Ulttyq ıdeologııanyń ıadrosy nemese qazaq qoǵamy jaýap izdep júrgen bir suraq

Ulttyq ıdeologııa oıdaǵy birlikten bastalady. Osy kúnderi ıdeologııa kerek deýmen júrmiz. San túrli maqalalar jazylyp ta jatyr. Aıtylyp ta jatyr. Atalǵan maqalalar men aıtylǵan sózderde  ıdeologııanyń ıadrosy men onyń negizgi tabıǵaty qozǵalmaı jalpy sıpattamasymen keledi. «Nege bılik jasamaıdy ortaq ıdeologııa? Zııalylar ne istep júr? Jastarymyz nege jat aǵymnyń qurbany? Orys tildi qazaq pen qazaq tildi qazaqtyń talqylaıtyn taqyryptary men olardyń máselini qabyldaýy nege eki túrli?» mine  osy atalǵan suraqtar ıdeologııa taqyrybyna jatady. Qoǵam bolyp suraq qoısaq ta, qoǵam bolyp jaýap izdep jatqan joq sııaqtymyz. Otandyq saıasattaný ǵylymynda mynadaı bir paradoks bar  eken. Eń kóp zerttelgen taqyryp qaýipsizdik boıynsha bolsa da, tushymdy jańalyq pen teorııa paıda bolmaǵan taqyrypqa jatady eken. Sol sııaqty ıdeologııamyzda kóp aıtylsada, nátıjesi mardymyz, ǵylymdaǵy paradoks bolyp tur. Joǵaryda aıtqandaı ıdeologııa týraly aıtylǵan sózben, jazylǵan maqala men monografııalar jetip artylady.  Biraq osylardyń eshqaıysy ıdeologııanyń negizgi ózegine mán bermesten árkim óziniń oıyna kelgendi aıtyp, sanany san saqqa júgiritip ortaq oı men pikirge kele almaı júrgen jaıy bar. Bizde ıdeologtar, saıasattanýshy jáne fılosoftardyń oıyna mán berseńiz «ıdeologııany oıdan jasap halyqqa usynýǵa bolady» degen qate túsinikti de kezdestirýge  bolady. Osy kúngi ıdeologııa  men ıdeıalyq birlik máselesine qatysty jobalar saryny men jasalý sıpaty bir. Barlyǵy kommýnıstik ıdeologııanyń ádisinen bastaý alady. Kezinde kommýnıster «ınternasıonalıst» degen uran  salsa, biz «toleranttylyq» degen sııaqty. Osynyń jasaýshylar kommýnısttik ıdeolgııanyń ádisnamasyn basyna sińirip ósirgen aǵa býyn zertteýshiler. Ideıalyq birlik taqyrybyndaǵy baǵdarlama, qurattar eń aldymen teorııalyq deńgeıde jasalyp,   aıtar oıy bylaı keledi: «Ideologııa ol tez arada qol jetetin nárse bolmaýy kerek, ol saǵym sııaqty bolýy kerek» deıdi.  Kezinde kommýnıster «biz kommýnızmge kóz jetetin saǵymda qol jetkizemiz» dedi. Endi suraq, adam shyn ómirde saǵymǵa jete me? Árıne joq. Osy kommýnıstik ádisnamamen búgingi tańda ıdeıalyq birlik taqyryptary jasalyp jatyr. Bul jobalar praktıkalyq turǵyda ómiri iske aspaıtyn jobalar bolyp qala beredi, assa da asýy tek halyqqa zııanyn tıgizýmen áseri bolady. Sodan kelip "Qoǵamda nege ıdeologııa joq?" degen suraqtar kún tártibinen túspeıdi. Ideologııa - ıdeıadan turady. Ideıa iske asqanda ǵana ıdeologııaǵa aınalady. Ideıany qazaqshalasań "oı" degenge saıady. Endi bizdiń qoǵamda ortaq ıdeıada ma? Ony naqty dóp basyp aıtý qıyn. Ortaq oı degenimiz onyń boıynda ult úshin, el úshin qajetti ıdeıalarmen qamtamasyz etilgen ıdeıalardyń komponenti.

• Qazaq Eliniń basty armany ne?
• Qazaqtyń negizgi bolmysy qandaı?
• Ulttyq psıhologııasy qandaı?
• О́mirge degen kózqarasy qandaı ult retinde?
• О́mirdi qabyldaýdaǵy tanymy qandaı?
• Ulttyq múddesi ne?

Osyndaı  suraqtardy qarastyrady.

Joǵarydaǵy qazaq jastarynyń jat aǵymǵa ketýi, eki qazaqtyń bir ýaqyt keńistiginde turyp, bir máseleni eki túrli túsinýi... Osy máselelerge sheshim izdesek.

Ideogııanyń negizi ortaq oı qazanyn qalyptastyrýdan bastalady. Ortaq oı qazanyn qalyptastyrý bir oqymystynyń oıy men qııalynan turmaıdy. Halyqtyń san ǵasyrlyq boıyna jınaǵan ómirge degen tanym túsiniginen týyndaıdy.  Ortaq oı qazany degen taqyrypty sál basqa qyrynan alyp qarasaq. Kezinde Keńes úkimeti K.Marks pen Lenınnyń kitaptaryn el bolyp oqýdy basty nazarda nege ustady? Sebebi osy kitaptar kommýnısterdiń quryp jatqan memleketinen negizgi oı qazany edi. Olardyń ıdeıasy keremet bolmasa da qoǵam bolyp oqyǵannan keıin «kóp ótirik birigip bir shyndyqqa aınalady» degen prınsıp aıasynda júrdi. Aqyly, tanym-túsinigi barlar muny ajyrata bildi, tanymy tómender kommýnısterdiń qur qııalyn aqıqat sanady. Sovetter Odaǵy osy arqyly jetpis jyl memleket qurdy. Eldegi jat aǵym qurbandary da osyndaı jaǵdaıda, olardyń ózi bas aıaǵy sanaýly kitaptary bolady. Sol kitaptardy tipti jattap alady. Ishi tolǵan dogma. Kóp dogma qosylyp shyndyqqa aınalǵan bolady. Basqamen salystyryp oqymaǵannan keıin ony ózderi aqıqat dep túsinedi. Oqyǵan kitaptary olarǵa qoǵamǵa, dúnıege degen kóz qarasty qalyptastyryp beredi. Qoǵamǵa qóp dogmaǵa negizdelgen shablondarmen qaraıdy. Ustanymdaryna dálirek aıtqanda shablondaryna saı kelmese, qoǵamdy qaralaı bastaıdy.  Orys tildi qazaq pen qazaq tildi qazaqtyń aýdıtorııalaryndaǵy taqyryptar bir-birine saı kelmeıtinine osydan kelip shyǵady. Orys tildi qazaq dúnıege orys kózqarasymen qaraǵan bolady. Sol kózqarasymen qazaqqa qarasa «bul halyq álide artta qalǵan»  degen oımen júredi. Qazaq tildi qazaq dúnıege qazaqy kózqaraspen qarap, aınalasyndaǵy orys tildi qazaqqa qarap, «olarda ulttyq rýhy tómen» degen oımen júredi. Bizdiń eldegi eki fılosofty bir taqyrypta sóıletseńiz, ekeýi eki túrli sóıleýi anyq. Sebebi, bireýi batys fılosofııasy Gegel, Konttyń oı qazanynan nárlanǵan, ekinshisi Abaı men Shákarymnan nár alǵan. Osyndaı jaǵdaıda ulttyq ıdeologııa qalaı dúnıege keledi. Biz eń aldymen árbir qazaq oqýǵa tıis degen jıyrma kitaptyń tizimin jasaýmyz kerek. Ár qazaq sol jıyrma kitapty oqýyn qoǵamdyq deńgeıde bastama jasý kerek. Ortaq oıǵa kelý dep osyny aıtady.

Ol jıyrma kitapqa mynadaı kitaptardan bastalý kerek degen oıdamyz. Abaıdyń eki tomdyq kitaby, Máshhúr-Júsiptiń kitaptarynan eki tomyn tańdamalar jıyntyǵy, Shákárimnyń kitaptary, Alash ardaqtylarynyn kitaptary men maqalalarynan tańdamalar. Osylaı biz ortaq oı qazanyn qurasaq tómendigideı ıdologııa formasy shyǵady:

Osylaı biz ulttyq ıdeologııanyń qalyptastyrýshy ıadrosyn anyqtap alǵan bolar edik. Nege muny aıtyp  otyrmyn, máselen japondarda otbasy bolyp oınaıtyn bir oıyn bar eken. Ol oıyndy oınaý úshin japon halqynyń júz tomdyq jyrlaryn oqyǵan bolýyń kereksiń, oıyn jelisi sol jyrlarǵa qatysty. Ol oıyndy sol áýlettiń úlken atasy, orta jastaǵy býyn jáne joǵary synypta oqıtyn nemeresi barlyǵy oınaıdy eken. Joǵarǵy, orta, jas býyn barlyǵy bir jerden nár alǵan, olardyń barlyǵynyń arman-murattary bir bolady. Sebebi oıdaǵy birligi bar. Bizdiń qoǵamda dál qazir júz kitap deýge qalyptasqan tanymdyq deńgeıi jetpeıdi. «Aspanǵa qaraımyn, juldyzdy sanaımyn» degen oıdaǵy el  basqaryp otyrǵan azamattardyń deńgeıin «júz kitap oqıyq» degen órege jetkizý asyra silteý bolatyn sııaqty.

Qonaqqa barǵanda barǵan úıdin bir nársesine basa mán  beremin. Ol sol úıdiń sóresinde qansha kitap bar eken jáne olar qandaı kitaptar. Shynynda kóp úıden kitap kórmeımiz. Al kórgenderimniń basym bóligi kitaptar ata babasyn maqtaǵan, rýshyldyqty astarly násıhattaıtyn ortanqol kitaptar. Ár úıde jańaǵy biz aıtqan jıyrma kitap tursa, ony oqyp sýsyndap ósken urpaq rýshyl emes ultqa qyzmet etýshi bolyp ósken bolar edi. Qoǵam bolyp,  zııalydan qatardaǵy jumysshyǵa deıin osy jıyrma kitapty aldymen anyqtap, odan keıin barlyǵymyz oqıtyn bolsaq. Oıdaǵy birlikke sózsiz qol jetkizetin bolatyn edik.

Jat aǵymǵa ketkender máselesi de osymen sheshilýine negiz bolar edi. Abaı, Shákárim, Máshhú-Júsipti oqyǵannyń aqıdasy (senimi) men fıhqdaǵy ımmýnıteti qalyptasyp, kim qóringenniń jeteginde ketpegen bolar edi. Orys tildi mektepterde orys ádebıetiniń alyp tastap ornyna qazaq ádebıeti men álem ádebıetin engizý bastamasy óte durys. «Ádebıet -halyqtyń sanasy, rýhanı ómiriniń boıaýy men jemisi» deıdi.  Orys mektebi bolsyn, orys tilin jetik meńgersin. Oǵan eshkim durys emes demeıdi, biraq dúnıeni  qazaqy tanymda tanýy kerek. Ortaq oı qazany ol ıdeıa men ıdeologııanyń negizgi ıadrosy bolyp tabylady. Osyny iske asyra bilsek, qazirgi tańdaǵy bes júz myń azamatymyz shetelden úı alyp, bolashaǵyn sol jaqpen baılanystyrmaǵan bolar edi. Shetelde oqyǵan stýdentimiz sol jaqtan qalmastan osy «Qazaq Eli úshin eńbek etemin» dep elge kelgen bolar edi. Qandastarymyz jat aǵymnyń qurbany bolmaı, «ár kimdiki ózine» degen ustanymdy ustanǵan bolar edi. «Meniń armanym men bolashaǵym Qazaq Elimen birge, odan bólek jaryp qaraı almaımyn» degen Elshil azamat pen urpaqtyń bet beınesi qalyptasqan bolar edi. Biz jıyrma kitapty barsha qazaq bolyp anyqtap ony ortaq oı qazany etsek. Bizdiń ulttyq ıdeologııamyzdyń negizgi ustyndaryn shyǵarǵan bolar edi. Ideologııa men ıdeıalyq birlik bireýdiń qaltasynan shyǵaratyn nárse emes, osyny ıdeologııa salasyn tý etip ustaǵan azamattar men qoǵam bolyp túsinsek jón bolar edi.

Joǵarydaǵy :

• Qazaq Eliniń basty armany ne?
• Qazaqtyń negizgi bolmysy qandaı?
• Ulttyq psıhologııasy qandaı?
• О́mirge degen kózqarasy qandaı ult retinde?
• О́mirdi qabyldaýdaǵy tanymy qandaı?

Atalǵan kitaptardy mıllıondaǵan tırajben shyǵaryp, mıllıondaǵan oqyryrman bolyp oqyǵanda ǵana jaýap bergen bolar edik. Bulaı jasamasaq «aspanǵa qaraımyn, juldyzdy sanaımyn» dep sendelip júre bererimiz aıdan anyq. Ulttyq ıdeologııa memleket qurýshy ultyń ózinen bastaý alý kerek. Al qazaq elindegi basqa enostarǵa qatysty basqa joly maqalada jaza jatarmyz.

Rýslan Ahmaǵanbetov, saıasattanýshy