Abaıla, bılik! Abaıla, halyq! "Bir tolqýdyń bolary anyq"

Týra úsh kúnnen keıin Qazaqstanda kezekten tys prezıdent saılaýy. Qazirgi tańda OSK tirkegen jeti kandıdat halyqqa úgit-nasıhat jumystaryn júrgizip jatyr. Biletinder «bul saılaý burynǵy saılaýdan erekshe» degendi aıtady. Dese, degendeı-aq, buryndary saılaýǵa asa mán bermeıtin halyqtyń bul jolǵy belsendiligi rasynda basqasha. Ásirese, áleýmettik jelide  saıası doda týrasynda túrli pikirler jazylyp, "bolashaq prezıdentimiz, mine, myna kandıdat bolady" degen naqty boljamdar da aıtylyp jatyr. Biraq kóptegen jeli qoldanýshylary aıtar sóziniń astaryna úńilip, jasaǵan boljamdarynyń baıybyna baryp júr deı almaımyz. Deı turǵanmen saılaý týraly saıası saraptap, saýatty pikir jazyp júrgender de joq emes. Solardyń biri  saıasattanýshy Baýyrjan Serikbaevtyń aıtqan oılaryn, jazǵan pikirlerin Facebook jelisinde tushynyp oqıtyndar kóp. Osyǵan baılanysty Qamshy.kz aqparat agenttiginiń tilshisi  Baýyrjan Serikbaevpen jasaǵan suhbatyn nazarlaryńyzǵa usynady.

Nazarbaevtyń prezıdenttikten ketýine tórt naqty sebep bar

- Baýyrjan, áńgimeni áriden tarqatsaq. 19 naýryzda Qazaqstandy 30 jyl basqarǵan Nursultan Nazarbaev bılikten ketti. Siz saıasattanýshy retinde Nazarbaevtyń bul sheshimine qandaı baǵa beresiz? Nege oılamaǵan jerden bir-aq kúnde prezıdenttikten ketti?

- Elbasynyń bılikten ketýi bir kúnde iske asty dep oılamaımyn. 30 jyl memleketti basqarǵan tuńǵysh prezıdenttiń bılikten ketý prosesi daıyndyqpen, jan-jaqty oılastyrylǵan qadamdarmen iske asady. Bılik bul prosestiń 2016 jyldan bastalǵanyn aıtýda. Ábden múmkin. Meniń oıymsha, Elbasynyń mundaı sheshimge kelýine eń negizgi tórt naqty sebepti atap ótýge  bolady.

- Ol qandaı sebepter?

- Birinshiden, esterińizde bolsa, 2016 jyly tutas el aýmaǵynda «Jer máselesi» órship turdy. Táýelsizdik alǵan jyldardan beri halyqtyń jappaı kóterilgen sáti osy kezeń shyǵar... Bılik tuńǵysh ret óz sheshimine halyq tarapynan jappaı qarsylyq kórgen jer daýynyń psıhologııalyq saldary bılikte tym uzaq otyrǵan saıasatkerge áser etpeı qoımaıdy.

Ekinshiden, 2016 jyly kórshi О́zbekstan prezıdenti Islam Karımov dúnıeden ótti. Kóp uzamaı Karımov otbasynyń jaǵdaıy da qıyndaı tústi. Munyń bári bizdiń elıta úshin de úlken belgi men dabyl sıgnaly ispettes. Bılik tranzıtiniń bastalýyna Orta Azııadaǵy úlken kórshimiz О́zbekstanda bolyp jatqan saıası prosesterdiń de yqpaly bolǵany sózsiz.

Úshinshiden, sońǵy 10 jyldyqta álemdegi uzaq jyldar bılikte otyrǵan memleket basshylarynyń saıası tóńkeris jolymen birinen keıin biri basshylyqtan ketýi álemdik qaýymdastyqtyń bir bólshegi bolǵan Qazaqstanǵa da áser etti. 20-30 jyldap bılikte otyratyn avtorıtarly júıeniń zaman kóshine ilese almaı quldyraý prosesi bastaldy. Bul óz kezeginde 30 jyl bir prezıdenttiń basqarýynda otyrǵan qazaq qoǵamynyń sanasyna da óz áserin berdi. Bılik qoǵamda bolyp jatqan bul ózgeristerdi sezbeýi, esepke almaýy múmkin emes.

Tórtinshiden, el halqynyń saıası sanasy men mádenıeti osydan 15-20 jyl burynǵy deńgeıdegiden kóp ózgerdi. Qoǵam ózgeristi ashyq talap ete bastady. Bul prosestiń katalızatory retinde aqparattyq tehnologııanyń damýy da úlken rol atqardy. Qazaqstan halqy memlekettiń baqylaýynda bolǵan BAQ-qa senýden qaldy. Áleýmettik jelilerdiń damýy, keń taralýy aqparat almasýdy jeńildetip, árbir azamat óz pikirin erkin aıta alatyn, Qazaqstannyń kez kelgen núktesine pikirin jetkize biletin múmkindikterge ıe boldy. Jyl ótken saıyn eldegi barlyq sátsizdikter men kemshilikterge Elbasynyń ózin tikeleı aıyptaıtyn halyqtyń sany artyp kele jatqany sezilip turdy.

Budan da ózge qoǵamda qordalanǵan áleýmettik, ekonomıkalyq problemalardy atap ótýge bolady. Biraq joǵaryda atalǵan ishki jáne syrtqy faktorlar Elbasynyń óz ókilettigin ýaqytynan buryn toqtatyp, bılik tranzıtin bastaýyna sebepker ári yqpal etýshi negizgi faktorlar boldy dep esepteımin.

Saılaý ádil ótýi úshin el azamattary belsendi bolýy kerek

- Toqaevqa toqtalsaq. Nursultan Nazarbaev prezıdenttik ókilettiligin  toqtatqan soń zań boıynsha Qasym-Jomart Toqaev prezıdenttik laýazymdy ıelendi.  Siz feısbýktegi jazbalaryńyzda «Toqaev – qazirgi ótpeli kezeńde naǵyz el basqaratyn adam» dep baǵa beripsiz. Nelikten?

– Ol ras. 30 jyl memleketti basqarǵan Elbasy óz ókilettigin toqtatqanda búkil Qazaqstan qoǵamy ishteı úlken tolqynysta boldy. Depýtattardyń bir bóligi tuńǵysh prezıdenttiń ketkenine qımastyqpen jylap jatqanda qoǵamnyń endi bir bóligi ózgeristiń bastalǵanyna qýandy. Alda bılik tranzıtiniń naqty praktıkalyq turǵyda iske asatynyna eshkimniń kúmáni qalmady. Dál osyndaı ótpeli kezeńde el tizginin saılaý ótkenshe ýaqytsha ustaýǵa buryn eshqandaı jemqorlyqpen aty shyqpaǵan, belgili bir klandar arasynda joq, eldiń kózinshe ózin táýelsiz saıasatkerdeı ustaıtyn Toqaevtyń kandıdatýrasy birden bir laıyqty kandıdat dep eseptedim.

 

- Toqaev resmı Ant bergen alǵashqy kúnnen bastap «Elbasynyń saıasatyn jalǵastyramyn» dedi. Biraq saılaý ádil ótedi dep ýáde etti. Qalaı oılaısyz, senýge bola ma, saılaýdyń ádil ótetinine?

– Negizi máseleni tereńinen qaraý kerek. Saılaý ádil ótýi úshin saılaýdyń sharttary ádil bolýy kerek. Bizde ádil saılaý sharttary bar ma? Árıne, joq! Mysaly, saılaýǵa túsetin kandıdat mindetti túrde 5 jyl memlekettik qyzmette jumys isteýi shart. Osy ádildik pe? Árıne, joq. Qanshama jeke sektorda jumys isteıtin mamandar, qarymy myqty bıznesmender men ómir boıy kompanııada, bank sektorynda eńbek etip kele jatqan Qazaqstan azamattarynyń konstıtýsııalyq quqyǵy aıaqqa taptaldy. Ekinshi bir olqylyq, eshbir Qazaqstan azamattary kandıdat retinde ózin-ózi usyna almaıdy. Saıası partııa nemese qoǵamdyq uıymnyń atynan ǵana túsýi shart. Bul da ashyq saıası básekeden qashqan búgingi júıeniń qıturqy qadamy dep sanaımyn. Bizdiń eldegi oppozısııalyq saıasatkerler men qoǵam saılaý týraly zań qabyldanǵanda uıyqtap jatty desek te bolady. Endigi qalǵany – qolda bar zańmen saılaýdy ótkizý.

Saılaý prosesi bastalǵaly beri eldiń aýzynda eki kandıdat jıi atalyp keledi. Birinshisi – qazirgi bılik usynǵan Q.Toqaev bolsa, ekinshisi – qoǵamdyq uıymnyń atynan túsken Ámirjan Qosanov. Meniń oıymsha, qoldaǵy bar zańmen saılaý ádil ótýi úshin el azamattary belsendi bolýy kerek. Ol úshin saılaýǵa qatysyp qana qoımaı, bir kún ýaqyttaryn qıyp, el aýmaǵyndaǵy saılaý ýchaskelerinde baqylaýshy bolyp saılaý prosesiniń ádil ótýin qadaǵalaýy shart. «Toqaev saılaý ádil ótedi» dedi. Demek, «saılaý ádil ótedi» dep qarap otyrý – jumsartyp aıtqanda, «ańǵaldyq» bolar edi.

Bul saılaýdyń basty ereksheligi – qoǵamnyń belsendiligi

- Bul saılaý, burynǵy saılaýdan Qosanovtyń, ıaǵnı, táýelsiz kandıdattyń qatysýymen erekshe degen pikirler kóptep aıtylýda. Al siz qandaı erekshelik kórip tursyz osy bir saıası dodadan?

– Meniń oıymsha, bul saılaýdyń ereksheligi – qoǵam saılaýǵa qatysty oılaryn ashyq jazyp, talqylap, pikirlerin belsendi túrde bildire bastady. Demokratııa 30 nemese 50 jyl ótkennen keıin ózinen ózi ornaı salmaıdy. Demokratııa – saılaý, saılaýǵa qatysý, bıliktiń aýysýy syndy saıası prosesterge qatysý jolyndaǵy naqty praktıkalyq is-árekettermen, tájirıbe arqyly keledi. Qazirgi saılaýdyń bir ereksheligi de – qoǵamnyń saılaý mańyzyn túsinip, belsendi túrde talqylaı bastaǵan qadamynda. Menińshe, aldaǵy ýaqytta da Qazaqstan azamattary eldegi saıası prosesterge belsendi aralasa bastaıdy. Sebebi, tym-tyrys jatý men passıv kózqarastyń quny aýyr ekenin 30 jyl uıqyda jatqan qoǵamymyz túsine bastady. Bul el sanasyndaǵy jaqsy ózgeris. Qoǵamdyq sanada aqyryndap bolsyn zamanǵa saı transformasııa júrip jatqanyn ańǵarý qıyn emes.

Qosanov kelse, jastardyń tynysy ashylady

- Siz ózin táýelsiz kandıdatpyn dep esepteıtin Qosanovty OSK tirkegen kúnnen bastap is-əreketterin jiti baqylap, burys ketken jerlerin synǵa da alyp júrsiz. Bir jazbalaryńyzda Qosanov 100 paıyz bıliktiń adamy dedińiz. Biraq sońǵy ýaqytta «bizde Qosanovtan basqa tańdaý joq» dep óz pikirińizge ózińiz qarsy shyǵyp, ony "kózsiz" qoldap jatyrsyz. Eger rasymen Qosanov bıliktiń adamy bolsa, qazirgi júıeden sharshap, ózgeristi qalap otyrǵan halyq nege oǵan daýys berý kerek?

– Bizdiń býyn, ıaǵnı jastar úshin osy saılaýdyń mańyzy óte zor. Birinshiden, bılikke demokratııalyq ustanymdaǵy Qosanov kelse, jastardyń tynysy ashylady. Básekeli saıası júıe ornap, ózgeshe oılaıtyn, kreavtıv jastardyń óz potensıalyn kórsetýine múmkindik bolady. Ekinshiden, eger erteń saılaýda Qosanov utylyp jatsa da úgit-nasıhat bastalǵannan bul kandıdattyń saılaýda óte belsendi bolǵany jastar úshin qajet. Ne úshin? Sebebi, halyqty oıatyp, elde demokratııalyq prınsıpterdiń ornaýyna, azamattyq qoǵamnyń damýyna halyqtyń sanasyn daıyndaıtyn katalızator bola alatyndaı múmkindik qolynda tur. Halyq sanasynyń ózgeris pen ashyq azamattyq qoǵamǵa daıyn bolýy, eldegi saıası sananyń ósýi – aldaǵy ýaqytta "osy elde qalyp eńbek etemin, qoǵamdyq-saıası prosesterge qatysamyn, saılaýǵa túsý arqyly básekeli ortada bıik minberge shyǵamyn" degen jastarǵa asa qajet.

Osy joǵaryda atalǵan eki maqsatta Qosanov kandıdatýrasyn tek  qoldap qana qoımaı, kerek jerinde qamshy da basatyn taktıkany ustandym. Saılaýaldy úgit-nasıhatyn soltústiktegi Býlaeva qalasynan, aýyldaǵy shaǵyn kitaphanadan bastaǵanda da kózsiz qoldaı bermeı úgit-nasıhatty qalaı júrgizse, halyqqa áseri kóp bolatynyn jazyp otyrdym. Shabyt beretindeı, kerek jerde namysyn oıatatyndaı taktıkamen óz pikirimdi Qosanovtyń saılaý shtabyn belgileı otyryp, áleýmettik jelide jarııaladym. Áleýmettik jelige tek qana úsh kúnde bir ret shyǵyp otyrýy, basty opponenti Toqaevqa tikeleı shabýyldamaı, janamalap qana sóıleýi – biraz sylbyrlyq tanytqandaı áser berdi. Dál osyndaı qadamdarynan keıin namysyn qajap, jigerin oıatatyndaı sózdermen qamshylap alatyn jazbalarymdy shyǵardym. «Qosanov bıliktiń adamy» degendi menen ózge de el azamattary jazyp jatty. Bul Qosanov kandıdatýrasy úshin el seniminen aırylatyn qaýipti tendensııa bolatyn. Dál osy jerde meniń jazbam Qosanovqa qarata «Sizdiń qazirgi áreketińiz bıliktiń jobasy degenge 100 paıyz dálel. Bul kúdik orynsyz ári jalǵan bolsa, osy saılaýda barynsha belsendi bolý arqyly ispen dáleldeńiz» degen maqsatta batyryp jetkizý arqyly namysy men jigerin qajaý jolynda jazylǵan edi.  

Kóbine issaparda bolyp Astanada bola bermeımin. Bir jolym túskende ózim arnaıy baryp, Qosanovtyń shtabynda bolyp, mán-jaıdy ishinen bilgennen keıin qazirgi júıe kandıdattardyń saılaý prosesi barysynda táýelsiz ári belsendi áreket etýine tolyq múmkindik bermeıtinine kóz jetkize bastadym. Biraq bizdiń Qosanovtan ózge tańdaýymyz joq. Saılaý prosesi basqasha formatta ótkenin qalasaq 5-10 jyl buryn zańdar qabyldanyp jatqanda belsendi bolýymyz qajet edi. Bul bizdiń qoǵam úshin ótkennen sabaq alar tájirıbe bolýy tıis. Qazirgi bizdiń qoldan keler áreket – zań aıasynda úgit-nasıhatty belsendi júrgizip, saılaýdyń barynsha básekeli ótýine yqpal etý men osy saıası proseste eldiń sanasyn barynsha oıatý.

Boıkot Qazaqstan jaǵdaıynda jumys istemeıdi

-Rysbek Sərsenbaı bastaǵan bir top oppozısııa ókilderi saılaýǵa boıkot jarııalap jatyr. 1 maýsym Astanada Halyq quryltaıyn ótkizdi. Bılikke óz talaptaryn aıtty. Oǵan kózqarasyńyz qalaı?

- Quryltaı ótti. О́zim issaparda bolýyma baılanysty qatysa almadym. Shyndyǵynda qatysqym-aq kelgen. Astanaǵa kelip úlgergenshe, quryltaı jıyny da aıaqtalyp úlgeripti. Ishinde bolmaǵannan keıin naqty kesip eshteńe aıta almaımyn.

Biraq óz azamattyq pozısııam – boıkot Qazaqstan jaǵdaıynda jumys istemeıdi. Erteń saılaýǵa qansha azamat kelse de saılaý ótken bolyp esepteledi. Boıkot burynǵy saılaýlarda da jarııalanǵan. Bılikke bul jol áser etedi dep oılamaımyn. О́zgeris bolýy úshin belsendilik kerek. Sol jolda naqty áreket qajet. Mańdaı terdi tógip qoǵamnyń sanasyn demokratııalyq prınsıpterge oıatý jolynda eńbek etýmen ǵana azamattyq qoǵam men ózgeristi alyp kele alamyz. Boıkot dep jatyp alyp,  eldi ózgertip jiberemin degen saıası taktıka Qazaqstanda jumys isteıdi degenge senbeımin.

Quryltaı ótti, biraq elge bergen keremet áserin kórip turǵanym joq. Talap qoıý arqyly da másele sheshiledi me eken? 30 jylda talaptyń kóp túri jasaldy osy ýaqytqa deıin. Nátıje bar ma?.. Boıkot jarııalap, talap qoıamyz degen jolda júrgen azamattar real ómirdegi Qazaqstan jaǵdaıyna oralǵany durys.

Qazirgi júıe sol qalpynda qalar bolsa, bir tolqýdyń bolary anyq

- Saılaýda qaıtadan bılik partııasynyń usynǵan kandıdaty jeńiske jetetin bolsa, ózgeris kútip júrgen halyqtyń pozısııasy qandaı bolmaq? Saılaýdan keıin halyq jappaı alańǵa shyǵady degenge kelisesiz be?

- Saılaýda bıliktiń kandıdaty jeńip jatsa, kóp sozdyrmaı elde saıası reformalardy qolǵa alýy kerek. Partııalar arasyndaǵy saıası básekege erik berilip, azamattardyń óz oıyn erkin aıtýyna jol ashylýy tıis. Qoǵam bılikke kim kelse de basty qoıar talaby – saıası reforma men áleýmettik, ekonomıkalyq jaǵdaıǵa qatysty kúrdeli reformalardy bastaýdy kútedi. Meniń oıymsha, eger bıliktiń kandıdaty jeńip jatsa, erteńine qoǵam tutas jappaı kóteriledi deýge kelmeıdi. Onyń basty sebebi – bıliktiń ókili saılansa da, tegi men aty bólek prezıdent el tizginine ustaıdy. Qoǵamda jańa prezıdent bir ózgeristi jasar degen úmit oty bolady. Birdi-ekili narazy toptar men azamattar jınalyp shyǵatyn belsendilik bolýy múmkin. Bul qadamnyń ózi bılikke úlken oı salary sózsiz. Bılik úshin eshnárse burynǵydaı bolmaıtynyna kózin jetkizetin qadam bolady. Qazirdiń ózinde el azamattarynyń belsendiligin kórgen bılik saılaýdan keıingi qadamdaryn oılastyryp jatsa kerek. Biraq saılaý ótkennen keıin de aldaǵy bir-eki jylda qazirgi júıe sol qalpynda qalar bolsa, bir tolqýdyń bolary anyq. Ol kezde halyq bul júıeden múldem kúder úzip, jappaı ashyq sherýge shyǵatyn áreketterge barary sózsiz.

Suhbatyńyzǵa rahmet!

Suhbattasqan: Mııat Káshibaı