Bul qaýipti! «Qytaı qarjy beredi» dep arqany keńge salýǵa bolmaıdy

«Bir beldeý bir jol». Qazir Qazaqstan men Qytaı osy ıdeıany júzege asyrý úshin baryn salyp yntymaqtastyqty damytýda. Maqsaty Uly Jibek jolyn qazirgi zamanǵa saı jandandyrý.  Osy arqyly Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy ekonomıkalyq qarym-qatynasty nyǵaıtý.

Jalpy, «Bir beldeý bir jol» ıdeıasy aıasynda qazirgi ustanyp otyrǵan baǵytymyz rasynda da tereńge boılaıtyn tárizdi. Sebebi sońǵy bes jylda Qazaqstan men Qytaı arasynda iri-iri jobalardy birlesip atqarý, Qytaıdan arzan paıyzben nesıe alý, eki el arasynda óndiristik qýattylyqty arttyrý, Qytaıdan elimizge keletin jekelegen ınvestorlarǵa barynsha jaǵdaı jasaý jetilip keledi. Máselen,  qazirde Qazaqstanda óndiriletin munaıdyń 25 paıyzyn Qytaı kompanııalary óndirip jatyr. Qytaımen birge jumys istegen jyldar aralyǵynda Qazaqstan arqyly Qytaıǵa 100 mln tonna munaı, 180 mln sharshy metr gaz jiberilgen. Keden qyzmetiniń málimeti boıynsha taýar almasý 46 paıyzǵa ósken.

  Osy ýaqytqa deıin Qytaı Qazaqstannyń ekonomıkasyn jandandyrý úshin 42,8  mlrd  dollar ınvestısııa quıyp, 50 mlrd dollar nesıe bergen. Qazir Qazaqstanda Qytaımen birikken 2700 den astam irili-usaqty kompanııa jumys isteıdi.  Endi bolashaqta Qazaqstan men Qytaı qarjylyq quny 28 mlrd dollardy quraıtyn taǵy 51 kásiporyndy birlesip qurǵaly otyr. Al bizge osy Qytaı ınvestısııasy qaýipti me? Budan qorqý kerek pe?

Mamandardyń paıymdaýynsha, «Qytaı qarjy beredi» dep arqany keńge sala berýge bolmaıdy. Munyń ózindik qaýipti tustary jetip artyraly.

«Qytaı ınvestısııasy buǵan deıin  munaı gaz salasyna, metal óndirýge, logıstıka salasyna, energetıka salasyna quıylyp keldi. Al 2016 jyldan beri Qytaı kompanııalary elimizdiń aýyl sharýashylyǵy salasyna da ınvestısııa quıa bastady. Qazaqstan aýyl sharýashylyǵy salasynda mal bordaqylaý, mal ósirý, agro-ónim alýǵa qatysty Qytaımen birlesip 19 jobany júzege asyrýdy josparlap otyr. Jobanyń quny 1 mlrd 735 myń dollardy quraıdy.

Qytaı óte pysyq halyq. Olardyń jerdi ıgerýge kelgende aldyna jan salmaıtyn eńbekqorlyǵy bar. Qytaıdyń halqy jerdiń joqtyǵynan úıleriniń tóbesine egin egip sodan ónim alyp otyrǵan halyq. Al olar úshin Qazaqstannyń keń baıtaq jeri kóziniń qurty. Sondyqtan elimizge engen Qytaı kásipkerleri Qazaqstannyń alyp jerin ıgerý úshin kúshin salady. Mine, osydan qorqý kerek. Qazaqtyń jeriniń baılyǵynyń arqasynda talaılar kók qaǵazdy aınalymǵa salyp, baılyqqa kenelip jatyr ǵoı.  Sondyqtan Qytaı ınvestorlaryna jerdi ıgerýge ruqsat bergende baqylaý paketiniń basym bóligi Qazaqstan tarapynda bolýy kerek. Úkimet osyǵan qatty nazar aýdarýy tıis. Máselen, munaı óndirýge qatysty kompanııa qurylsa, onyń 80 paıyz baqylaý paketi Qazaqstandiki, al qalǵan 20 paıyzy Qytaıdyki bolsa de jetkilikti. Osylaısha baqylaý paketiniń basym bóligin ózimizge alý arqyly tarazy basyn ustap turýǵa bolady. Biraq áttegen-aıy, qaısybir kompanııalarda Qytaıdan kelgen mamandar bizdiń otandyq mamandardan joǵary jalaqy alady. Týra sondaı jumys isteıtin qazaqstandyq maman 200 myń alsa, týra sondaı jumys atqaratyn Qytaıdan kelgen menedjer 400 myń alatyn jaǵdaılar jıi kezdesedi. Mine, munyń barlyǵyna memlekettik baqylaý bolýy kerek. Olaı etpesek, kúni erteń Qytaı ınvestısııasy bizge úlken qaýip tóndirý de múmkin» ,-deıdi ekonomıst-ǵalym Jumadilda Baıahmetov.

Ekonomıst-ǵalymnyń paıymdaýynsha, syrttan keletin ınvestısııanyń kómegine júginý álemdik tájirıbede bar dúnıe. Áıtse de sheteldik ınvestısııanyń kóleńkeli jaqtary baryn umytpaǵan jón. Kóshpeli ınvestısııaǵa júgingen Reseı ekonomıkasyn mysal etken maman syrttan keletin ınvestısııaǵa ıek arta bersek, ómir boıy bireýdiń sońynan júretinimizdi alǵa tartty.

«Reseı ekonomıkasyn alsaq, byltyr Reseıden 151,5 mlrd dollar syrtqa qashty. Reseıde qalyptasqan ekonomıkalyq qıyndyqtan keıin sheteldik ınvestorlar Reseıden qarjylaryn ákete bastady. Sol tárizdi erteń Qazaqstan ekonomıkasy daǵdara bastasa, bizdi sheteldikter saqtap qala almaıdy. Ekonomıkamyzdy saqtap qalatyn sol otandyq óndiris, otandyq ónim ekenin umytpaǵanymyz jón»,-deıdi ǵalym Jumadilda Baıahmetov.

Buǵan qosa ekonomıst-sarapshy  Maral Tórtenovanyń aıtýynsha,  Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy seriktestikti nyǵaıtý maqsatynda Qazaqstan aldaǵy ýaqytta Qytaı kapıtaly bar óndiris oryndaryna salyq salmaıtyn bolmaıtynyn da aıtty. Mamannyń paıymdaýynsha, bul da  Qazaqstan tarapynan Qytaı ınvestorlaryna kórsetilip otyrǵan óte-óte qolaıly jeńildik.

«Májilis 2018 jyldyń 5 jeltoqsanda ótken plenarlyq otyrysynda osy qujatty maquldady. Buǵan qatysty qujatta  «Qytaı kapıtaly salynǵan óńdeýshi ónerkásipter salyqtan bosatylatyn bolady. Onyń ishinde munaı hımııasy jalpy hımııa, tyńaıtqyshtar daıyndaý, metallýrgııa jáne basqa qyzmet túrleri bar» dedi. Májilis depýtattary maquldaǵan bul qujat «Qazaqstanǵa tikeleı ınvestısııalar salýdy júzege asyratyn Qytaı-Qazaqstan óndiristik qýattarynyń yntymaqtastyǵy qorynyń jekelegen kiristerin salyqtan bosatý týraly kelisimge qol qoıý» dep atalady. Osylaısha elimizde júzege asyrylyp jatqan Qytaı jobalarynan salyq almaıtyn boldyq.  Jalpy, salyq kodeksi qarapaıym ári túsinikti bolýy kerek. Bizdegi birinshi olqylyq osy salyq qujaty túsiniksiz. Qosymsha qun salyǵyn tómendetý, patent alý ózimizdiń otandyq ınvestorlarǵa jeńil emes. Biz kerisinshe sheteldik ınvestorlardyń jaǵdaıyn jasaımyz. Bul durys emes. Ár nárseniń shegi bolýy kerek. Sheteldik ınvestorlarǵa da talap qoıa bilgenimiz jón. Qazaqstanda sheteldik ınvestorlar negizgi ınvestor bola almaıdy. Ulttyq ınvestorlar sanatyn jasaqtaýymyz kerek.  Ishki saıasatty, ekonomıkany órkendetetin ulttyq ınvestorlar bolady. Al shetelden enetin ınvestorlar  óz múddesin, óz paıdasyn oılap turady»,-dedi sarapshy Maral Tórtenova.

 Ekonomıst-sarapshynyń  baıyptaýynsha, qazir Qytaı Qazaqstannyń eń iri degen kompanııalaryna kapıtalyn salyp jatyr. Reseı men Belarýsten góri Qytaıǵa Qazaqstanmen jumys isteý tıimdi bolyp otyr. «Biraq bizge Qytaı ınvestorlarynyń ıkemine ıile berýge bolmaıdy. Sondyqtan aldaǵy ýaqytta ózindik talap-tilekter qoıa bilgenimiz durys» dedi Maral Tórtenova.

Jalpy, mamandardyń baıyptaýynsha, biz mundaı ınvestısııany sonaý 1993 jyldary naryqtyq ekonomıkaǵa engen tusta tartýymyz kerek edi.

«Sol kezden bastap elge ınvestısııa aǵyla bastaǵanda qazirgideı sheteldik ınvestorlarǵa sonshalyqty kiriptar bolyp otyrmaıtyn ba edik»,-deıdi mamandar...

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy