Naýryz kójeni ulttyq brendke aınaldyrýdyń 3 tetigi

Ulystyń Uly kúni Naýryz merekesi jaqyndaǵanda ár otbasy naýryz kóje jasaýdy mindetine balap, tipti kójeniń jasalý tehnologııasyn bilmeıtin jas kelinder úlken kisilerden onyń jasalý tásilderin surastyryp qal-qadirinshe meıramǵa qamdanyp-aq jatady...

Negizinen, tereńine úńilsek, naýryz kójeniń qasıeti, qurylysy, jasalý tásilderi tym erekshe. Boıyna aıryqsha qasıet jıǵan bul asty jasaý ońaı sharýa emes. Dámi til úıirý úshin oǵan mindetti túrde súr et qosý kerek. Sondaı-aq kójege qosylatyn basqa dámderdi de naqpa-naq dál qosa bilý úlken sheberlikti talap etedi. Jasyratyny joq, qazirde Naýryz meıramynda daıyndalyp júrgen qaısybir kójeniń tehnologııasy, quramy, dámi kóńilimizden shyqpaı jatady. Kójeni kim qalaı estise nemese bir jerden oqysa, bolmasa bireýden úırense solaı jasap júr. Al jyldar óte kele osy dámimizdiń sapasy odan ári tómendep ketpesine kim kepil?! Mundaıǵa jol bermes úshin ne isteý qajet? 

       Naýryz kóje eń aldymen halyqty biriktiretin as...

Kezinde ata-babalarymyz halyqty dastarqan basyna toǵystyratyn yntymaq quraly retinde osy naýryz kójeni paıdalanǵan. Úlken «qara qazanǵa» ázirlengen kójeden búkil aýyl-aımaq dám tatyp, el-jurttyń yryzdyǵy kirip, berekesi jarasqan. Endeshe osy kójeni ulttyq brendke aınaldyrýǵa biz nelikten asyqpaı otyrmyz?! Múmkin, naýryz kójeni daıyn ónim retinde naryqqa shyǵarýǵa otandyq kásiporyndardy mindetteý qajet shyǵar?!

Ekonomıst-sarapshy Ilıas Isaevtyń paıymdaýynsha,  naýryz kójeni ulttyq brendke aınaldyrýdyń mynadaı birneshe tetikteri bar:

a) Birinshi Naýryz kójeniń ishine jeti túrli as qosylatyndyqtan kójeni jartylaı ónim retinde shyǵarýǵa kásiporyndardy mindetteý qajet. Bul úrdis qarpaıym otbasy qaýymyna da úlken kómek bolady. Eger kójeni jartylaı daıyn ónim retinde shyǵarsaq, kójege degen suranys artyp, Naýryz kóje tek naýryz kelgende ǵana emes, jyldyń basqa mezgilderinde de suranysqa ıe bolmaq;

á) Eger biz otandyq kásiporyndarǵa naýryz kójeni jasaýdy mindettesek, onyń jasalý tehnologııasy da damı túsetini daýsyz. Máselen, qymyzdy, shubatty, qymyrandy qazirde daıyn ónim retinde shyǵaratyn kásiporyndar bizde bar. Búginde olar qymyzdan, shubattan emge dárý qurǵaq tabletkalar da jasaı bastady. Osy tárizdi naýryz kójeni bir daıarlap kórip, tabysqa qol jetkizgennen keıin kásiporyndar onyń jasalý tehnologııasyn damyta túsedi dep sený kerek. Keıin naýryz kójeden dertke daýa qurǵaq tabletkalar jasalyp jatsa, bul quptarlyq jaıt.

b) Úshinshiden, Naýryz kójeni kásiporyndar satylymǵa arnaıy qorapshalarmen shyǵara bastasa, qoraptyń syrtynda kójeniń quramy, qasıeti, oǵan qosylǵan taǵamdardaǵy dárýmender tolyq jazylady. Osydan baryp kójeniń qasıeti men quramynyń qundylyǵynan habarsyz qaýym ózine qajetti derek alady;

Mine, mamannyń paıymdaýynsha, naýryz kójeni brendke aınaldyrýdyń túp-tórkini osynda jatyr. Sarapshylar buǵan qosa «kóje jasaýmen aınalysatyn kásiporyndardy jyl saıyn naýryz aıynda salyqtan bosatyp, olar tóleýi tıis qosymsha qun salyǵyn alyp tastap otyrsa, kásiporyndar tek qana paıda kórer edi. Budan soń sol mekemeler ózderi-aq naýryz kójelerin jarysa naryqqa shyǵaryp, básekelestik orta týdyrady» desedi... 

Nár-ýyzdy qoldanysqa engizgen jón... 
Negizinde, naýryz parsy tilinen alǵanda «nár-ýyz» – jańa kún degen uǵymnan shyqqan. Naýryzdy bıramalyqtar «Sý meıramy» dese, tájikter «Gúl gardon», «Gúl naýryz» desken. Horezmdikter «Naýsardjı», tatarlar «Nardýgan» dep te toılatypty. Shyǵys halyqtarynyń Naýryzdy qalaı toılaıtyndyǵy jaıynda Omar Haııam, Mahmut Qashqarıdyń eńbekterinde tereńinen jazylǵan. Qalaı desek te Naýryzda barsha buqara qystan aman-esen shyqqanyna shúkirshilik etip, eldiń aýzy aqqa tıgenine masaıraıdy. Zamanynda ata-babalarymyz naýryz kójege jańa týǵan maldyń ýyzyn qosyp ta úıindegi «qara qazanyn» toltyrǵan. Bul árıne, babalarymyzdyń «naýryzda malym tóldep, órisim keńeıip, qońysym mereılensin» degen tileginen týǵan nıet ekeni daýsyz. Al qazir naýryz kójege ýyz qosý tásili múlde umyt qaldy.

 Sondyqtan mamandar «naýryz kójege jańa týǵan maldyń sútinen jasalǵan nár-ýyzdy paıdalanýdy qoldanysqa engizsek ońdy bolar edi» deıdi.

Jalpy, kezinde qazaqtar naýryz kelerden bir kún buryn úıindegi qazan ataýlyny «aqqa» toltyryp ydystarynyń betin ashyp qoıady eken. Bul «qaı úıde aq mol bolady, sol úıge yrys-baq kelip qonady, dastarqannan aq úzilmeıdi» degen yrymnan týyndaǵan peıil. Endeshe «Ulys oń bolsyn, aq mol bolsyn» degen ata-baba tilegi jalǵasyn tabýy úshin osy bir Uly kúnniń basty belgisi naýryz kóje jalpyhalyqtyq brendke aınalýy tıis. Buǵan otandyq kásiporyndar bar yqylas-yntasymen kirisse, túıtkildiń túıini tarqatylary daýsyz...

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy