Radıkalızmge qarsy turýdyń tásilderi qandaı?

Sonyń biri – din. Aǵymdardy shynaıy ıslamǵa qarsy qoıý arqyly azamattardyń arasynda arazdyq týdyrýda. Munyń negizgi maqsaty el ishinde búlik shyǵarý arqyly elderdiń ortalyq bıligin qulatý. Bul másele Ortalyq Azııa elderinen oqshaý  emes. Joǵarǵy bólimderde Ortalyq Azııaǵa saıası-áleýmettik yqpaldar men ıdeologııalyq tartystardy saraptaldy. Endi osy máselelerge álemdik táýelsiz sarapshylardyń pikirimen qarasaq.

International Crisis Group – ICG syndy halyqaralyq daǵdarystyq top Ortalyq Azııa elderi radıkalızmmen shynaıy kúresip otyrǵan joq dep atap ótedi. Atalmysh sarapshylar qaýymdastyǵy Ortalyq Azııaǵa qatysty mynadaı sıpattama beredi: «Ortalyq Azııanyń korrýpsııa jaılaǵan memleketteri radıkaldyq ıslamǵa qarsy is júzinde eshqandaı áreket jasap otyrǵan joq. Bul aımaqtaǵy elderdiń bıligi kerisinshe, azamattardyń erkindigin shektep, ózgeshe oılaıtyndardy qýǵynǵa salyp radıkaldaný prosesin jedeldetip jatyr». Árıne bul birjaqty pikir dep sanaımyz. Sebebi Orta Azııa memleketteri múmkindiginshe sybaılas jemqorlyqpen kúresip, sanany ózgertýge, jeke kózqarasqa múmkindik berýde. Biraq jeke kózqarastyń saıasatqa aınalyp, eldiń arasynda búlik salmaýyna múmkindik bermeı. Biz saraptap qarasaq, bul aımaqtaǵy elderdiń ǵasyrlyq tanym-túsinigimen sanasýymyz qajet dep sanaımyn.

Halyqaralyq daǵdarystyq top Ortalyq Azııa elderi úkimetterin qaýipsizdikti qamtamasyz etý salasyndaǵy yntymaqtastyqty jaqsartyp, dinı erkindikke qatysty zańnamalardy lıberaldandyrýǵa jáne jastardyń ekonomıkalyq jaǵdaıyn jaqsartýǵa shaqyrǵan.

Astanadaǵy Nazarbaev ýnıversıtetiniń saıası ǵylymdar men halyqaralyq baılanystar bólimi professory Elen Tıbo Ortalyq Azııanyń dinı ahýalyn bylaısha sıpattaıdy: «Ortalyq Azııadaǵy elderinde dinge yqylas artyp keledi. Árıne, Túrkimenstandaǵy jaǵdaıdy jaqsy bilmeımiz, óıtkeni ol elge bara almaımyz. Jasyna qaramastan dinge bet burǵan jáne dindi ýaǵyzdaıtyn adamdar sany qoǵamnyń barlyq toptarynda kóbeıip keledi. Ortalyq Azııada sekýlıarızm qundylyqtary da myqty. Halyqtyń kóp bóligi memleket dinge aralaspaýy tıis (memleket dinnen bólek bolýy) degen saıası prınsıpti myqty ustanady. Biraq radıkal toptardyń shyǵyp jatqany da ras. Buryn ondaı toptar bolmaǵan. Bul qubylys onsha kóp taraı qoımaǵanymen, oǵan nazar aýdarý kerek. Qyrǵyzstan men Tájikstanda kedeılik deńgeıi joǵary ekenin ras. Mysaly, Sırııa men Irakqa attanǵan Ortalyq Azııa turǵyndarynyń ishinde mıgranttar kóp. Olar ózge elden jumys izdeýge shalqyp ómir súrip jatqandyqtan ketken joq. Olardyń kóbi - muqtaj jandar. Myna bir mańyzdy jaıtty aıtý kerek - olar radıkaldar qataryna kedeıliktiń kesirinen emes, qoǵamnan shetqaqpaı kórgendikten qosylǵan. Reseıdegi mıgranttardyń ómiri qandaı qıyn ekeni belgili: jumys aýyr, kemsitýshilik faktorlary kóp, mıgranttar ol jaqta ózderin ekinshi sortty adam sezinedi. Buǵan qosa, olar týystarynan jyraqtap, qoǵamnan shettetilip qalǵandaı sezinedi. Sırııa men Iraktaǵy «Islam memleketi» radıkal uıymyna qosylǵandardyń ishinde ıslam dinin endi ǵana qabyldaǵan eýropalyqtar da kóp. Olar da ózderin qoǵamnan áleýmettik shetqaqpaı kórgendeı sezinip radıkaldarǵa ergen. Olardyń bári kedeı deýge bolmaıdy. Demek munyń sebebin kedeılikpen qatar, olar tap bolǵan áleýmettik oqshaýlanýdan izdeý kerek».

«Adamnyń dinı senimine qysym kúshıe berse, radıkalızm arta beredi. Ortalyq Azııada bul jaǵynan Tájikstan, О́zbekstan memleketterin ataýǵa bolady», - deıdi Varshavadaǵy Shyǵys zertteýler ortalyǵynyń sarapshysy Iozef Lang.

Táýelsiz sarapshylardyń saraptamasyna nazar salatyn bolsaq, qoǵamda, jazasyn óteý oryndarynda dinı senimine erkindik bere otyryp, ózara suhbat negizinde dástúrli qundylyqtardy, beıbitshilik ıdeıasyn sanalaryna sińirý qajet dep esepteıdi. Sonymen qatar, eldiń áleýmettik jaǵdaıyn kóterip, erkindik, demokratııa qundylyqtaryn saqtaýdyń mańyzdylyǵyn alǵa tartady.  Azamattardyń sanasyndaǵy rýhanı vakkýmǵa azamattar óz erkindikterimen jetý qajet dep esepteıdi. Saraptap qarasaq, bul uǵymdardyń mańyzdylyǵy joǵary bolǵanymen, teris áreketterge ıtermeleıtin ıdeologııalarǵa ár el ózindik ulttyq bolmysyn qarsy qoıý arqyly ǵana máseleni jeńildetpek dep sanaımyz. Sebebi fılosofııa, tarıh, taǵy da basqa ǵylymdardyń negizdeýi boıynsha ár halyqtyń óz bolmysyn izdeýinen ózge bolmysqa shatalyp ketetinin usynylýda. Iаǵnı, atalyp otyrǵan máselelermen kúreste birneshe baǵytty qoldanýdy qajet etetindigin búgingi tájirıbe kórsetip berýde.

Jaras Ahan,

tarıhshy