Merkilikter taýyq ósirip, tabysqa kenelmek

Shaǵyn jáne orta kásipkerlikti damytý ol – kez kelgen el ekonomıkasynyń negizi. Bul baǵytta Elbasynyń tapsyrmasymen biraz jyldan beri aýqymdy bastamalar kóterilip keledi. О́ńirimizde de «óz isimdi bastasam»  degenderge kórsetilip jatqan qoldaý men demeý az emes. О́z kezeginde jastar da jasqanbaı, bıznes josparlaryn usynyp,  bilgenderimen bólisýde. Mine, sondaı merkilik jas -  Rasýl Mamabaev Jastar jylyna oraı kópke qoljetimdi, ári tıimdi «bıznes bastaý»  usynyp otyr.

Jalpy Rasýl ınkýbator arqyly balapan ósirý  kásibin 2015 jyly qolǵa alǵan. Bastapqyda  esh tájirıbesi joq jas júreksingenimen, keıin kele kásiptiń qyr-syryna qanyǵa  bastaıdy.

- Alǵash jumyrtqadan balapan jaryp shyqqanda qýanyshymda shek bolmady. Alaıda salada tájirıbem  az bolǵandyqtan kóp uzamaı  balapandarymdy  óltirip aldym. Biraq saǵymdy syndyrmaı ózge óńirlerdegi qus sharýashylyǵymen aınalysyp júrgen   adamdarmen baılanys ornatyp, tájirıbe janaqtaı bastadym. Sondaǵy bir bilgenim soltústik jaqtaǵy orystardyń bilmeıtini joq eken. Olaı deıtinim, Petropavl jaqta myqty qus mamany bar degendi estip, arnaıy izdep bardym. Sóıtsem, eski japa tamda turyp jatqan bir qarııa  bolyp shyqty. Onyń áreketin ańdysam, ınkýbatordan jańadan shyqqan balapandardyń aıaǵyn  kezek-kezek ydystaǵy sýǵa  batyryp alyp, jiberip jatyr. Munysy nesi dep bastapqyda túsinbedim. Keıin bilgenim ydystaǵy sý emes, taza 90 gradýstyq spırt eken. Mine, jumyrtqany jańa  jaryp shyqqan balapandardyń aıaǵyn spırtke salý arqyly,onyń  tez et jınap, shıraı túsetinine kóz jetkizdim. Baıqap tursańyz adam sanasyna syımaıtyn nárse. Alaıda mundaı  ádistiń baryn kim bilgen?, - deıdi Rasýl.

Shynynda tańǵalatyn nárse. Bazardan satyp alǵan ınkýbator balapandarynyń deni eki  kún ótpeı jatyp, qyrylyp qalatynyn kezinde  kóbińiz kórgen shyǵarsyzdar. Sonda olardyń aıaqtaryn spırtke salý kerektigi  kimniń oıyna keldi deısiz...

Qazir Rasýl Iýsýfuly osy bilgenimen merkilik jastarmen bólisýde. Merki aýdandyq jastar resýrstyq ortalyǵynyń dırektory qyzmetine arnaıy shaqyrtýmen kelgen jalyndy jas qazir aınalasyna kásip ashýǵa nıetti jandardy jınap, bıznes trenıngter ótkizýde.

- Negizi qus ósirý sharýashylyǵymen aınalysý kóp qarjyny qajet etpeıdi. Bir ınkýbator satyp alý úshin bar-joǵy 40 myń teńge qajet. Men óz kásibimdi solaı bastaǵanmyn. Al bir ınkýbatorǵa 104 jumyrtqaǵa deıin syıady. Qurylǵy 21 kún jumyrtqany shaıqaǵannan keıin kemi 90 balapan ónip shyǵady. Ol árıne eń birinshi ınkýbatorǵa salǵan jumyrtqańyzǵa baılanysty. Eger jumyrtqa tońazytqyshta turǵan bolsa nemese bir jerinde jaryǵy bolsa, onda  ol  balapan bolmaıdy. Jáne eń qaýiptisi osyndaı jumyrtqany ańǵarmaı ınkýbatorǵa salyp qoıatyn bolsańyz, kóp ýaqyt ótpeı ol jarylyp, odan keıin qalǵan jumyrtqalardy da jaramsyz etip tastaıdy. Alǵash ınkýbatorǵa jumyrtqa salǵanymda osyndaı jaǵdaıǵa tap bolyp, ol maǵan úlken  sabaq bolǵan.

Taǵy bir aıtatyndyǵy, ınkýbator táýlik boıy elektr jaryǵyna qosylyp turýy kerek. Eger jaryq bir saǵatqa sónip qalatyn  bolsa, onda ondaǵy jumyrtqa jaramsyz bolyp  ketýi múmkin. Sol sebepti men óz ınkýbatorymdy kólik akkýmýlıatoryna jalǵap qoıǵanmyn. Osylaısha jaryq máselesin sheship otyrmyn.

Jalpy bul kásiptiń túri óte shydamdylyqty qajet etedi. Álgindeı balapan ónbeı qalý sııaqty kedergiler tap kelse, qoldy bir siltep, tastap ketýge bolmaıdy. Men osyny qazir merkilik jastarǵa túsindirýdemin.

Trenıng sabaqtarymdy tegin uıymdastyryp, qus sharýashylyǵyna qyzyǵýshylyq tanytqandarmen jeke jumysta júrgizýdemin. Mundaǵy maqsatym – jastar jumyssyz júrmeı, «eki qolǵa bir kúrek tapsa» degen nıet. Eńbegim jemissiz emes sııaqty. Birinshi sabaǵymnan keıin-aq bes jas  ınkýbator satyp alýǵa  nıet  tanytty. Onyń ekeýi mektep oqýshylary. Árıne, táýekeli kóp tirlik bolǵannan keıin, jastardyń da oıyn túsinip, Almaty qalasyndaǵy tanystarym arqyly bir ınkýbatordy 25 myń teńgege satyp alýǵa kelistim. Osylaısha bıznes ashamyn degenderge barynsha qolaıly jaǵdaı týǵyzýdamyn, - deıdi Rasýl.

Iá, jalyndy jastyń  bastamasy kópke  úlgi ekeni daýsyz. Qazirgi tańda bilgenimen bólisip, arzan baǵaǵa arnaıy qondyrǵy taýyp bermek túgili, durys jol silteýdi qıyn kóretinder az emes ekeni shyndyq. Al Rasýl Jastar jylyna oraı merkilik jastarǵa osyndaı tyń kásip túrin usynyp  otyr.

 - Negizi ınkýbator sharýashylyǵyn qolǵa alǵannan keıin eń birinshi týatyn másele – qandaı qus ósiremin degen tańdaý. Kóp jaǵdaıda adamdar kóp jumyrtqa ákeletin taýyq ósirgisi keledi. Ol durys. Bir taýyq eki kúnde bir jumyrtqa týady. Al 100  taýyq, on kúnde  500   jumyrtqa shyǵarady.1 aıda 1500 jumyrtqa bolady.  Endi osy jumyrtqanyń bir túıirin  30 teńgeden satatyn bolsańyz, 45 000 teńge olja tabasyz. Sonda siz bir ınkýbatorǵa ketken shyǵyndy  bir aıda 3 ese qylyp aqtaı alasyz. Al bir jylǵa jýyq týǵan taýyqty keıin et maqsatynda da satyp, paıdaǵa kenelýińizge bolady.

Árıne, bári birden bolyp ketpeıtini anyq.  Inkýbatordan balapan shyǵarmas buryn, oǵan taýyq qora salý kerek. Ol qora úlken bolýdyń qajeti joq. Bastapqyda balapandar syıatyndaı yqshamdy etseńizder  jetkilikti. Odan keıin balapandardy temir torǵa otyrǵyzýǵa bolmaıdy. Sebebi az qozǵalǵan balapan tez semirip ketedi. Al semiz taýyq jumyrtqa az týatyny belgili.  Jáne bir torǵa ınkýbatordan bir kezeńde shyqqan qustardy otyrǵyzbaǵanyńyz abzal. О́ıtkeni olar bir-birimen shoqysyp, jaraqattap,  tipti óltirip qoıýy múmkin.

Eki aı qorada turǵan balapandardy jaıyp, jem shashýǵa bolady. Olardy kúnine eki-úsh ret jemdeý kerek. Eger 20 taýyqqa 300 keli jem alsańyz, ol olarǵa bes aıǵa azyqqa jaraıdy.

Árıne, «shyǵys shyqpaı, kiris bolmaıtyny» belgili. Sondyqtan bul kásipti súıip isteseńiz, erteń sizdi mol qazynaǵa keneltedi, - deıdi kásipker.

Joǵaryda Rasýl aıtyp ótkendeı nebári 25 myń teńgege  satyp alynǵan ınkýbatorǵa 104 jumyrtqany birden salýǵa bolady. Jáne 1 jylda 12 ret balapan shyǵarsańyz da óz erkińiz. Tek olardy kútip ustaýǵa keter shyǵyndy esepke alsańyz bolǵany. Nemese  balapandardy bazarǵa shyǵaryp satsańyz da,  mol  tabys.

Taǵy bir aıta keterligi, Rasýl usynyp jatqan ınkýbatorlarǵa taýyqtan bólek, túıequs, qaz, úırek, bódeniń  de jumyrtqasyn bastyrýǵa   bolady. Al qazirgi tańda bir túıequstyń jumyrtqasynyń óziniń naryqtaǵy baǵysy 500 teńge ekenin eskersek, bul da úlken bıznes ekenin ańǵarý qıyn emes.

Rasýldyń aıtýynsha, qazir Merki aýdanynyń jumyrtqa ónimine degen ishki suranysy aıyna  40 myń túıirdi quraıdy eken. Jalyndy jastyń endigi armany osy suranysty tolyqtaı óteı alatyn aýyldardan qus sharýashylyǵymen aınalysatyn kásipkerlerdiń sanyn kóbeıtý. Bul júzege aspaıtyn joba emes. Sebebi qazirdiń ózinde 5 jas ınkýbator qurylǵysyna tapsyrys berip, búgin-erteń óz bıznesin bastaǵaly otyr.

Negizi ótken aptada ǵana oblys ákimi Asqar Myrzahmetovtiń tóraǵalyǵymen óńirdegi qus sharýashylyǵyn damytýǵa qatysty jıyn ótken bolatyn.  Sonda  oblys ákimdigi aýyl sharýashylyǵy basqarmasynyń basshysy Berik Nyǵmashev aımaqta  jylyna 615,3 tonna qus eti men  131 099,2  myń dana jumyrtqa óndirilgenimen, bul  turǵyndardyń  ishki qajettiligin  óteı  almaı otyrǵanyn ashyp aıtqan edi. Sondaı-aq basqosýda tek taýyq qana emes, bódene, úırek, qaz, kúrketaýyq sekildi qus sharýashylyqtaryn da qolǵa alý máselesi kóterilgen. Demek,  óńir  saıasatynyń da bul baǵyttaǵy jospary men kózqarasy  aıqyn.  Bálkim, Rýslandaı jastardyń jobasyna oblys ákimdigi tarapynan qoldaý jasalyp, nesıelendirý, qaıtarymsyz grant bólý syndy kómek kórsetilip jatsa, bir ǵana merkilikter qus sharýashylyǵyn damytýǵa ólsheýsiz úlesin qosar ma edi? Bul Merki aýdanynyń ákimi Meıirhan О́mirbekovtiń de nazarynda bolady dep senemiz. 

Jaıdar Azamat