Dollar kúıreı me, álde ekonomıkany alǵa súıreı me?

Keshe Reseıdiń Ortalyq banki málim etkendeı, qazir Reseıde altyn valıýta qoryn ártaraptandyrý jumysy qatty qarqyn ala bastaǵan. Máselen, bıylǵy jyldyń mamyr aıynda Ortalyq bank altyn valıýta qoryna ornalastyrý úshin 6 tonna altyn satyp alǵan. Osyǵan baılanysty Reseıdegi altyn valıýta qoryndaǵy altynnyń salmaǵy bıyl 2,19 myń tonnaǵa artyp otyr. Ortalyq banktiń altyn valıýta qoryna bulaısha altyn jınaı bastaýyn, Reseı memlekettik dýmasynyń depýtattary da qoldap otyr.

Mysaly, buǵan baılanysty dýma depýtaty Evgenıı Fedorov jaqyn arada bıýdjettik jáne salyq komıtetiniń otyrysynda Reseıdiń ishki aınalymda dollardan bas tartý máselesi túpkilikti qaralatynyn jetkizdi. RF memlekettik dýmasy depýtatynyń pikirinshe, ishki aınalymda dollardan bas tartý isin jedeldetý kúnen kúnge qunyn ketirip bara jatqan rýbldiń eńsesin tikteýge kómektesedi. Bul jaıynda Fedorov "Biz úshin mańyzdysy ekonomıkany turaqtandyrý. Eger Reseı Federasııasynyń ishki aınalymynda dollardan bas tartatyq bolsaq, bul rýblge degen suranysty arttyrady. Qazir eldegi nesıelendirý, ınvestısııa salý barlyǵy derlik dollarmen júrip jatyr. Sondyqtan buǵan baqylaý ornatý kerek" dedi.

Sóıtip, Reseı birtindep dollardan arylýǵa kirise bastamaq. Osylaısha kórshi el kún saıyn qunsyzdanyp bara jatqan ulttyq valıýtasyna degen suranysty arttyrýdy josparlap otyr. Jalpy, buǵan deıin rýbldi ustap turý úshin Reseıge altyn-valıýta qorynan qomaqty qarjy alýǵa týra keledi. Buǵan qatysty mamandar "rýbldi ustap turý úshin altyn-valıýta qorynnan kósip qarjy ala berý Reseı úshin tıimsiz. Sondyqtan keleshekte Reseı dollardan bas tartyp, qazirdiń ózinde dollardan arylýǵa baryn salýda. 2030 jylǵa qaraı dollardyń dáýreni óte bastaıdy. Sondyqtan bul máselege baıyppen qaraǵan jón" degen bolatyn.

Ekonomıst-ǵalym, Jumadilda Baıahmetovtyń paıymynsha, Reseıdiń TMD boıynsha negizgi seriktesi bizbiz. Reseı men Qazaqstannyń ekonomıkasy qatty uqsas, ekeýi de munaı eksporttaıtyn elder. Onyń ústine, Qazaqstan úshin negizgi saýda áriptesteriniń biri jáne munaıdan basqa eksportyn tutynatyn negizgi el Reseı ekenin biz umytpaýymyz kerek.

"Sondyqtan, biz bul jerde ekonomıkasy bir-birine baılanyp otyrǵan el retinde buǵan beı-jaı qaraı almaımyz. Qazir Reseı óziniń altyn valıýta qoryn azaıtyp alyp otyr. Altyn valıýta qory odan ári azaıǵan eldiń ulttyq valıýtasynyń da quny túse beredi. Demek biz úshin de mańyzdysy dollardan arylý kóshine ilesip, altyn-valıýta qoryn ártaraptandyrý. Bul kúnde dollar emes, ıýan alyp bolyp otyr. Eger AQSh-tyń memlekettik qaryzy osy qarqynmen óse beretin bolsa, onda dollar júıesi 2030 jylǵa qaraı kúıreıdi. Sondyqtan bul arada dollardan «qutylý» operasııasy biz úshin de ózekti bolmaq", - dep otyr maman..

Buǵan qatysty ekonomıst-sarapshy Toǵjan Shaıahmetova:

"Reseı qazirgi jaǵdaıdyń aldyn alý úshin óziniń valıýtalyq rezervin ártaraptandyrýǵa baryn salýy kerek. Kórshi eldiń dollardan arylýǵa kirisip otyrǵany da sodan. Reseı qazir Qytaımen iri kólemdi ekonomıkalyq qarym-qatynas ornatýda. Qytaımen esep aıyrysýda Reseı dollardy emes rýbl men ıýandy paıdalanbaqshy. Osylaısha Reseı dedollarızasııaǵa (dollardan arylý) tereńdep enip barady. Budan bolashaqta Reseıdiń altyn-valıýta quramynda dollarmen birge ıýannyń paıda bolatynyn baıqaımyz. Iýan paıda bolatyn bolsa, dollar belgili bir kólemde ıýanǵa oryn yǵystyrady.. Eger osy baǵytty ustanyp naq osy turǵyda valıýtalyq ıntervensııa júrgizetin bolsa, onda bizge odan asa qaýip bolmaıdy. Sondyqtan keleshekte Eýrazııalyq ekonomıkalyq Odaq aıasynda teńge-rýbl qatynasy nyǵaıyp jatsa, onda budan asa qorqýdyń qajeti joq. Eger rýbli eńse tiktep, Reseı birtindep dollardan aryla bastasa onda biz de dollardan qutylý operasııasyna baǵyttala bastaımyz. Sebebi qazir AQSh valıýtasyna táýeldi bolýdyń ekonomıkalyq turǵyda onshalyqty opa bermeıtini belgili boldy. Halyqaralyq sarapshylardyń deni ár memlekettiń ózindik ulttyq qory, qazynasy senimdi saqtalýy úshin jalpyǵa birdeı jańa valıýta qajettigin naqtylaýda. Negizinen Batyspen ekonomıkalyq qarym-qatynas azaıǵannan keıin Reseı dollardan bas tartý operasııasyn jedeldetkisi kelip otyr. Eger bolashaqta Reseı men Qytaı arasynda saýda-ekonomıkalyq áriptestik qatynas nyǵaısa, Reseı bul tyǵyryqtan shyǵyp kete alady. Budan bylaı Reseı dollardy yǵystyrý úshin ıýandy paıdalanady. Sondyqtan bul jerde Reseı bulaı áreket etý arqyly qorsyz jáne qamsyz qalamaýdyń tásilderin oılastyryp otyr. Bul jerde Qazaqstanǵa da óz baǵytyn tańdaý kerek. Bizdiń de altyn-valıýta qorymyz ártaraptanyp, qordaǵy dollar birtindep azaıyp, onyń ornyn ıýan basa bastaýy ábden múmkin", - dedi.

Abzalynda, mamandar qazir álem boıynsha dollarǵa qarsy ózara eseptesý bolyp jatqanyn, birqatar elderdiń saýda qatynasynda dollardan bas tartyp otyrǵanyn alǵa tartýda. Osylaısha, aınalymda artyq dollardyń kóbeıýi bar, (álem boıynsha aınalymda 500 trln dollar júr. avt) taǵy basqa ekonomıkalyq ahýaldyń sebepteri bar birshama elderdiń qazirde ulttyq valıýtalary óz qunyn joǵalta bastaǵanyn alǵa tartqan sarapshylar "bolashaqta álem elderiniń birazy dollardan syrt aınalady" deıdi.

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy