Parasyz, ádil, bilimdi memleket... qalaı qurylady?

Ál-Farabıdiń eńbekteri kúni búginge deıin óz mán-mańyzyn joıǵan joq. "Qaıyrymdy qala turǵyndarynyń kózqarastary týraly traktat" – ál-Farabıdiń negizgi eńbekteriniń biri. Ol 948 jyly Mysyrda jazyldy. 942 jylǵy mátinniń birinshi úlgisi "Kıtab as-sııasa al-madanıııa" jeke shyǵarma retinde tanymal boldy.

Ál-Farabıdiń qaıyrymdy jáne qaıyrymsyz qalalar týraly ilimi túp-tamyrymen Platon jáne Arıstoteldiń minsiz memleket jáne memleket túrleri týraly iliminen bastaý alady. Platon óziniń "Memleket" degen shyǵarmasynda minsiz qalanyń qurylymy týraly oıyn bildirgen.

Ál-Farabıdiń "Qaıyrymdy qala turǵyndarynyń kózqarastary jaıyndaǵy traktaty" – oıshyl dúnıetanymynyń mazmundy arnalarynyń biri. Traktatta izgilikti qoǵam bolmysynyń negizgi tetikteri men qajetti sharttary týraly jan-jaqty taldanyp, zerdelenedi. Máselen, adamnyń tabıǵatynan kómekti qajetsinip, qoǵam qurýǵa beıildi ekenin jáne qoǵamnyń túrleri kóptigin aıtady. Sebebi, árbir adamnyń tirshilik etýi men kemeldilikke jetýi úshin qandaıda bolmasyn qaýym kerek. Ál-Farabıdiń pikirinshe, "qaıyrymdy qala" ıdeal bolyp tabylady. Bul – qaıyrymdy bıleýshi basqarǵan feodaldyq qala. Oǵan óziniń maqsatyna sáıkes áreket etetin basqarýshy sheneýnikter men sol sheneýnikterdiń maqsatyn júzege asyratyn kelesi rangili sheneýnikter kómektesedi, osylaısha qoǵamnyń tómen qabattaryna deıin.

Jalpy, adam qoǵamdastyǵyn fılosof eki túrge bólip kórsetedi: tolyq jáne tolyq emes. Tolyq qoǵamdastyqtyń ózin úsh túrge bólgen: úlken, ortasha, kishi. Úlken qoǵamdastyq degen – ol búkil jerdi mekendeýshi barlyq adamdardyń jalpy qoǵamdastyǵy dep kórsetedi. Al ortasha qoǵamdastyq degenimiz – belgili bir halyq retindegi qoǵam deıdi, kishi qoǵamdastyq – belgili bir qala retinde kórsetilgen.

Tolyq emes qoǵamdastyqqa keler bolsaq, ál-Farabı olardy tórtke bólip qarastyrǵan. Olar: kvartal, kóshe, úı jáne aýyl. Sońǵysy qala quramyna kirmegenimen, ol qalaǵa qyzmet kórsetýshi tolyq emes qoǵam bolyp tabylady. Joǵary deńgeıdegi ıgilikke adam eń birinshi rette qalada ǵana qol jetkize alady dep kórsetken. Kez kelgen nársege shynaıy tańdaý jasap, talaptanyp jetýge bolady deıdi. Árbir turǵyny baqytqa jetý jolynda bir-birine kómektesetin qaıyrymdy qala dep túsindiriledi. Sol sııaqty qaıyrymdy qala, qaıyrymdy turǵyndar bolady deıdi .

Ál-Farabı traktatynda bylaı dedi: Adam tolyǵymen jetilýi úshin ol kóptegen máselelerden táýeldi bolady. Sebebi, ol barlyq qajetti nárselerdi jalǵyz ózi jasaı almaıdy ári qol jetkize almaıdy deıdi. Sondyqtan adam ózinen basqa da adamdardyń qoǵamdastyǵynda ómir súrýi kerek jáne sonda ǵana ol tolyq jetilip, baqytqa qol jetkize alady deıdi. Biraq ol basqa adamdarǵa qatysty da qoǵamdastyqtyń quraýshysy bolyp tabylady. Osylaısha, qoǵamdastyqtyń árbir múshesiniń is-áreketi onyń árbir múshesine qajetti nárselerdiń barlyǵyn taýyp beredi deıdi. Qaýym adamdary bir-birine kómek kórsetýleri arqyly ǵana kemeldilikke jetip, tynyshtyǵyn saqtaıdy jáne úılesimdi ómir súredi. Biraq olardyń barlyǵy tolyq mánge ıe bola almaıdy jáne qoǵamnyń da túrleri kóp.

Oıshyl tolyq mándi qoǵamdy úshke bóledi: uly, ortasha, shaǵyn jáne olardy barsha adamzat balasy qoǵamdarynyń tutas jıyntyǵy deıdi. Igilik pen kemeldilik dárejesine eń birinshi qala jetpek.

Ál-Farabı: "Adamdar birlestigi shynaıy baqytqa jetkizetin isterde ózara kómektesý maqsatyn qoıǵan qala – qaıyrymdy qala, al adamdary baqytqa jetý maqsatymen bir-birine kómektesip otyratyn qoǵam – qaıyrymdy qoǵam. Barlyq qalalary baqytqa jetý maqsatymen bir-birine kómektesip otyratyn halyq – qaıyrymdy halyq. Eger halyqtar baqytqa jetý maqsatymen bir-birine kómektesip otyrsa, búkil ǵalam qaıyrymdy bolmaq", – degen gýmanıstik oıyn usynyp, onyń júzege asýyn ańsaıdy.

Qala bolmysy – adamnyń kemeldengen denesi men onyń músheleri sekildi. Dene músheleri tirshilik etý maqsatynda bir-birine kómektesip otyrady jáne ózderiniń qabiletteri men jaratylystaryna qaraı bólinedi. Dál sol sekildi qala birlestikteri de qabiletterine baılanysty bólinedi. Danyshpan izgilikti qoǵamdy qalaı bıleý kerek, onyń bólshekteri týraly, ádil bıleýdiń ádisteri men bıleýshiniń qabileti, belgisi, negizgi sharttary jaıly paıymdaıdy. Qala basshylary qala birlestiginiń músheleri bolýy úshin tek tabıǵı qasıetterimen ǵana emes, óner sekildi qasıetterimen de múshelikke enedi. Al qala birlestiginiń basshysy boıyndaǵy qasıetterimen ózgelerden kemeldi bolǵandyqtan joǵary turady jáne mártebeli.

Ál-Farabı qaıyrymdy qala degen saý ári eshbir minsiz adam minezine uqsas deıdi. Sebebi, onyń árbir múshesi densaýlyqty saqtaý úshin bir-birine kómektesip ómir súredi. Biraq adam denesindegi músheler bir-birine tabıǵaty, atqaratyn qyzmetine baılanysty aıyrmashylyq jasaıtyndyǵy sııaqty, qala turǵyndary da ózderiniń qyzmeti men qoǵamdaǵy orny boıynsha aıyrmashylyq jasaıdy degen. Qalada bir basshysy bolady, ol ózine bir saty tómendegilerden belgili bir istiń atqarylýyn talap etedi, al talap etilgender óz kezeginde ózderinen keıin turǵandardan talap etedi, osylaısha eń tómengi talap ete almaıtyn satylardaǵylarǵa da jetetinin kórýimizge bolady deıdi.

Qaıyrymdy qala basshylary jáne bıleýshileriniń kelesideı tórt túrleri bolady: – shynaıy bıleýshi (barlyq qasıetterge ıe birinshi basshy); – shynaıy bıleýshi joq bolsa, qaıyrymdy qalany «eń laıyqtylar» basqarady; – eger joǵaryda atalǵandardyń ekeýi de bolmasa, birinshi bıleýshilermen engizilgen erte zańdardy jáne erejelerdi biletin jáne oryndaıtyn «zań boıynsha bıleýshi» qalany basqarady; – zań boıynsha bıleýshi joq bolǵan jaǵdaıda, burynǵy zańdar týraly bilimderi bar adamdar toby, ıaǵnı, zań boıynsha basshylar.

Ál-Farabı úshin qaıyrymdy qalany kim jáne qansha ýaqyt basqarǵany mańyzdy emes. Oǵan qalaı basqaratyny mańyzdy. Ál-Farabı bir bıleýshi jalǵyz ózi qalanyń barlyq bólikterin basqara almaıdy, sol sebepti "sol qoǵamnyń arasynda odan joǵary basshy joq, ár qalanyń bóliginde basshy bar". Mundaı qoǵamdy uly oıshyl "árbir adam ekinshi adamnyń ómir súrýine qajetti úlesin beretin, bir-birine kómektesetin adamdardy biriktirý arqyly ǵana adam óz tabıǵatyna saı jetý dárejesine ıe bolatyn" qoǵam túrinde elestetedi.

Halyqtyń az qamtamasyz etilgen toptaryn memlekettik qoldaý týraly budan myń jyldan astam buryn aıtylǵan ǵulama ıdeıasy búgingi kúni de memlekettiń ishki saıasatyndaǵy basty mindetterdiń birinen sanalady. Osyndaı "jetildirilgen qoǵamda, ál-Farabıdiń aıtýynsha, bir-birimen qarym-qatynas jasaý, kómektesý, qoldaý, ujymdasý adamdardyń ómirlik qajetine aınalady".

Ál-Farabı qaıyrymdy qala basshysynda alty túrli qasıet bolý kerek dep esepteıdi. Olar: danalyq, asqan paıymdylyq, senimdilik, oılaý qabiletiniń joǵary bolýy, soǵys ónerin jetik bilýi, densaýlyǵynyń myqty bolýy.

"Osynyń bárin óz boıynda ushtastyratyn adam barlyq ýaqytta kimge elikteý kerek ekenin, kimniń aıtqan sózi men aqylyna qulaq qoıý kerek ekenin kórsetetin úlgi bolady. Mundaı adam memleketti óziniń qalaýynsha basqara alady".

"Baqyt – árbir adam umtylatyn uly maqsat" ekendigin atap kórsetken ál-Farabı baqytqa bilim men ıgilik nátıjesinde ǵana jetýge bolady, al ondaı múmkindik qaıyrymdy qala turǵyndarynda kóbirek bolatyndyǵyn dáleldeıdi.

Ál-Farabı basqarýdy qaıyrymdy jáne qaıyrymsyz dep ekige bóldi. Qaıyrymdy, bilimdi, mádenıetti basqarý – halyqty baqytqa bastaıdy, olardyń is-áreketin, erik-qasıetin osy jolǵa baǵyttaıdy. Ol úshin basqarý zań kúshine, ıgi tájirıbege negizdelýi tıis. Al qaıyrymsyz, nadan basqarýda teris áreketter men jaman qasıetter boı alady. Sondyqtan ol nadan adam basqarǵan, ozbyrlyqqa súıengen, qaıyrymsyz, qatal memlekettik tártipti ótkir synaıdy.

Ol minsiz memleketti ýaǵyzdaıdy. Osy eńbeginde ol «baqyt degenimiz – ıgilikterdiń ishindegi eń qadirlisi, eń úlkeni jáne eń jetilgeni» dep atap kórsetedi jáne ár adamnyń oǵan tolyq quqyǵy bar deıdi. Al ondaı quqyqqa ıe bolýǵa qaıyrymdy qala turǵyndarynyń ǵana múmkindigi bar, sondyqtan da qaıyrymdy bıleýshiler bılegen qala turǵyndary ǵana baqytqa jete alatyndyǵyn aıtady. Mundaı qalalardyń basqa qalalardan basty aıyrmashylyǵy jáne negizgi belgisi – joǵary tártip pen onyń turǵyndarynyń mádenıettiligi, sypaıygershiligi jáne bıleýshileriniń qaıyrymdylyǵy, aqyl-parasaty. Sondyqtan ál-Farabı bundaı qalalardyń ómir súrýi óziniń bilgirligi men ustamdylyǵyna tolyq jaýap bere alatyn bıleýshige tikeleı baılanysty dep tujyrymdaıdy.

Búgingi tańdaǵy Máńgilik el ulttyq ıdeıalar túrindegi saıası bastamalar sózsiz uly oıshyldyń ıdeıalarymen ushtasatyny anyq. Máńgilik el ulttyq ıdeıasy barlyq qazaqstandyqtarǵa, barlyq halyqqa joldaý bolyp tabylady, óz kezeginde ál-Farabı de óz ǵylymı shyǵarmalarynda qamtyǵan bolatyn. Máńgilik el ıdeıasy Platonnyń izgilikti, ádiletti, memleket jáne ál-Farabıdiń "qaıyrymdy qala" jónindegi ıdeıasy jaıyndaǵy oılardyń qısyndy jalǵasy bolyp tabylady.