Aıdar Másimǵazy: Saýdamen aınalyspasań, "saýdań" bitedi...

Qamshy.kz aqparat agenttigi "Osynaý qundy dúnıelerdi zamanýı naqyshqa keltirip, yqsham etip, kúndelikti kıe alatyndaı ónim jasalsa, átteń, kıer edik-aý" degen qandastardyń suranysyn qanaǵattandyrýǵa qaýqarly tigin sehynyń, dúkenniń bar ekenin dúıim jurtqa jarııa etýdi jón kórdi.

El naryǵynda júrgenine 8-9 jyl shamasyndaǵy ýaqyt ótken abyroıly kompanııa, bedeldi Abyroikz.kz dúkender jelisiniń basshysy Aıdar Másimǵazymen bolǵan suhbat, qurmetti oqyrman, sizdiń nazaryńyzda.

***

Abyroıdyń basshysynan suhbat alamyn degen oımen kún naıza boıy kóterile sol baǵytty betke alyp tartyp otyrdyq. Qos qabatty ǵımaratynyń baspaldaǵynan ótkende-aq biz tań sanap júrgen ýaqytta bul jerdiń tirshiligi qyz-qyz qaınap jatqany kórinip turdy.

Qasıetti juma kúnine dóp kelgen bul áńgimeniń qaıyry erek bolar dep basshy kabınetiniń esigin qaǵyp, ruqsat surap, ishke endik.

"Syrt kóz synshy" degen qazaqtyń sózi bar. Tóbesinde elimizdiń kók baıraǵy ilingen ımanjúzdi aǵanyń áńgimeden aýlaq emestigi, kishipeıildiligi kózge uryp-aq tur. "Iá, sát!" degennen-aq áńgime tıegi aǵytylyp júre berdi. Bala kezdiń qyzyǵy bir bólek, kásip bastaǵandaǵy mashaqaty bir bólek, áıteýir, dıktofondaǵy qyzyl batyrmany basqanda saǵat jarymnan asa ýaqyt ótkenin bir-aq bildik.

Endeshe qamshy aqparat agenttiginiń tilshisi men Abyroikz.kz basshysynyń áńgimesin ári qaraı oqı berińiz, biz jaza berelik.

***

- Aıdar aǵa, ultyn qup kórmeıtin qansha ulyq, qansha qaltalyny kóz kórip júr. Kásiptiń múddesin bir, ulttyq rýhtyń múddesin eki etip, abyroıly kásiptiń tizginin ustap otyrǵan azamattyń balalyq shaǵynan bastasaq áńgimeni...

- Úıde toǵyz aǵaıyndy boldyq. Men – kenjesimin. Aldymen, osy kúnge jetkenime Allaǵa shúkirlik aıtqym keledi. Ekinshiden, meni ómirge ákelgen áke-sheshe, men ósken orta jaqsy boldy.

Men mektep oqyp júrgende aldymdaǵy izashar aǵa-apalarymnyń aldy otbasy quryp, keıingileri stýdent atanyp úlgergen. О́ziń bilesiń, 90-jyldardaǵy tarshylyq eldi birshama tıtyqtatty. Ata-anam osyǵan qaramastan, aǵaıyndarymnyń barlyǵyn shama-sharqy jetkenshe oqytýǵa tyrysty. Sol qıyn kezeńderde birli-jarym jańa kıingenimiz bolmasa, úıde júrgennen keıin asqazannyń esebi túgel bolǵanymen, aldyńǵylardyń kıgenin kıip óstik.

Balalyq shaqtyń kúlli sıýjetin sýdyrata bergen kópshilikke qyzyq bola qoımas. Men bir-eki jaǵdaıdy aıtyp bereıin. Áli kúnge deıin osy dúnıeler meniń kásipker atanýyma sebep boldy dep oılap qoıamyn. Degenmen, bári Allanyń qalaýynda ǵoı.

"Kommersant" Aıdardyń alǵashqy saýdasy...

Mektepte altynshy synyp oqyp júrgende bastaldy bul baǵyttaǵy alǵashqy jumystarym. Altynshy synypta oqımyz. Synyp jetekshimiz, bizge bilimnen bólek tárbıe berip, sol qıyn-qystaý ýaqyttarda jónimizdi tabýymyzǵa jón siltegen apaıymyz boldy. Esimi – Jumanova Ryskúl.

Sodan ne kerek, altynshy synypty támám qylǵan soń Orta Azııaǵa, mynaý Tashkent, Samarqan, Túrkistan, Buqara sııaqty tarıhı qalalarǵa saıahattamaq boldyq. Ryskúl apaıymyzdyń bizge qoıǵan talaby – sol saıahatqa jumsalatyn aqshany ózimiz tabýymyz kerek.

"Qalaı tabamyz?"

Dál osy suraq sanamyzǵa soqqy bergen top bala shý ete qaldyq. Apaıymyz óz josparyn aıtty.

Jyl saıyn bizdiń aýylǵa taýyqtyń shójesin alyp keletin. Apaıymyz sol shójelerdi satyp alyp ósirýdy usyndy. Qup! Balapandy da aldyq. Bárine úlestirgende maǵan tıgeni – shıkil sary jeti balapan.

Jeti shójeme jaǵdaı jasaý – meniń bar maqsatymnyń bastaýyndaı kórindi. Sabaqtan kele sala solarǵa jem-sý berip, ıt-mysyq jep ketpeýine alańdap júrgende olar da qaraqanattanyp qaldy. keıin álgi shóje alyp, ósirýge ýáde bergen qatarlarymnan surasam, bir de bireýinda tiri shóje qalmaǵan. Birinikin ıt jegen, bireýiniń balapany sýǵa túsip ólgen...

Endi saıahatqa bılet alý úshin álgi jeti taýyǵymdy saýdalaýym kerek qoı. Ári eseptep, beri eseptep, jeteýin shıqyldatyp aparyp satyp jibergenmen bıletke qaltamadaǵynyń qaýqary jete qoımaıtynyn baıqadym. Sodan ne kerek, soıyp, etin satsam ba dep bir oılandym. Biraq odan túser paıdanyń da shamaly ekenine kózim jetti.

Qysqasy, oılanyp-tolǵanyp júrip, taýyqtardy soıyp, onyń etinen manty jasap, sol mantyny túıirlep satqandy jón sanadym. Qup!

Mantynyń mashaqaty...

Úlken apalarymyz turmys quryp ketken ýaqyt – bul. Anama aıtyp, nan ılep berýin suradym da, ózim álgi taýyqtardy jaılaı bastadym. Bir taýyqtyń etinen eki ret manty jasaýǵa bolady eken.

Bul josparymdy úıdegilerden bólek, Ryskúl apaıdan ózge eshkim bilmeıdi. Sol kisige oıymdy jaı jetkizdim. Ol kisi mektepten ruqsat alyp beretinin aıtyp, qoldaı ketkeni. Sodan endi artqa qaraılar jol joq. Úshinshi sabaqtan keıingi úlken úziliste daıyn turǵan qos ydystaǵy mantymdy "qulaǵynan súırep" mekteptiń kireberisine alyp keldim. Qońyraý soǵyldy. Júrektiń soǵysy qońyraýdan da qatty estilip tur. "Aıdar sart bolyp ketipti" degen sózderdiń jeldeı esetinin oılaǵanda, bir qyzaryp, bir bozardym. (kúlip)

Álgi mantymdy ústel astyna jasyryp qoıǵanmyn. Biraq onyń ısin jasyra almaıdy ekenmin ǵoı. Úziliske júgirip shyqqan balalar álgi ıisti izdep, aýa ıiskelep tura qalmasy bar ma?! Sodan áıteýir Ryskúl apaıym iske aralasyp, alǵashqy saýda kúnimdi sátti ótkizgenmin. Barlyq taýyǵymdy manty qylyp, qaltamdy biraz qampaıtqanmyn.

Keıinnen sol aqshalar úıde keı dúnıelerge qajet bolyp, jumsalyp ketti. Sóıtip, shóje asyrap taýyq ettim, ol meni saıahatqa aparmady.

Narynqolda ósip, poıyz kórmegen meni shóje baqpaı-aq saıahatqa baryp kelgen balalardyń sýretteri qatty qyzyqtyrdy. Birshama ýaqyt ishteı qapa bolyp júrdim. Keıin osy armanymdy qalaı da júzege asyramyn dep sert etkenmin. Allaǵa shúkir, osy ýaqytqa deıin dúnıejúziniń birneshe túkpirine tabanymyz tıdi.

Japon jerin kórgim keldi. Bardyq. Bizdiń kompanııa shyǵystaǵy shalǵaı jerde alty aı jumys jasady. Italııada boldyq. Býdapeshti kórgim kelip, Vengrııaǵa jol tústi. Babalarymyz erlikpen basyp alǵan Berlınge baryp, Qoshqarbaev atamyz tý tikken Reıhstagty kórdim. Shúkirshilik.

Qazir oılaımyn, osylaı Azııa, Eýropa elderine jol salyp júrgenim kezindegi sol poıyzǵa minip, Táshken asa almaǵan asyl armannyń nátıjesi dep. Armanymdy oınatyp, kásiptik ıdeıa bergen ustazym Ryskúl táteıge Allanyń nury jaýsyn!

Oryndalǵan arman nemese bir qorap shaıdyń hıkaıasy

11-synyp oqyp júrgende men saýdamen tolyqqandy aınalysa bastadym. Qalada turatyn Dosjan degen aǵam aýyl turǵyndaryna qajet bolatyn dúnıelerdi salyp jiberetin. Solardy kútip alyp, aýyldaǵylarǵa sata bastadym. Shaı, ósimdik maıy, sabyn degen sııaqty dúnıeler ǵoı. Solardy tústen keıin kóshege alyp shyǵyp, satatynmyn.

Mektepte oqyp júrgen sońǵy jylda orys tilinen sabaq beretin Sáýle Rahımova degen muǵalimimiz boldy. Sol kisi bir ret menen shaı surap, men oǵan qaryzǵa bere almaıtyndaı bolyp, áıteýir sózbuıdaǵa salyp birshama júrip qaldym.

Bir kúni orys tili sabaǵynda sol kisi mektep bitirgennen keıin ne isteıtinimiz týraly shyǵarma jazýǵa tapsyrma berdi.

Ári oılanyp, beri oılanyp shala orysshamdy qamshylap, áıteýir kelesi mátindegideı sóz jazyp shyqtym.

"Posle okonchanıe shkoly postýplıý v VÝZ. Eslı vdrýg po nekotorym obstoıatelstvam ne polýchıtsıa, býdý do konsa zanımatsıa s kommersıeı. Býdý otkryvat torgovyı dom v aýle. Nazvanıe – MAS (Másimǵazy Aıdar Sábetuly). 

Dorogaıa, Saýle Rahımovna! Vy ne obıjaıtes! Kogda ıa otkroıý magazın, ıa vam korobký chaıa besplatno dam".

Osylaı jazdyq ta shyǵarmamyzdy ótkizdik. Jınap alǵan muǵalim bárin oqyp otyrdy da bir kezde ishek-silesi qatyp kep kúlsin. Meniń qaǵazymdy ustaǵanyn bilip otyrmyn. Uıat ta qysyp barady. Sol jerde ony balalarǵa oqyp berip, alǵysyn jaýdyryp jatyr ǵoı.

Sodan ne kerek, mektepti de támámdadyq. О́zim álgi orys tili sabaǵynda jazǵandaı oqýǵa túse almadym. Saýdammen aınalysa berdim. Kútken dúkenimiz de ashyldy. Sol jyly jazda Sáýle apaıymyz aýyldan kóship ketti.

Arada birshama ýaqyt ótken. Bir kúni bir toıda júrsem, Sáýle apaıymyz da kelipti. Apaıdy kóre sala eski ýáde eske túsip, toıdy tastaı sala úıge qaraı qustaı ushtym. Dúkenge kirip, bir qorap shaıymdy kóterip, apaıdyń qonaqqa túsken úıine taýyp baryp, ońasha shyǵaryp aldym. Aldyna kólikten bir qorap shaıymdy shyǵaryp qoıdym da bar jaǵdaıdy ol kisiniń esine túsirip aıta bastaǵanda-aq jylaǵan kúıi qushaqtaı aldy. Ekeýmiz bir jylasyp, bir kúlisip tabystyq solaı.

Ol kisi álgi men ýáde etken qorap shaıda bas tartpasy bar ma?! Qymbat dedi, qajet emes dedi. Men de tabandap turyp alyp, almasa renjıtinimdi aıtyp, áıteýir qolyna tabystadym. Sol kezde synyptyń aldynda bergen ýádem kóp uzamaı oryndalǵan. Mine, bul da jas kezdiń enshisinde qalǵan jyly estelikterdiń bireýi.

- Rasynda, aǵa, kishkentaıdan bul salaǵa aralasyp, súıegińiz erte qataıǵan eken. Abyroi.kz dúkeni neshinshi jobańyz? Búgingi taqyryptyń tóńiregine oralsaq...

- Aýylda dúken ashtyq. Ony júrgizdik. 2004 jyly áıelim Quralaımen shańyraq kóterdik. Sosyn aqyryndap qalanyń kásibine aralasý qajettiligi týǵanyn túsindim.

Áıelim ekeýmiz qaladan sývenır satatyn dúken ashyp, onyń fılıaly retinde elordadan da bir dúken ashtyq. Osylaı kishkene qanat jaıyp kele jatqan mezgilde mınıstrlikten hat kelip tústi. 2005 jyly Japonııada ótetin EXPO-ǵa qatysý týraly. Kezinde Nur-Sultan qalasyndaǵydaı emes, bul kórmeniń aýqymy keń edi. Úzilissiz alty aı boıy bolatyn. Ol jaqqa alyp baratyn taýarlardy basqa dúkenderden bir aıǵa qaryzǵa alyp, zattarymyzdy jınaqtap, shekaradaǵy, tasymaldaǵy qanshama máselelerdi sheship, jettik áıteýir japon jerine. Sol jerde bizdiń ulttyq naqyshtaǵy dúnıelerimizdiń barlyǵy japon halqynyń asa qyzyǵýshylyǵyn týǵyzyp, sol sapardan oljaly qaıttyq.

Ol sapardan oralǵan kezde, osy kásipterdi endi-endi bastap kele jatqan kezde meniń jasym 24-25 shamasynda edi. Ol kezde birden iri seh ashatyndaı qaýqar joq. Almatynyń irgesindegi Irgeli degen aýyldan jer telimin alyp, sol jerden úı saldym. Sol úıdi seh retinde paıdalandym. Endi qıyn boldy. Nesin aıtaıyn, qaladaǵy kepteliste turyp, odan keıin aýyldyń nashar jolymen óndiris orynyna kúnine birneshe márte qatynap-aq sharshaıtynmyn.

"SÝM" saýda ortalyǵynda bizdiń saýda núktemiz boldy. oǵan taýardy alyp barý, Irgelige qaıta kelý qıyn-aq edi. Shúkir, qazir bul qıyndyqtardan óttik. Áıelim ekeýmizdiń kúndiz-túni uıyqtamaı jasaǵan qyzmetimizdiń nátıjesi kórinip keledi.

- Sizderdiń ónimderińizge zer salsaq, sapa men túster garmonııasynyń utymdy ushtasqanyn baıqaımyz. Ulttyq kıim úlgisindegi osyndaı ilgeri qadam kimniń yqpalymen, kimniń ıdeıasymen jasaldy?

- Jumysty bastar kezde biz óz baǵytymyzdaǵy barlyq ónimderdi saralap shyqtyq. Kózdiń, kóńildiń súzgisinen ótkizdik. Solardyń artyqshylyqtaryn, kemshilikterin kórip, ózimizdiń dúnıemizdi jasaǵanbyz. Birinshiden, bizdiń ónimde qandaı da bir artyqshylyq bolsa, ol ujymdyq talǵamnyń, bizdiń tutynýshylarymyzdyń bıik talǵamynyń arqasynda.

Adam ózi qalaǵan nárseni kóz aldyna elestete alady. Biz der ýaqytynda qajet dúnıeni jasaı aldyq. Jáne biz jasaǵan ónim tutynýshylar tarapynan óziniń laıyqty baǵasyn alyp keledi dep oılaımyn.

Basty maqsat – tutynatyn adamǵa úılesimdi bolýy, oǵan unaýy. Aqsha ekinshi orynda. Salystyrmaly túrde talǵamyn qanaǵattandyra alsa, mine, osy – eń úlken jetistik.

- О́zińiz Japonııa jerin kórip keldim dedińiz. Ekonomıkasy bizden birneshe jyl alǵa ozǵan elden kelip, saýdanyń qaınap turǵan ortasyna túspeı, nege ulttyq kıim óndirý isine keldińiz? Qorqynysh bolmady ma? Álde belgili bir taýar ótkizem dep kózdegen núktelerińiz boldy ma?

- Japondar ekonomıkalyq áleýeti artyp, álemdegi kóshbasshy elderdiń birine aınalyp otyrsa da, ózderiniń ulttyq ıdeologııasynyń qazyǵynan shylbyr úzip ketpegen. Olar toı-tomalaǵyna da, jıynyna da sol koımonosy men aıaqtaryna tórtburyshty aıaq kıimderin kıip alady.

Bizdiń ulttyq kıimderimiz tamasha. О́zgeler qyzyǵyp ta, qyzǵanyp ta qaraıdy. Biraq sol ulttyq qundylyqtarymyz sandyq túbinde, qorjyn basynda ǵana júretin halge jetken.

Bul óndiristi ashqandaǵy basty maqsat sol – ulttyq naqyshtaǵy hám zamanaýı stıldegi kıimder jasap shyǵarý. Ulttyq kıimderimizdi jandandyrý arqyly eldiń rýhyn, ulttyq bolmysyn, eńsesin kóterý. О́ziniń túpqazyǵyna jaqyndaǵan urpaqtyń boıynda avtomatty túrde ulttyq rýhy oıana bastaıdy.

Ras, meniń taýarymdy eldiń barlyǵy jappaı alady dep oılaǵan joqpyn. Sonymen qatar, jaldaǵan jumysshylarymnyń eńbekaqysyn tóleý, taýardy ótkizý, ony eldiń qalaı qabyldaıtyndyǵy týraly kóp oılandym. Biraq ózime sendim. О́ıtkeni, bizdiń elde men sııaqty oılaıtyn, talǵamy menimen uqsas adamdar bar ǵoı, tabylady ǵoı. О́zim de kezinde Japonııaǵa alyp baratyn deni saý ulttyq kıim tappaǵanmyn. Tabanymnan tozyp, eldegi birshama bazar, saýda ortalyqtaryn súzip shyqtym. Sapaly dúnıe joq. Eger sol sapaly dúnıeni men jasasam, alatyn adam tabylady degen oı basty negiz boldy.

- Myna nárse qynjyltady. Ulttyq bolmysymyzdyń kórinisi retinde júretin etnoqundylyǵymyz – ulttyq kıim-keshek. Osylardyń shań basyp, sandyq túbinde tyǵylyp jatqanyna qansha ýaqyt ótti. Biraq áli bir kúndelikti turmystyq qoldanysqa engize almaı kele jatyrmyz. Qalaı ulttyq kıimderimizdi brendke aınaldyrsaq bolady? Sizder bul baǵytta qandaı jumys jasap jatyrsyzdar?

- Ras, bizde áli sol eskilikti qaldyǵy bar. Sanamyzdy. Taqııa men shapan qarttar úshin degen ispetti. Biraq biz ben siz, jastar kórip júrgen qyrǵyz piship, qytaı tikken shapandar qolaısyzdaý. Ulttyq naqyshtaǵy bederi bar kıimderdi ár adamnyń qalaýyna oraı tigýge bolady.

Sondaı-aq, bul máselede dızaınerdiń, tiginshiniń jumysy basym ról oınaıdy. Elimizde deni túzý dızaıner joq emes. Osy saladaǵy mamandardyń ıdeıasyna, jobasyna qarjy salatyn azamat joq.

Osy jaǵdaılardy eskere otyryp, biz kúni keshe dızaınerlerge konkýrs jarııaladyq. Júlde qoryn mıllıon teńge dep qoıdyq. Bizdiń taraptan jaqsy hám "jańa" ıdeıasy bar mamanǵa kómek bolsa, múmkindik bolsa degen oımen. Usynys jiberip jatqandar, jobasyn jiberip jatqandar barshylyq. Bul másele kezek kúttirmeıtin másele ekenin jaqsy túsinemin. Aldaǵy ýaqytta bizdiń dúkenderde etnozamanaýı úlgidegi kıimder jaryq kórýi tıis. Kóp uzamaı tutynýshylardyń ózderi de kýá bolyp qalar, buıyrsa...

- Baǵa qymbat. Bul – kópshiliktiń sizderge qoıǵysy keletin basty suraǵy. Qymbat baǵa shıkizatqa ketken shyǵynnyń esebinen be, álde ónimdi abyroıly, bedeldi etip kórsetip, brendke aınaldyrýdyń aılasy ma?

- Brendke aınaldyrý úshin baǵa kóterý degenmen kelise almaımyn. Taýar birinshi brendke aınalyp, sosyn baǵa kóteriledi, negizinde.

Al baǵanyń qymbattyǵynyń sebebin aıtaıyn. Mysaly, bizdiń baǵa kimmen salystyrǵanda qymbat? Bazardaǵy qytaı men qyrǵyzdyń taýarymen salystyrǵanda.

Tek baǵany salystyryp, qatelesýge áste bolmaıdy. Ásilinde, aldymen sapany salystyrǵan jón. Baǵaly ári sapaly dúnıe tutynǵyńyz kelse, aqshasynan aıanýǵa bolmaıdy.

- Abyroikz.kz qansha adamdy jumyspen qamtyp otyr? Qansha qalada dúken jumys jasap tur?

- Qazirgi ýaqytta bizdiń kompanııanyń óndiris orynynda 60-tan astam adam jumys jasaýda.

Eki qalada fılıalymyz bar. Qazirgi ýaqytta batys óńirden dúken ashsaq pa degen josparymyz bar. О́ıtkeni, sol aımaqtan suranys kóp.

- Sońǵy saýal bolsyn, aǵa. Sizderdiń ónimderińizge qyzyǵýshylyq tanytatyndardyń qatarynda qarapaıym azamattardyń sany basym ba, álde ákim-qaralardyń, sheneýnikterdiń, ánshi-kúıshilerdiń qarasy kóp pe?

- Iá, joǵary jaqtan bizdiń ónimdi tańdaıtyndar barshylyq. Ártis te bar, ánshi de bar, kásipkerler men ákimder de bar. Aralasyp jatyr. Bólip qarastyrǵandy biz de jón sanamaımyz.

Talǵamy joǵary, boıyndaǵy rýhy oıaý jigitterdiń kópshiliginiń tańdaýy bizge túsip jatady. Bul úrdis bizdi qýantady. Qarapaıym jumysshylardan bedeldi tulǵalarǵa deıin birdeı qyzmet kórsete beremiz.

- Áńgimeńizge rahmet!

Suhbattasqan: Ádilet Mádenıet