Jasqaırat Súndetuly: Aýylsharýashylyǵyn damytý - kezek kúttirmeıtin másele

Ekonomıka ǵylymynyń doktory, professor, aýylsharýashylyǵy akademııasynyń akademıgi Jasqaırat Súndetulymen aýyl sharýashylyǵy salasynda qordalanyp qalǵan máseleler jaıynda suhbattastyq.  

– Jasqaırat Súndetuly, ózińiz bilesiz, biz osy ýaqytqa deıin eldegi aýyl sharýashylyǵy salasyn damytý maqsatynda birneshe memlekettik iri-iri baǵdarlamalar júıesin túzdik? Qalaı oılaısyz, qazaqtyń qaımaǵy sanalatyn aýyl tynysyn keńeıte aldyq pa? Agrosektorǵa jasalynǵan reforma óz údesinen shyǵa aldy ma? Maman retinde buǵan ne aıtar edińiz?

–Elimizdiń ekonomıkasyndaǵy eń mańyzdy salanyń biri – aýyl sharýa shylyǵy. Aýylda halqymyzdyń jartysyna jýyǵy turady jáne onyń úshten bir bóligi eńbek etedi. Ár jyl saıyn naq osy sektorda eldiń ulttyq baılyǵynyń 7 paıyzy jasalady. Menińshe, bizdiń memleketimiz aýyl sharýashylyǵy salasyn reformalaýda ózindik jetistikterge jete aldy. Osy salany zerttep júrgen ǵalym retinde muny aıqyn aıta alamyn.  Tipti reformalar legin kezeń-kezeńimen jiktep aıtýǵa da bolady dep esepteımin...

– О́zińiz bilesiz, qazirde aýyl sharýashylyǵy salasyn zettep júrgen ǵalymdar tarapynan Qazaqstanǵa jańa agrosaıasat qajettigi basa aıtylady. Siz mundaı pikirlermen kelisesiz be?

– Ras, qazirde statıstıkalyq derekter kórsetip otyrǵandaı, aýyl sharýashy lyǵynyń damýynyń biraz kórsetkishteri 1990 jylmen salystyrǵanda áli de kemdeý. О́tken  mol astyq (30 mıllıon tonnaǵa jýyq) jınaldy dep qýanýdamyz. Egistiktiń ár gektarynan orta eseppen 18,5 sentnerden óńdelmegen ónim alyndy. Tazartqan kezde onyń 10-15 %-y óli jáne basqalaı qaldyqtarǵa jatady. Birazy ashyq toktarda qardyń astynda qalyp shirýi múmkin. Eksportqa jiberiletin astyqtar da Reseı men Ýkraına porttarynda ártúrli sebeptermen tejelip te jatady.  Sondyqtan jınalǵan astyqtyń birazyn jergilikti turǵyndarǵa tamaqtyq un-nan ónimderin óndirý jáne jem-azyq úshin arzandaý baǵamen satqan durys. Sońǵy alty jylda jalpy ónimniń 70%-dan astamyn shaǵyn bıznes sýbektileri (jeke qosalqy jáne sharýa qojalyqtary) beredi. Solaı bola tursa da kishigirim sharýashylyqtarǵa memleket tarapynan laıyqty qoldaý bolmaı otyr. Shaǵyn sharýashylyqtardy (sharýa qojalyǵy, úı sharýashylyǵy) nesıelendirý kóbi nese olardyń kepildikteriniń bolmaýy saldarynan jetimsiz bolady. Aldaǵy ýaqytta osyndaı sharýashylyqtar ózara birlesip, óndiristik jáne qyzmet kórsetý kooperatıvterin uıymdastyrýlary qajet. Qarjylandyrýdyń birlesken tásilin, ıaǵnı shaǵyn sharýashylyqtar óz quraldary esebinen nesıeniń – 30%-yn memleket – 50-60%-yn, bank 10-20% mólsherinde engizýdiń mańyzy zor. Ol táýekeldiktiń ádil bólinýine múmkindik berer edi. Mine, agrosaıasatqa osyndaı jańashyldyq engizsek, aýyldaǵy sharýalar qoldaýdy anyq seziner edi.

 – Búginde aýylǵa nesıe berý júıesi, jerdi nesıege berý ádisi, mal basyn nesıege berý ádisi qaıta jandana bastady ǵoı. Jalpy, osy sharýalardy bankke boryshker etý qanshalyqty jemisin bermek? Bul tásil aýyl sharýashylyǵyn órkendete me?

– 90-jyldardaǵy jekeshelendirý kezinde eldi mekenderdegi turǵyndar ózderine tıesili úlesterge bólingen shartty jer telimderin, kúrdeli qurylystar men iske jaramdy tehnıkalardy qalaı paıdalanýdy bilmedi. Olar kóbinese burynǵy dırektorlar men mamandar uıymdastyrǵan jaýapkershiligi shekteýli seriktestikterge jalǵa berildi. Jaldaý aqysy kelisimshart boıynsha jyl aıaǵynda jalpy ónimniń 3-5 paıyzy mólsherinde naqtylaı (bıdaı, kómir, saban t.b.) óteldi. Osy jyldary (1994-1998) aýa raıynyń qolaısyzdyǵynan egin shyqpady, ınvestorlar salǵan qarjy qaıtarylmady jáne onyń ósimdik tólemderi kóbeıe tústi. Qaryz berýshiler (ınvestorlar) tehnıka jáne basqa negizgi qorlardy tólemaqyǵa talap etip, alyp qoıdy. Shartty jer telimderi de olarǵa ekinshi jalǵa berildi. 2003 jyly qabyldanǵan Jer kodeksi boıynsha jerdi jalǵa berý toqtatyldy. Al shartty jer telimderi bar aýyl adamdary olardy sol aýyldaǵy ınvestordyń kásiporynynyń jarǵy qoryna eń tómengi baǵamen (1 gektar jer – 5-10 teńgeden) qosyldy. Nátıjesinde jańadan jaýapkershiligi shekteýli seriktestikter (JShS) qurylyp, ortalyqtandyrylǵan holdıngilerge birikti. Olardyń quryltaıshylary sol ınvestorlar – ózderi kásiporynnyń jumysyna tikeleı basqarý-baqylaý jumystaryn júrgizedi, óndirilgen ónimder men túsken paıdaǵa tolyq ıelik etedi, atqarýshy dırektorlardy taǵaıyndaıdy. Birqatar ınvestorlar kóptegen astyq qabyldaý pýnktteri men elevatorlardy, un kombınattary jáne basqa da óńdeý kásiporyndaryn satyp alyp, iri astyq kompanııalaryna, ıaǵnı holdıngilerge aınaldy. Qazirgi kezde Aqmola, Qostanaı jáne Soltústik Qazaqstan oblystarynda astyq sharýashylyǵyndaǵy iri kompanııalardyń úlesine dándi daqyldardyń – 36,6%-y, al eksportqa ketetin astyqtyń 50- 55%-y tıesili. Árıne, iri kompanııalarda agroónerkásip kesheniniń úsh quramdas bóliminiń kásiporyndary ıntegrasııa negizinde birigip, ortalyq basqarý organy qurylady, bilikti menedjerler keledi. Qarjylyq kózderi artyp, jańa tehnıka men tehnologııalardy qoldaný múmkindigi týady, eńbek ónimdiligi ósedi, ónimderdiń ózindik quny azaıyp, tabys kóbeıedi, nátıjesinde qurylymnyń básekelestik qabileti kúsheıip, ishki jáne syrtqy rynoktardy ıgerýge bolady. Sondyqtan óz basym aýyldy nesıelendirý isin saýatty júzege asyra bilý kerek dep sanaımyn. Bul – qolynda qarajaty joq sharýaǵa tabys kózin beretin bastama.

– Qaısybir ǵalymdar «biz aýyl sharýashylyǵyna jan bitirý úshin aldy men ishki mıgrasııamyzdy rettep alýymyz kerek» desedi. Olardyń paıymdaýynsha, Qazaqstanda 72 aýdan bar bolsa, olardyń úshten biri – ómir súrýge qolaısyz aımaqtar. Bul aımaqtarda qýańshylyq, egistik jerlerdiń sortańdanýy basym. Siz ishki mıgrasııany retke keltirý týraly pikirlerge qalaı qaraısyz?

– Qazirde aýyldyń baıyrǵy turǵyndarynyń shamamen úshten biri sharýa qojalyqtaryn quryp, bólinip ketti. Qalǵandary shartty jer telimderiniń ıeleri quqyǵynan aıyryldy, kópshiligi jumyssyz qaldy. Olarǵa burynǵydaı naqtyly kómek (kómir, jemshóp, tipti sabannyń ózi) berilmeıdi. Aýyldaǵy jaldanyp isteıtin jumysshylardyń jalaqysy respýblıkalyq ortasha deńgeıden eki eseden asa kem. Aýyl turǵyndary, ásirese jastar jan-jaqqa, kóbinese qalalarǵa kóshýde. Memlekettik saıasat boıynsha ekonomıkalyq, áleýmettik jáne ekologııalyq áleýetteri tómen aýyldardyń turǵyndaryn kóshirý kózdelip otyr. Statıstıkalyq derekter boıynsha, elimizde barlyǵy 175 aýdan bolsa, sonyń ishinde 72 aýyldyq aýdan osyndaı sıpattama alǵan. 2010 jyly aýyldyq eldi pýnktterdiń sany sońǵy on jylda (2000- 2010) 7863-ten 7031-ge deıin, ıaǵnı 832-ge azaıǵan. Buryn mal jaıylymy esebinde paıdalanatyn 90 mıllıon gektardan astam jaıylymdyq jer memlekettik qordyń esebine kóshken. Jer baılyǵy – el baılyǵy. Álemdegi barlyq soǵys kóbinese jer úshin júrgiziledi. Bizdiń esepteýimizshe, dúnıejúziniń árbir eline orta esep pen 0,6 mln sharshy kılometr qurǵaq jer keledi eken, al tek Qazaqstanda 2,7 mln sharshy kılometr jer bar. Olaı bolsa, ata-babala rymyz aq naızanyń ushymen, aq bilektiń kúshimen alyp qalǵan osynshama jer meılinshe tolyq paıdalanylǵany durys jáne onyń jolyn (jergilikti jerge beıimdelgen jáne joǵary ónimdi asyl tuqymdy býdandastyrylǵan mal men jańa jem shóp túrlerin paıdalaný, ártúrli kooperatıvtik qurylymdar qurý, aımaqtyq agroqalashyqtar uıymdastyrý, balamaly energetıkalyq kózderdi paıdalaný, jyljy maly úı-turmys qondyrǵylaryn shyǵarý jáne t.b.) tabýymyz kerek. Áıtpegende erte me, keshpe ol jerge kóz alartýshylar kóbeıedi, bara-bara onyń talaýǵa túsýi de múmkin. Sol kezde el bolashaǵy kúmándi.

- Biz birazdan beri agroónimderdiń nasıhatyn arttyrý maqsatynda aýyl sharýashylyǵy jármeńkesin uıymdastyrýdy ádetke aınaldyrdyq. Osy jármeńkeniń agroónim áleýetin arttyrýǵa járdemi qandaı deńgeıde?

 – Aýyl sharýashylyǵy jármeńkesin uıymdastyrý jumystary sońǵy ýaqyttary formaldy sharýaǵa aınala bastady. Eger biz áleýmettik turmysy tómen adamdarǵa kómek jasaǵymyz kelse, «gıgantomanııa» jasamaı, jármeńkelerdi jyljymaly jasaý kerek. Qaıda tutynýshy kóp bolsa, sonda kóbirek aıaldaıdy. Jalpy, aldyǵa maqsat qoıý bir de, ony iske asyratyn mehanızmderdi qalyptastyrý múlde bólek. Aýyldyń básekelestik deńgeıin kóterý úshin, sóz joq, qazir ózge sharalardan buryn óndiriste ınnovasııalyq tehnologııa, jańa tehnıka qoldaný qajet. Buryn sosıalıstik qoǵamda qyzmet etken tehnıka naryqtyq keńistikke sáıkes kelmeıtini barshaǵa aıan. Qalyptasqan baǵadaǵy tepeteńdiktiń joqtyǵy, aýyl ónimine baǵanyń tómendigi ınnovasııalyq tehnologııaǵa, qýatty tehnıkaǵa qol jetkizýge múmkindik týdyryp otyrǵan joq. Sapaly tehnologııa sanaýly ǵana kásiporyndarda bar. Esińizde bolsyn, ınvestısııa quıylmaı, jańa tehnıka da, jańa ındýstrııalyq tehnologııa da kelmeıdi. Sondyqtan aldymen baǵa tepe-teńdigin qalyptastyratyn mehanızmderdi iske asyryp baryp, aýyldy tehnologııamen qamtamasyz etý jaǵyn qolǵa alǵan jón dep oılaımyn. Sonda ǵana aýyldyń bolashaǵy kemeldi bolary daýsyz.

Suhbattasqan: Qarlyǵash Zaryqqanqyzy