Qyzdarymyzdy "barbımen", uldarymyz "tachkımen" qashanǵy oınatamyz?

Bizdiń biraz qaýym Henlerler oılap tapqan «Barbı» qýyrshaǵy qazaqstandyq naryqqa jetken tusta «bul – urpaqty jalańashtandyrýdyń bir saıasaty. Bul qýyrshaqtardyń qyz balaǵa bereri joq» dep daýryqqan-dy. Biraq 1959 jyldan beri álemdik naryqta ózindik brend qalyptastyryp alǵan bul qýyrshaqty qazirde kez kelgen kishkentaı qyzy bar úıden keziktire alasyz. Derek kózderi álemdegi oıyn balalarynyń 80 paıyzy osy qýyrshaqtyń ózinde bolǵanyn qalaıtynyn aıqyndaıdy(!). Mine, bir ǵana qýyrshaq oılap tabý arqyly Henlerler oıynshyq ındýstrııasynan oıyp turyp oryn ala aldy. О́zindik brend qalyptastyrdy. 1959 jyldan beri Barbıdiń ataǵy áli dáýirlep tur.

Arzan oıynshyq qymbat dert

Aldymen «qazaq balasy qandaı oıynshyqtarmen oınap júr?» degenge keleıikshi. Rasymen de, biz osy balalarymyzdy qandaı oıynshyq quraldarymen oınatyp júrmiz? Balanyń ómirindegi eń mańyzdy dúnıe bolǵandyqtan, biz sol oıynshyqtardyń sapasyna, sertıfıkattalǵandyǵyna, onyń quramyna qosylatyn hımııalyq zattarǵa qanshalyqty mán berip jatyrmyz ba? Bul jóninde arnaıy derekterdi keltirer bolsaq, oıynshyq máselesimen «oınap» júrgenimizdiń kýási bolamyz. Mysaly, bizdiń elimizde óndiriletin oıynshyqtardyń 90 paıyzy talapqa saı kelmeıdi eken. Buǵan qatysty 2018 jyldyń aıaǵynda Tehnıkalyq retteý jáne metrologııa komıteti elimizdegi oıynshyq shyǵarýmen aınalysatyn 84 kásiporyndy tekserdi. Nátıjesinde 75 kásiporynnyń ónimi talapqa saı kelmegen. Tekserý barysynda otandyq oıynshyq óndirýshilerge 33 mıllıon teńge kóleminde 1003 oıynshyq toptamasy tárkilenip, 4 mıllıon teńgelik aıyppul salyndy. «Sondaı-aq eldegi oıynshyq saýdasymen aınalysatyn kásiporyndardyń da qyzmet kórsetý sapasy syn kótermeıdi» desedi mamandar. Máselen, bizdegi búgingi balanyń qolynda júrgen oıynshyqtardyń basym bóligi Qytaı, Reseı, Belarýs elderinen ákelinedi. Eń qyzyǵy, sol syrttan kelgen oıyn shyqtardyń qaýipsizdik sertıfıkaty da bolmaıdy eken. Mamandar Qytaıdan ákelinetin oıynshyqtardyń quramynda stıroldyń kórsetkishi 2,5 paıyzǵa joǵary bolatynyn basa aıtyp otyr. Al bul plastmassa jasaýǵa arnalǵan toksındik qaýpi bar suıyqtyqty hımıkterimizdiń arasynda «kóp mólsher de qosylsa naǵyz «ý» dep ataıtyndar da bar.

Bul rette hımık-ǵalym Nurgúl Bımuratova:

«Eger qandaı da bir zatta stırol shamadan tys bolsa, adamnyń júıke júıesi syr berip, qan aınalymy, asqorytý júıesi buzylady. Tipti qýyrshaq oınatý arqyly qyz balany bolashaq ómirge tárbıeleımiz. Qytaıdan elimizge ákelinetin oıynshyqtardyń deninde stıroldyń basym ekeni anyqtaldy. Buǵan qosa syrttan keletin oıynshyqtardyń quramynda formaldegıd te bar. Bul – adamnyń tynys alý joldary na ózindik zardabyn tıgizetin ýly ıisti gaz. Munyń barlyǵy arzan oıynshyqtarda kóbirek kezdesedi. О́zińiz bilesiz, qazirde arnaıy brendi bar qymbat oıynshyqtarǵa ekiniń biriniń qoly jete bermeıdi. Sondyqtan jurttyń basym bóligi qara bazardan arzan oıynshyq satyp alyp, balasyna usynady. Al ol oıynshyqtarda arnaıy sertıfıkat ta bolmaıdy. Arzan oıynshyqtyń qymbat dert ákeletinine qarapaıym kópshilik nazar aýdarmaıdy. Sondyqtan bul jerde elimizge syrttan enetin oıyn shyqtarǵa arnaıy shekteý qoıǵan durys»,-dedi.

Qytaıda oıynshyqqa qatysty zań myqty

Negizinde, shekteý qoıý týraly maman sóziniń jany bar ekeni daýsyz. Ańdasaq, syrttan keletin oıynshyqtarǵa belgili bir baqylaý ornatý qajettilik bolyp tur. Mysaly, bizge arzanyn tyqpalap, túrli zııandy qospalary bar oıynshyqtaryn naryqqa engizetin sol Qytaı elinde tutynýshynyń satyp alǵan oıynshyǵynda bir gramm qorǵasyn kóp bolatyn bolsa, álgi tutynýshy oıynshyqty shyǵarǵan kompanııany zań aldynda jaýap berýge, iri kólemdi aıyppul tóleýine májbúrleýge tolyq quqyly. Sondyqtan bolar Qytaıdyń oıynshyq óndirisshileri óz elderinde tutynýshynyń talap-tilegin oryndaýǵa kelgende minsiz bolyp keledi. Al sol Qytaı eli syrt memleketterge oıynshyqtaryn nasıhattaýǵa kelgende tym aılaker. Qazir álemniń kez kelgen elin jaýlap alǵan Qytaı oıynshyqtary týraly tarqatar másele de kóp. Mamandar «Qytaı eli túrli nasıhat júrgizý arqyly oıynshyqtarynyń bedelin arttyryp otyr» desedi.

Intelektýaldy oıynshyqtar joqtyń qasy

Abzalynda, balasyna besikten bastap tárbıe berýdi maqsat tutqan el ekendigimiz ras. Bul jóninde qazirde biraz sharalar atqarylyp jatyr. Oıynshyq ındýstrııasyna atsalysyp, ulttyq dúnıetanymymyzdy balalardyń boıyna sińirýge talpynyp júrgenderimiz barshylyq. Bul rette ulttyq qýyrshaqtar shyǵaryp, olardy ulttyq tilde sóıletip, qazaqtyń án-kúılerin sol qýyrshaqtarǵa oryndatý arqyly balalarymyzdyń tanymyn damytqysy keletin azamattardy tizbeleı alamyz. Biraq sarapshylarymyz munyń qazaq balasynyń oı-óresin damytýda azdyq etetinin, elimizde áli de bolsa ıntellektýaldy oıynshyqtardyń tapshylyǵyn sóz etýde.

Buǵan qatysty sarapshy-maman, Aıda  Aıdarjanova:

 «Evreıler balasyna bes jasynan bastap «sen danyshpansyń, qolyńnan bári keledi» dep úıretedi. Ony barlyǵymyz bilemiz. Olardyń oıynshyqtarǵa mán beretini sonshalyq, álemde bolyp jatqan jańalyqtardy ıntellektýaldy oıynshyqtar jasaý arqyly balanyń sanasyna jeńil engizedi. Olardyń balasy jeti jasynda álemdik zamanaýı jańalyqtardy jańǵaqsha shaǵyp, taqyldatyp turady. Biz ulttyq dúnıetanymymyzdy jetildirgimiz kelse, qazirgi zamanǵa saı ıntellektýaldyq qarym-qabiletti jetildiretin oıynshyqtardy shyǵarýdy qolǵa alǵanymyz jón. Eger mundaı oıynshyqtar shyǵaramyn degen kásiporyndar, zaýyttar bolsa olarǵa arnaıy jeńildikter berilgeni de jón. Maqsat – ol oıynshyqtardy sóıletý arqyly batyrlar jyryn, dastandardy nemese kúılerdi nasıhattatý emes. Biz mundaı oıynshyqtardy jasaý arqyly álemdik brend jınaýǵa tyrysqanymyz abzal. Bir ǵana músinderin nemese qýyrshaqtaryn áspetteý arqyly ózge elder qanshama bedel jınap jatyr. Bizge de osyndaı ıdeologııa kerek. Sondyqtan oıynshyq ındýstrııasyn jetildirýge memleket aralasýy qajet»,-dedi.

Rasymen de, saraptap kórsek, ózge elderdiń oıynshyq bıznesine qoıatyn talaby erekshe. Aıtalyq, kórshiles Reseıde oıynshyqtardy saraptap-taldap otyratyn arnaıy marketıngtik zertteý ortalyqtary bar. Bul ortalyqtar Reseı balalaryn kúndelikti qandaı oıynshyqtardy tutynatynyn, balalaryna qandaı oıynshyqtardyń jetispeı jatqanyn, naryqta qaı oıynshyqqa degen suranys artqanyn aı saıyn taldap, tarazylap otyrady. Mundaı ortalyqtar Germanııa, Horvatııa, Kanada elderinde de jetip-artylady. Horvattar oıynshyq álemine qatysty aı saıyn arnaıy kórme ótkizip, balanyń damýyna erekshe úles qosqan kásip ıelerin únemi marapattap otyrady. Osyǵan qarap bizdiń de elimizge mundaı marketıngtik taldamalyq ortalyqtardyń qajettigi seziledi. Naq osy oıyn balasyna qatysty Konfýsıı: «jas kúninde oıynshyqpen qumary qanyp, emin-erkin oınamaǵan bala kúni erteń ulttyq máselelerdi sheshýge kelgende de emin-erkin kósile almaıdy» degen eken. Bul oıynshyqtyń bala qııalyn ǵana ushtap qoımaı, onyń senimdi túrde sheshim qabyldaýyna da áser etetinin bildirse kerek. Endeshe bolashaqta urpaǵymyz kerekti kezinde kesekti sheshimder aıta alsyn desek, oıynshyq ındýstrııasyna oıly kózqaraspen qaraıtyn kezeń jetkenin baǵamdaımyz...

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy