Ár musylman barýǵa tıis Qazaqstandaǵy qasıetti 10 oryn

Árbir adam úshin onyń jany tynyshtalyp, ózimen jáne Jaratýshymen úılesimdilik tabatyn erekshe qasıetti jerler bar. Qamshy.kz aqparat agenttigi  Qazaqstandaǵy qasıetti 10 jerdi oqyrman nazaryna usynady.

1. Qoja Ahmet Iаssaýı kesenesi

 "Allanyń baǵy asa keń, Men onda qaıǵyly bulbul bolǵym keledi. Seniń kún dıdarly júzińdi kórý úshin, O, Allam! Kózben emes, júrekpen..."

                                                                                                                      Qoja Ahmet Iаssaýı

Qoja Ahmet Iаssaýı kesenesi Ońtústik-Qazaqstan oblysy Túrkistan qalasynda ornalasqan. Ony álemniń seziginshi keremeti dep teginnen tegin atamaǵan. Bul saraılar men ǵıbadathanalardyń kesheni orta ǵasyr sáýletiniń jaýhary, ol IýNESKO-nyń Álemdik mura tizimine engen. Qoja Ahmet Iаssaýı (Áziret Sultan) - XII ǵasyr oıshyly jáne túrkilik sopylyq baǵytty dáriptegen aqyny. Bizdiń zamanymyzǵa deıin onyń, álemdegi eń kóne túrki tildi kitap sanalatyn, "Dıýanı-Hıkmet" ("Danalyq kitaby") atty eńbegi jetken. Ol 149 dinı-fılosofııalyq hıkmet-óleńderden turady. Iаssaýı óziniń sopylyq qaýymyn uıymdastyrǵan, onda adamdardy eńbekke baýlyp, qarapaıym, mıssıonerlik ómirge, qulshylyq etýge shaqyryp ýaǵyzdar aıtylǵan. 63 jasynda dúnıeden ótken Muhammed Paıǵambardyń ( s.ǵ.a.) arýaǵyn ardaqtaǵan ol bul dúnıeniń jaryǵyn odan asyp kórýdi ózine artyq sanap, 63 jasqa tolǵannan keıin meshit janyndaǵy qylýetke túsip, sol jerde ómirin jalǵastyrady. Aqyn 1166 nemese 1167 jyldary dúnıeden ótken. Onyń zıraty birden musylman qaýymynyń bas uryp, taǵzym etetin ornyna aınaldy. Oǵan úsh ret barý Mekkege barǵanmen teń dep te jatady. Qoja Ahmettiń arqasynda Iаssy qalasy – Túrkistan – barsha túrki elderiniń rýhanı ortalyǵyna aınaldy.

2. Arystan bab kesenesi

"Arystan babqa túne, Qoja Ahmetten tile" degen sózdi jylyna bir ret bolsyn estımiz. Biraq bul sózdiń ne úshin aıtylatynyn biri bilse, biri bilmeıdi. Endeshe ańyz bylaı órbıdi: "Allanyń elshisi Muhammed (s.ǵ.s) 63 jasynda dúnıeden ótipti. Dúnıe salarynda halyqty jınap, "kim meniń amanatymdy alyp, isimdi ári jalǵar eken" degen ótinishine 300 jastaǵy Arystan bab jaýap beredi. Ol 30 túrli dindi bilgen, biraq tek ıslamǵa moıynsunǵan adam eken. Arystan babtyń kelisimin alǵan Muhammed (s.ǵ.s) Allanyń qalaýymen amanatyn Arystan babqa beredi. Sodan 500 jyl ótken soń dalada kele jatqan Arystanbabqa 11 jasar bala: "Ata, amanatymdy berińiz" deıdi. Sol bala Qoja Ahmet eken.

Bul ańyzdyń negizgi oıy — Qoja Ahmet Muhammedtiń (s.ǵ.s) isin jalǵastyrýshy bolsa, Arystan bab — olardy baılanystyrýshy degenge saıady.

Arystan bab kesenesi — kóne Otyrar jerindegi sáýlet óneri eskertkishi.

Taǵy bir ańyz.

Arystan bab Muhammed (s.ǵ.s) paıǵambardyń elshisi bolǵan. Bir kúni Muhammed paıǵambar óziniń shákirtterimen qurma jep otyrǵan edi. Bir qurma qaıta-qaıta ydystan qulaı berip, paıǵambar ishki daýysty estidi: "Bul qurma Sizden keıin 400 jyl aldaǵy ýaqytta týylatyn musylman bala Ahmetke arnalǵan". Sonda paıǵambar shákirtteri ishinen bul qurmany kim ıesine jetkizetinin suraıdy. Eshkim ún qatpady. Paıǵambar suraqty qaıta qoıǵannan keıin, Arystan bab bylaı dedi: "Eger Siz Alla Taǵaladan 400 jyl surap berseńiz men bul qurmany ıesine jetkizemin". Qoja Ahmet Iаssaýı uly áýlıe men dinı kóripkel 1103 jyly týylyp 1166 jyly qaıtys bolǵan.

Jergilikti turǵyndardyń aıtýynsha Arystan bab kesenesiniń ústinde eshqashan bult turmaıdy eken. Árdaıym ashyq aspan astynda turady. Bul da bolsa joǵaryda aıtylǵan ańyzdardyń ishinde shyndyǵy bar sekildi.

3. Beket ata meshiti

Beket ata - eskertkish ǵımarattary – Mańǵystaý, Ústirt, Jem boıyndaǵy Beket Ata esimimen baılanysty jer asty ǵımarattarynyń ortaq ataýy. Olar týraly halyq jadynda san alýan ańyzdar saqtalǵan. Beket ata Myrzaǵululy (1750- 1813) - áýlıe, halyq batyry, abyz kóregen, aǵartýshy, sáýletshi. Týyp, ósken jeri Jem ózeni boıyndaǵy Aqmeshit Quljan, Mańǵystaý óńiri. Beket Atanyń bilimdarlyq, batyrlyq, ádildik, eńbeksúıgishtik, abyz kóripkeldik qasıetteri óz dáýirinde erekshe tanylǵan. Halyq ony aıryqsha qadirlep, áýlıe tutqan. Adaılar óziniń uranyna aınaldyrǵan. Halyq Beket Atanyń ómirin, qysylǵanǵa jar bolǵan erekshe qasıetin, áýlıeligin yqylaspen áńgimelep, urpaqtan urpaqqa ulastyrǵan.

Beket ata 1750 jyly týylyp, emshi, kóripkel ǵana emes, fızıka, matematıka, astronomııa zańdylyqtaryn jaqsy bilgen ǵulama retinde aty tanylǵan. Buharada oqyp, ilim jınaǵan soń, óz óńirine qaıta kelip, bes meshit saldyrady. Jergilikti din ǵulamalarynyń arasynda ataq-dańqy ósip, Pir atanady. Paıǵambar jasynda dúnıe salady. Beket atanyń múrdesi osy jerasty meshitindegi bólmelerdiń biriniń irgesine qashap ornalastyrylǵan. Bul kúnde meshit basy kúni-túni áýlıe basyna zııarat etýshilerden bir arylmaıdy. О́lkedegi asa qasterlenetin, ıslam áleminde áıgili eskertkish – Oǵylandy jerindegi (Ústirttiń batys shyńdary) Beket-Ata jerasty meshiti. Meshit Shopan-Ata qorymynan 100 km shyǵysta ornalasqan. Bul jerde qazaq halqynyń uly danasy Beket Myrzaǵululynyń ózi jerlengen.

4. Jarkent meshiti

Almaty oblysynda ornalasqan kóne tarıhı qalalardyń biri – Jarkent. Ol kórshi Qytaı memleketimen shekaralas jatqan memlekettik mańyzy bar aımaq. Jarkentke alǵash kelgen adamnyń nazaryn birden ózine aýdaratyn, qalanyń qaq ortasynda ornalasqan erekshe ǵımarat bar. Ol – "Jarkent meshiti". Salynǵanyna 130 jyldan astam ýaqyt ótse de, sáni men sáýleti kelisken meshit búginde 19-ǵasyrdyń tarıhı eskertkishi retinde murajaıǵa aınalǵan.

Kóne ǵımarattyń basty ereksheligi – qytaı úlgisinde salynýynda. Kelbetine suqtanǵan qala qonaqtaryn meshittiń qurylý tarıhy da qyzyqtyrary anyq. Aspan asty eliniń mádenıetinen syr shertetin sáýlet týyndysynyń artynda qytaı sáýletshisi turǵandyǵyn ańǵarý qıyn emes. Býdda ǵıbadathanasynyń keı elementterin paıdalana otyryp, qytaı sáýlet óneriniń úlgisinde musylman meshitin turǵyzý Hon Pık esimdi sheberdiń jetekshiligimen júrgizildi.

 Jalpy, meshittiń qurylysyna baılanysty ańyzǵa bergisiz tarıhy bar. 1887jyly musylman qaýymnyń kezekti jıynynda jańa meshit qurylysyna qarajat jınaý jóninde sheshim qabyldanady. Aýqatty baı-kópester negizgi shyǵyndy óz moıyndaryna alyp, jan-jaqtan júzge jýyq tájirıbeli sheber qurylysshylardy jınaıdy. Osylaısha, bas sáýletshi Hon Pıktiń nusqaýlyǵymen boıyna birneshe eldiń mádenıetin biriktirgen meshit qurylysy bastalyp ketedi.

 Halyq arasyndaǵy ańyzǵa sensek, bul sheber óz otanynda qytaı úlgisinde meshit turǵyzýdy armandaǵan eken. Alaıda jergilikti bılik onyń bul qalaýyna qatań tyıym salǵan. Osydan keıin ol óz armanyn qazaq jerinde júzege asyrýdy oılaıdy. Izdegeni aldynan tabylǵanyna qýanǵan sáýletshi bul meshitti tegin salyp berýge kelisimin beredi. Tarıhqa súıensek, Hon Pık óz eline oralǵanda qytaı sáýlet óneriniń qupııasyn ashyp, qazaq jerinde biregeı qurylys nysanyn turǵyzǵany úshin ólim jazasyna kesilgen eken. Jalpy talantty sáýletshiniń ómirine qastandyq jasaǵysy keletinder kóp bolǵan. Onyń Jarkent halqyn panalap kelýiniń birden-bir sebebi osy edi.

Bul kóne ǵımarattyń jalpaq jurtty tań qaldyrǵan basty ereksheligi - onyń birde-bir shege qoldanbaı salynýynda. Iаǵnı sáýletshi bórenelerdi qııýlastyrý ádisin paıdalanǵan. Kózińdi birden arbaıtyn qaıqy shatyrlardyń qaptaldarynan, san túrli boıaýy úılesken qabyrǵalardan ejelgi arab-parsy jazýlaryn kórýge bolady. Al kire beristegi alyp qaqpanyń bezendirilýi Orta Azııanyń sáýlet ónerinen syr shertedi. Jalpy, bir gektardan astam jer kólemin alyp jatqan nysan qurylymyna úlken jáne kishi meshit, medrese, bas qaqpa men qosymsha shaǵyn qaqpalar, sándi dýal qorshaýlar kiredi.

Bir ýaqytta myńǵa jýyq musylmandy qabyldaı alatyn bul meshittiń qyzmeti uzaqqa sozylmady. Oǵan sol tustaǵy keńes ókimetiniń bıligi tosqaýyl bolyp, dinge barynsha qysym jasap, aqyry jaýyp tyndy. Birshama ýaqyt tasada qalǵan meshit ár jyldary túrli qyzmet atqardy. Zamannyń nebir qıynshylyqtaryna tótep berdi. Jarkentte bolǵan apatty zilzala kezinde de túk bolmaǵandaı qasqaıyp turdy. Ǵasyrlardy artqa tastaǵan kórkem sáýlet óneriniń asyl murasy búgingi kúnge báz qalpynda jetti. Qaıta jóndeý jumystary júrgizilgennen keıin kóne jádiger tarıhtan syr shertetin mádenı murajaıǵa aınaldy. Munda óner týyndysyn tamashalaýǵa kelgen týrısterdiń barlyǵy biregeı ǵımarat qurylysyna tánti bolyp qaıtady.

5. Ibrahım ata kesenesi

Ibrahım ata kesenesi – áıgili ýaǵyzshy mazaryna qoıylǵan sáýlet eskertkishi. Aqsý aýyly jolynda Saıram aýylynyń shetinde bıik tóbede ornalasqan. Alǵashynda kesene XVI – XVII ǵasyrlarda salynǵan, biraq ol qulap qalǵannan keıin XIX ǵasyrda qaıta salyndy. 50-jyldary qatty jer silkinisi kezinde kesene kúmbezi qulaǵannan keıin basqa qalypta qaıta jasaldy.

Ibrahım ata – ataqty sopy Qoja Ahmet Iаssaýıdiń ákesi, dinı kósem, ári osy óńirlerge tanymal ýaǵyzshy bolǵan.  XI ǵasyrda Saıram ıslam dinin taratý oshaǵy boldy. Munda kóptegen dinı ustazdar men ǵalymdar turdy. Ibrahım ata tekti otbasynan shyqqan, tabysty jer óńdeýshi boldy. Halyq arasynda onyń áýlıeligi men ýaǵyzshy qabileti jaıly ańyzdar taraǵan. Ibrahım ata muqtaj adamdarǵa kómektesip, taqýalyq ómir súrdi jáne myńdaǵan izbasarlarǵa ıslam dinin ýaǵyzdady.

6. Baba túkti Shashty Áziz kesenesi

Ońtústik Qazaqstan oblysy Sozaq aýdanyndaǵy Baba túkti Shashty Áziz kesenesine taǵzym etip kelýshiler arasynda tek qazaqstandyqtar ǵana emes, kórshiles jatqan elder О́zbekstan, Qyrǵyzstan, tipti Reseıden de at terletip, duǵa etetinder bar.

Baba túkti Shashty Áziz kesenesi Sozaq aýdany Qumkent aýyldyq okrýgine qarasty Jylybulaq mańynda ornalasqan. Kúsh atasy Qajymuqannyń ózi dodaǵa shyǵar aldynda osynda kelip, taǵzym etip ketetin bolǵan kórinedi. Elimizge tanymal boksshy Baqtııar Artaev ta kil myqtylar baq synaıtyn Olımpıada oıyndaryna attanbas buryn baba basyna kelip duǵa etip ketkenin jergilikti turǵyndar áli kúnge deıin aıtyp júr.

Kesene shyraqshysy Shárip Satybaldy Alladan bala surap júrgender de osy jerde duǵa jasaıtynyn aıtty. Erekshe atap ótetin jaıt, keıde baba kelýshilerdiń túsine kirip, aıan da beredi eken. Keseneniń burynǵy shyraqshysy Aıbol Moldabekov shyraqshy jumysyn atqaryp júrgen kezinde kelýshilerge ózi kýá bolǵan talaı oqıǵany aıtyp beretin. Solardyń ishinde qyzylordalyq áıeldiń basynan ótken jaǵdaıǵa toqtalyp óteıik.

Birneshe jyldan beri balaǵa zar bolyp, eshbir em qonbaǵan áıel kesene basynda túnep, Alladan perzent tilegen eken. Kóp ýaqyt ótpeı ol qursaq kóterip, balaly bolady. Arada 16 jyl ótken soń onyń túsine taıaq ustaǵan aq saqaldy qarııa kirip, "Qyzym, meniń mazaryma kelip duǵa etip ediń. Qalaısha meni umytyp kettiń?" dep renishin bildiripti. Sebebi balaly bolǵan soń áıel kesenege aıaq baspaǵan eken. Bul tústen soń ol dereý baba basyna kelip, as beripti.

Taǵy bir jaǵdaı, dárigerlerdiń ózi kúderin úzip, aman alyp qala almaıtynyn aıtqan semeılik er kisi baqılyq bolýǵa ishteı daıyndalyp júrgen kórinedi. Týys-jekjattarymen qoshtasyp, kesenege jol tartady. Bir aıdaı kesene janyndaǵy bulaqtyń sýyn iship, duǵa etken ol dertinen saýyǵyp, eline qaıtypty. Aıta bersek, mundaı jaǵdaılar óte kóp. Bálkim sondyqtan da shyǵar, qasıetti mekenge nıet etip kelýshiler arasy kún sanap artyp keledi.

Keıbir ańyzdarda Edige batyr Baba túkti Shashty Ázizdiń uly dep aıtylady. Iаǵnı, el arasynda tarap ketken ańyzda Baba túkti Shashty Áziz sý jaǵasynda namaz oqyp jatyp, peri qyzdy jolyqtyrady delinedi. Keıinirek sol qyzǵa baba úılenedi. Peri qyz oǵan úsh shart qoıady. Biraq Baba túkti Shashty Áziz ony buzǵandyqtan peri qyz «Ishimde alty aılyq balań bar. Ony men Qumkent degen jerge tastap ketemin, izdep taýyp al!» dep aspanǵa ushyp ketedi. Baba túkti Shashty Áziz peri aıtqan jerge kelip, qundaqtaýly sábıdi taýyp alady da, "Edige" esimin beredi. "Edige batyr" jyrynda Baba túkti Shashty áziz batyrdyń ákesi retinde beınelenedi. Al tarıhı derekterde Baba túkti Shashty Áziz ıslam dinin ýaǵyzdaýshy Ysqaq babtyń zamandasy ári dosy delingen málimet bar.

7. Máshhúr Júsip Kópeıuly kesenesi

Máshhúr Júsip Kópeıuly (1858-1931) – Baıanaýyl aýdanynda dúnıege kelgen aqyn, etnograf, aǵartýshy, qazaq halqynyń jarqyn tulǵalarynyń biri. Onyń esimi qupııa-syrǵa toly. Ol teolog, dindar fılosof, kóripkel bolǵan. Erekshe qasıetke ıe Máshhúr Júsip óziniń ómirden ótetin kúnin naq bilgen eken. O dúnıelik bolarynan bir jyl buryn ol óziniń týǵan-týystary men jaqyndaryn jınap, mazardyń turǵyzylatyn ornyn, onyń qurylysy  qandaı bolýy kerektigin, bólmeleriniń qalaı ornalasýy kerektigin, jáne eń bastysy, onyń denesi jer qoınyna berilmeýi kerektigin, al 20 jyl ótken soń baryp buzylmaı, máńgilik saqtalatyndyǵyn aıtyp ketipti. 50-inshi jyldary sovettik bılik eski mazardy buzǵan kezde áýlıeniń buzylmaı saqtalǵan denesin kórgender tańǵalysypty.  

Dóńeste ornalasqan kesenege baspaldaqtar alyp barady. Baspaldaq alty aralyqtan jáne Máshhúr Júsip Kópeıulynyń ǵumyr jasyn  beıneleıtin 73 satydan turady. 

8. Horasan ata kesenesi 

Horasan ata kesenesi - Qyzylorda oblysy Jańaqorǵan kentinen on bes shaqyrymdaı jerde ıslam qundylyqtarynyń biri Ábdijálel babtyń kesenesi bar. Qaı kezderi bolmasyn, dástúrli salt-sanamyzǵa berik jandar bul jerdi qasıettep, zııarat etip otyrǵan eken.

Jańaqorǵan aýdanynan 40 shaqyrym aryda jatqan «Horasan ata» kesenesi aqylgóı, danyshpan, óz zamanynda emshi, dinbasy bolǵan Ábdijálıl bab jatqan jer. Shamamen IH ǵasyrda ómir súrgen ol – Syr boıyna Islam dini men mádenıetin taratýshylardyń biri, Áziret Áliniń 8-shi urpaǵy sanalatyn Ysqaq babtyń inisi. Osy qos uldyń ákesi, burynǵy Sham shaharynyń patshasy Ábdirahman bab kóz jumarynda taǵyn tuńǵysh uly Ysqaqqa tabystapty. Al Ábdijálıl bab Iemenniń patshasy bolǵan. Onyń Horasan ata atanýynyń da ózindik syry bar. Ondaǵan myń qolymen Horasan qalasyn basyp alǵan bas qolbasshyny el bertin kele osy qalanyń atymen atap ketken kórinedi. Onyń Qyzylordaǵa kelýi jóninde Syr boıyn jaǵalap, О́zkent, Borshynkent, Japtyrsen, Jarkent arqyly Seıhýndarııanyń sol jaǵalaýyna, odan beri Qyzylqum óńirindegi Totyqus aralyn basyp ótip, Jańaqorǵandy qonystanǵan degen derek bar.
Munda zııarat etýge kelýshiler aldymen Horasan atanyń basyna toqtap, Quran baǵyshtaıdy. Odan soń áýlıeden taraǵan urpaqtardyń beıitterine baryp, aq jaýlyqtaryn ilip, armandaryn aıtady. Bul ǵımarattyń qashan, qalaı boı kótergeni týraly derek joqtyń qasy. Tek muny el aýzynda Horasan atanyń urpaqtary salǵan degen sóz bar. Al ańyzǵa sensek, ertede Horasan ata ár juma saıyn "Totyqus" aralynan aqmaıamen jeldeı ushyp, Mekkege baryp, Bamdat namazyn ótep qaıtady eken. Osyny sezgen onyń uly Huseıin ákesine: "Ruqsat etseńiz, Mekkedegi Kaǵbatilláni osynda kóshirip ákeleıin", – depti. Sonda balasyn synamaq bolǵan áke ruqsatyn bergen desedi. Sodan arada birshama kún ótken soń úıge kirip kelgen balasy qaǵbany ákelgenin aıtyp, túsiretin jerdi suraıdy. Syrtqa shyqqanynda úı boıyndaı bıiktikte kilem ústinde turǵan Qaǵbattilláni kóredi. Kenet aıaqasty ıt úrip, taýyq shaqyryp, túıe bozdap, aýyl azan-qazan bolyp ketedi. Sonda Horasan ata: "Balam, seni synaıyn dep edim, qudiretińe sendim. Jerge túsirme. Qaǵbanyń kóleńkesin syzyp alaıyn, ózin qaıta ornyna aparyp qoı. Bul jerde aıaq asty bolady, óz ornynda turǵany durys" deıdi. Qaǵbatillanyń sol syzyp alynǵan kóleńkesiniń ornyna topyraq úıilip, uzamaı turǵyzǵan desedi el. Mine sodan beri onyń qudiretine ılanǵan jurtshylyq Mekkege bara almasa da, Qurban aıt namazynda sol Jańaqorǵandaǵy "Qaǵbatilláni" aınalatyndy shy-ǵarǵan. Osydan birneshe jyl buryn "Qaǵbany" 7 ret aınalǵan adamnyń qajylyǵy óteledi» degen sóz jeldeı eskesin, ılanǵandar at aryltyp kelip, kelýshilerdiń qatary kóbeıe bastaǵan. Keıin oǵan jergilikti shyraqshylar tyıym salypty. Qazir Qaǵba kóshirmesiniń ishinde VII-VIII ǵasyrlardan qalǵan tastar qoıylǵan. "Tasqa qolyńdy qoıyp, eń úlken armanyn aıtqan adamnyń tilegi oryndalady" deıtinge uqsaıdy. Onyń qanshalyqty qısynǵa keletini belgisiz.

 Kesene janynda emdik qasıeti bar qudyq ta bar. Kelýshilerdiń aıtýynsha, onyń sýyn ishkender aýrýynan aıyǵatyn kórinedi. Al, osy sýǵa shomylý úshin arnaıy oryndar da qarastyrylǵan. Jyl saıyn, aptyǵyp jetetinder qarasy artqan saıyn kesene basyndaǵy namazhana syndy arnaıy oryndar da kóbeıip keledi.

9. Tekturmas kesenesi

 Tekturmas kesenesi – Taraz qalasynyń ońtústik-shyǵys shetinde, Talas ózeniniń oń jaǵalaýynda ornalasqan XIV ǵasyr sáýlet eskertkishi. Bul óńirdiń dinı eskertkishteriniń biri. Kesene sáýletshisi men qurylysshylary belgisiz. Kesene kúıdirilgen kirpishten salynǵan kúmbezdi tórtburyshty ǵımarat. Súıir arkaly kireberis batysqa Taraz qalasyna qarap tur. Kesene buryshy pılıastrmen aıaqtalady, qabyrǵalarda sylaq izderi bar. G.A. Pýgachenkova kesenesi XIV ǵasyrǵa jatqyzady. Orys tilinde aýdarǵanda "Tekturmas", "taý jaı turmaıdy" degen maǵynany beredi.

Tekturmas kesenesi HIV ǵasyrda Talas  ózeniniń oń jaǵalaýynda salynǵan. Bul qaladaǵy óte kóne dinı oryndardyń biri. Osy tóbeniń basynda zorastrızm, hrıstıandyq, musylmandyq rásimdegi zırattar ornalasqan. Tóbeniń etek jaǵynda ejelgi jerasty joly  jáne Talas ózeni arqyly ótetin tas kópir bolǵan.

HH ǵasyrdyń 30 jyldaryndaǵy ateısterdiń dinge qarsy saıasaty kezinde jartylaı qıraǵan. HIH ǵ. 80 jyldary túsirilgen kesene formasynyń qarapaıym fotosýreti ǵana saqtalyp qalǵan. Atalǵan keseneniń ornyna 2001 jyly arheologııalyq qazba jumystaryjúrgizilip, 2002 jyly ortaǵasyrlyq úlgide keseneniń alǵashqy  ornynda  jańadan kesene turǵyzyldy. Tekturmastyń tarıhı aty – Sultan-Mahmýdhan. Al, Tekturmas sóziniń ózi túrkishe «tynymsyz oryn» degendi  bildiredi.

Tekturmas kesenesi týraly 1 - ańyz. Tekturmas Áýlıe Qarahan tusynda áskerbasy, jasaýylbasy bolyp qyzmet atqarǵan. Ol qyzmetin atqarýǵa shyqqanda, qara joldyń ústindegi jolaýshy, kerýen bitken túgel tekserýden ótedi eken. Kóńiline jaqpaǵan júrginshilerdi óz betinshe jazalap, olarǵa óz betinsh shara qoldanypty. Jolaýshy jurtty da, turǵylyqty eldi de únemi tekserip, halyqqa da tynyshtyq bermeı, ózi de tynym almaı júretindikten, kópshilik ony Tekturmas dep atap ketken.

Tekturmas kesenesi týraly 2 - anyz. Talastyń tómengi aǵysy boıynda turǵan Tekturmas qorǵany ornynda burynǵy zamanda qala bolǵan. Osydan bes júz jyldaı buryn Talas boıyn jat jerden kelip, qalyp qoıǵan qalmaqtar bılep turypty. Jergilikti el Ámir Temirmen sóz baılasyp, qalmaqtardy Talas boıynan qýyp shyǵýǵa kelisedi. Ámir Temir qalyń qolyn bastap, Samarqannan Talasqa qaraı joryqa shyǵady. Bul habardy estigen qalmaqtar Temirdiń áskrine eshqandaı asyl zat ne buıym qaldyrmaýdyń joldaryn izdestiredi. Qalmaqtar Tekturmasqa ózderimen alyp kete almaıtyn asyl zattar men buıymdardy ákelip jınaıdy, olardyń ústine taýdaı qylyp sekseýil jáne basqa otyn aǵashtaryn úıedi. Jınaǵan túrli asyl zattar men buıymdar aspanǵa atylǵan alyp ot – jalyn ortasynda órtenip, kúlge aınalady. Ámir Temir kelgenshe, qalmaqtar túgeldeı el – jurtyna qonys aýdaryp, kóship ketedi.

10. Qunanbaı meshiti.

 Meshit tarıhy óz zamanynyń qaharman-qaıratkeri Qunanbaı О́skenbaıulynyń esimimen tyǵyz baılanysty. Derekke súıensek, meshit qurylysy 1850 jyly bastalyp, 1851 jyly tolyq salynyp bitken. Onyń Qunanbaı atymen baılanysty bolýynyń syry nede?

Qarqaralyda meshit salý jónindegi áńgime halyq arasynda 1847 jyly qozǵalyp, sol kezdegi rý basshylary Sibir qazaqtarynyń shekara basqarmasyna hat joldaıdy. Oǵan Tobyqty rýynan Qunanbaı da bar, 16 bolys qol qoıǵan eken. Meshit qurylysy úshin halyqtan qarajat jınalǵany týraly derekter de bar. Al 1849 jyly Qarqaraly ýezine aǵa sultan bolyp saılanǵan Qunanbaı О́skenbaıuly eń birinshi kezekte ult muqtajdyǵyna qatysty ıgi sharalarmen aınalysýdy qolǵa alady. Bul bir jaǵynan Qunanbaı qajynyń erteden kele jatqan armandarynyń biri – qazaq balalarynyń saýatyn ashý edi. Sondyqtan da, aǵa sultandyqqa otyrǵan Qunanbaı meshit qurylysyn óz qolyna alyp, bas-aıaǵyna deıin tyńǵylyqty qadaǵalaǵandyqtan, meshit – halyq arasynda Qunanbaı meshiti atalyp ketken.

Keıinirek meshit janynan medrese, shákirtter úshin jataq, moldalar úıi boı kóteredi. Qunanbaı meshiti Qarqaraly okrýgindegi ıslam dinin ýaǵyzdaýǵa, balalardyń qara tanyp, saýat ashýyna kóp qyzmet etken. Osy meshitke kezinde Abaı da baryp turǵan eken. Qunanbaı qajy meshit salý arqyly aımaqta abyroı-bedelin arttyryp qana qoıǵan joq, ol urpaqqa ólmes ónege qaldyrdy.

Qunanbaı meshiti bir jyldary kútimsizdikten tozyp, joıylyp ketýdiń az-aq aldynda bolǵan eken. Máselen, bir mezgilde 300 adam namaz oqıtyn múmkindigi bar meshit keńes zamanynda azyq-túlik saqtaıtyn qoımaǵa, pıonerler úıine aınalsa, tyń ıgerý kezeńinde kelimsekter jataǵy da bolǵan. Ábden tozyǵy jetken keseneni qaıta qalpyna keltirý úshin 1989 jyly qarashada oblys, aýdan jurtshylyǵynyń shaqyrýymen Almaty qalasynan Qazaqtyń mádenı-tarıhı eskertkishterin qorǵaý jáne qaıta jabdyqtaý konstrýktorlyq jobalaý ınstıtýty Qunanbaı meshitin alǵashqy qalpyna keltirdi.

El aýzyndaǵy derekterge qaraǵanda meshit ashylǵan jyldary munda 11 qarı qyzmet etken, balalardyń dinı saýatyn ashqan. Meshitte sol kezden qalǵan arapsha kitaptar, Qurannyń sol kezdegi nusqasy da saqtalǵan.