetten lázzat alyp, halqymnyń qurmetine bólenemin, sóıtip Adam degen uly atqa laıyq bolyp, baqytty ǵumyr keshemin deıtin nıeti túzý jandar otyrsa, ondaı qoǵamda eshqandaı zańbuzýshylyq, áleýmettik ádiletsizdik, bılikke degen narazylyq bolmaıdy dep oılaımyn. Ol úshin keńestik kezeńnen qalǵan el basqarýdyń ákimshil-ámirshil ádisterinen arylyp, bıliktiń qaınar kózi retinde halyqtyń oı-tilegine, arman-muratyna qulaq asý kerek. Memleket azamattardyń Ata Zańda jazylǵan barlyq quqyqtarynyń qorǵalýyna, oryndalýyna barynsha jaǵdaı jaratýy tıis.

Dana babalarymyz «Halyq degen – Qudaıdyń bir aty» dep beker aıtpaǵan shyǵar! Ata Zańdaǵy «Bıliktiń qaınar kózi – halyq» degen tujyrym da osy pikirge negizdelgeni kúmánsiz. Endeshe halyqtyń ózi de osy uly atqa laıyq bolýǵa umtylýy kerek. Ulttyq sana ósip, jaqsy sózdi kóbirek aıtyp, árdaıym nıetimiz túzý bolýy kerek. Áıtpese qazir, aýzymyzdan jaqsydan góri jaman sózder kóbirek shyǵyp jatqany jasyryn emes. «Bálenbaı gektar jerimiz satylyp ketipti. Erteń bizdi jaýlap alady. Bolashaǵymyz bulyńǵyr. Keleshegimiz joq» dep kúnde bárimiz qaqsaı bersek, solaı bolýy da ábden múmkin. Al, jaqsy nıetpen «Myń ólip, myń tirilgen qazaq qalǵan jaǵynda óz arasynda birlik bolsa, ultynyń qamyn, eliniń jaıyn, memleketiniń múddesin oılaıtyn azamattar kóbeıe tússe – eshkim de bizden eshteńe ala almaıdy, uzaqqa sozylǵan bodandyq buǵaýynan qutylǵan qazaq quldyq sanadan arylsa – endi eshkimge de bas ımeıdi» dep oılap, urpaǵymyzdy osy baǵytta tárbıelesek – búginimiz aıqyn, bolashaǵymyz jarqyn bolatynyna kúmán joq. Sonda ǵana Qudaıdyń bir aty, bıliktiń qaınar kózi sanalatyn halyqqa memlekettik qyzmette otyrǵan shendiler shyn máninde qazirgideı bılik ókili emes, naǵyz bıliktiń qyzmetshisine aınalady.

Sondyqtan, eı qazaǵym, eń aldymen nıetiń túzý bolsyn!

Qutmaǵambet Qonysbaı,

 jýrnalıst