Yqylas Ojaıuly. Ǵalym kim, ǵylym ne?

Ilkidegi jádigerlerdi paraqtaǵanymyzda aldymyzdan kóp ushyrasqan kómeski túsiniktiń biri – ON EKI PÁN uǵymy. Dúr Qashaǵannyń dombyrany adaqtap «...Pernesin kúná deseńiz, esebi ol  PÁNNIŃ  ON EKI» dep Esqalı supyǵa sóılegeni,  ıakı bolmasa  «Bir kezde  Buqara  sháripke oqýǵa jiberilgen Talas balasy Naýan taban aýdarmaı on jyl oqyp, ON EKI  PÁNDI  támam ǵyp, týǵan eline qaıtyp keldi» dep,  Sábıt Muqanov keltiretin  derekterdegi osy bir ON EKI PÁN uǵymy neni bildiredi?

 Alǵashqyda  ÁLIP (oqý men jazý),  ÁBJAT (esep), ÁDEP (gýmanızm),   ÁRKEN (estetıka), ÁPTIEK (Quranǵa  túsý, buǵan qosa arab, parsy, túrik tilderi, (Shákárimniń «Jasymnan jetik bildim túrik tilin» deıtini osy) qosa oqytylady). Odan ármen  TÁFSIR (Quranǵa túsindirme berý (ınterpretasııa), TÁRJIMÁ (aýdarma óneri), MÚSÁNNAFTAR (kórkem ádebıet), MÚNÁJJIM (astronomııa), MUHTASAR (sharıǵat), ÁDILET (zań, sheshendik, adamtaný máseleleri), ÁLEÝMET (el basqarý, jertaný, ósimdiktaný, dári jasaý  (farmaseptıka)  dem salý, synyqshylyq sekildi salalar) bolyp kúrdelene túsedi. Bul pánderdi oqytýdaǵy  eń  negizgi maqsat – ALLA men ADAM arasyndaǵy rýhızat qatynasty túzý. Endeshe osy oıymyzdy ULY KITAPTYŃ tómendegideı  derekterimen bekite  túseıik.  Adamzatqa  Alla  tarapynan túsirilgen  alǵashqy aqpar  «OQY»  buıryǵy.  «Oqy,  jaratqan  Rabbyńnyń atymen oqy. Ol qalam arqyly adamǵa bilmegenin úıretti...»  dep  keletin aıattyń  Quran-Kárimniń   Ál-Alaq  súresi ekendigi  barshamyzǵa  málim.  Ybyraı Altynsary balasynyń «Bir Allaǵa syıynyp, kel, balalar, oqylyq. Oqyǵandy kóńilge  yqylaspen toqylyq» dep  keletin  qarapaıym  ǵana  ǵazaly osy aıattyń  qazaqy tól túsinikke negizdelgen  tápsiri  ekendigi ras.  Bizde búginderi  osy bir  oımaqtaı oıdy  kógórim  shákirtterdiń  kókiregine  bádizdep  bere alatyndaı  MEKTEPTIŃ  METODIKASY  bar ma, MÁSELE SONDA.   Al bizdiń bul jerdegi  BIR ALLA  uǵymyna salmaq túsire  jazýymyzdyń  ózegi men ádibinde ájáptáýir áńgime jatyr.

 Sonymen hosh delik...

  Qazirgi  Qazaqııa qoǵamyndaǵy jeń  ushymen jalǵasyp jatqan qylmys pen  kórgensizdik  kórinisi  kún sanap nege  kóbeıip barady?  Máseleniń mánine tereńirek úńilip kórelik. Buǵan  beriler jaýap ta jalqy  bolýy  tıis  sekildi.  Bizdiń paıymdaýymyzsha – OQÝDYŃ  TERISTIGI.  Dúnıeni tek  dıplom men attestat  qutqaratyny ras  bolsa  tóbedegi keleńsizdikter qaıdan týyndap jatyr?

 Kóz  aldymyzda  kúnde  qylmysqa baılanysqan   «oqyǵandarymyzdyń»  bul  ospadarlyǵyn  ne  dep  túsindire  alady  ekenbiz.

ENDEShE MÁSELENIŃ  MÁNI  oqýdyń  atynda  emes   zatynda (mazmunynda) bolyp otyrǵan sekildi.  Marǵasqa Maǵjannyń «Qazaqtyń taǵdyry, keleshekte el bolý da mektebiniń qandaı negizde qurylýyna baryp  tireledi» degeni  osy oıymyzdyń ondyǵy.  Aldy haziret, arty medirese kórgen  keshegi XX ǵasyrdyń basyndaǵy  sańlaqtarymyzdyń  alashshyl (elshil)  bolýynyń bir syry   Allany etene  tanýynda   jatyr.

Búginde Qudaıdan  qashyq  oqý metodıkamyzdyń  kemshiligin myńdaǵan derektermen  dáleldep  berýge de  bolar edi.  Sonda da oqyrman nanymy úshin bir, ekeýine az-kem at shaldyra   keteıik.

  Máselen,  ON BIR JYLDYŃ  muǵdaryndaǵy  mektep  ómiri men TО́RT JYLDYQ ýnıversıtet bederinde  IMANǴA (Alla men adamııatqa)  baılanysty birde-bir dáris  tyńdamaǵan  túlektiń   úlken  ómirge aralasýyna  qalaısha qoryqpastan  joldama  berýge bolady?

Qoǵamǵa materıaldyq zalal  keltirgen  kisiniń  birden tutqyndalyp, moraldyq dindi aıtpaǵanda, til men dilden mahurym pendeniń ( bul jerde sheneýniktiń desek te bolady) eshqandaı da jaýapqa tartylmaýyn  nendeı  qısyndarmen  túsindirýge bolady?

Qısaby  men  zady  qylmysqa  par  bul suraqtardyń  týýyna ADAMDYQ AR  ǴYLYMYNYŃ  OQYTYLMAÝYNAN  ózge  eshqandaı da  sebep  kórip otyrǵanymyz  joq.  Olaı bolsa  adamǵa eń  alǵash úıretilýge tıis dáris AR  ǴYLYMY  bolýy kerek.

  Bul bizdiń jeke kózqarasymyz emes, on segiz myń ǵalamdy jaratqan  ULY JARATÝShYNYŃ  úkimi.   Budan shyǵatyn pátýa baılamy  ALLASYZ  ARDYŃ  (ǵylymynyń)  eshqandaı da  maǵynasy men tııanaǵy  joq.

  Ar degennen shyǵady, mundaı pánniń  qart qurlyqta qyzmet etkendigine  sandaǵan ǵasyrlardyń júzi aýnapty.  Negizin 1834 jyly Djeremı Bentam qalaǵan ( bul kisi sondaı-aq London ýnıversıtetiniń de irgetasyn qalaýshy ǵalymdardyń biri bolǵan)  «Deontologııa  ǵylymy»  grek tilinen aýdarǵanda  deon (deontos) – paryz degen uǵym berse,  logos – ilim  (ǵylym) degen maǵyna beredi. Ágárákı, qos  uǵymdy qosaqtap aıtqanymyzda  «paryz  ǵylymy» degen sóz shyqqan bolar  edi.  Bul  Shákárim qajynyń  «Adamdyq  boryshyń, halqyńa qyzmet qyl» degizgen  AR ǴYLYMYNYŃ  negizgi  MISSIIаSY  ekendigi  esh shúbásiz.

 Álhıssa...

Endigi sózdi  ǴALYMNYŃ  tabıǵatyna qaraı beıimdesek.  Ǵalymnyń  dárejesi dosent,  doktor, professor, akademık  sekildi  adam qolymen jasalǵan  qatyrma qaǵazdarmen emes,   AR, UIаT,  AQYL,  MINEZ   ispetti  ULY  QUDAILYQ QUNDYLYQTARMEN  baǵalanýy  tıis edi.  Abaıdyń «.... Allanyń hıkmetin bireýden bireý anyǵyraq sezbekpen artylady.   Adamshylyqtyń aldy -  MAHABBAT,  ǴADELET,  SEZIM.  Bulardyń kerek emes jeri joq, kirispeıtuǵyn da jeri joq. Ol – jaratqan táńiriniń isi. ...Bul ǵadelet, mahabbat sezim kimde kóbirek bolsa, ol kisi – ǴALYM, sol – ǴAQIL» deıtini osy.  Hakimniń: «...sol Allanyń hıkmetin bireýden bireý anyǵyraq sezbekpen artylady»  paıymy  Quran - Kárimniń « ... Senderdiń bir-birińnen artyqtyǵyń nesibelerińmen emes, taqýalyqtaryńmen esepteledi»  degen  Hýjýrat súresiniń 13 - aıatynyń tápsiri ekendigi shúbásiz.  Bul jerde qoldanylyp turǵan «taqýa» sózi ımandy, parasatty  bir  sózben aıtqanda «tolyq adam» uǵymynyń jıyntyq ataýy. Budan shyǵatyn  qorytyndy NAǴYZ ǴALYM DEGENIMIZ  – fılologııa nemese fılosofııa ǵylymynyń doktory emes (etikshi etik tigýdiń qyry men syryn jetik biletini sekildi, bul  adamdar da bar bolǵany  bir salanyń  kásibı maıtalmandary  ǵana  ǵoı),   EKI DÚNIENIŃ SYRYN  ERKIN BAǴAMDAP, TО́RT QUBYLANY TÚGEL TANYǴAN ADAMDY ǴANA ǴALYM DEIDI EKENBIZ. Budan túıgenimiz ǴALYM men ǴYLYM  qamshynyń órimindeı tutas uǵymdar eken.  Demek ǵalym jalǵan bolsa  ǵylym da mindetti túrde  jalǵandyqqa salynady.  Búgingi tańda ǵylymdy  qatań synǵa alyp júrgen jámıǵat munyń túpki syrynyń basqada  bolyp otyrǵanyn esh túsingileri kelmeıdi.

   Ǵylym – qasıetti de qasterli uǵym. Ol kim kóringenniń bas saýǵalap, upaı túgendeıtin  turaǵy emes.  Qazir ǵylymnyń  ıisi murynyna barmaıtyn  ásireqyzyl bireýler bilim salasynyń basyna qonjıyp, bilgen qoıyrtpaǵyn battastyryp jatyr. Sonyń kesirinen qazaq ǵylymy  «qaıda? qashan?» degen suraqtarǵa ǵana jaýap beretin krossvordqa (sózjumbaqqa) aınalyp barady.  Bizdiń ózek órter eń ókinishimiz de osy  AQPARAT  pen TANYMDY,  ǴYLYM  men ILIMDI  ózara shatastyryp aldyq.  Basqa emes qazaq qaýymyn  tek ulttyq jaralymǵa negizdelgen  IRGELI TANYM   men   UJDANDY  ǴYLYM  ǵana qutqara alatynyn  ámánda umytpaǵanymyz jón.

 Imam  Ǵazyraly esimdi ǵulamadan: «Boqshalarda, ydystarda saqtalǵan  ǵylym  emes, keýdelerde saqtalǵan ǵylym» degen ýázıpá qalypty. Ras, bizdiń ǵylym ázirshe  «adam keýdesine hıkmet» darytatyndaı, «boıǵa qýat, oıǵa kóz» bola  almaı tur.  Ǵulamalar paıymynan  túsingenimiz  ǵylym degenimiz biz oılaǵandaı mansapqa  jetýdiń  baspaldaǵy   emes, RÝHANI NUR  eken.  Bilimniń maqsaty pendeni shen men shekpenge jetkizý emes, kerisinshe ımany salamat kámil adamııatqa kóterý. «Bı bolý, bolys bolý óner emes» deıdi, – Abaı  jaryqtyq.  Sebebi rýhanı  nur (sáýle) sińgen keýdede qarańǵylyq (jahıldik) turaqtamaıdy.  Ǵylymnyń obektisi «Ishtegi kirdi qashyrý» bolsa,  nátıjesi – «Adamnyń keýdesin hıkmetke»  aınaldyrý.

TО́L  SО́ZDEN (derbes túsinikten) kóri  TО́LEÝ SО́ZDI  kóbirek aıtqyzatyn bizdiń oqý oryndarymyz Ál-Farabıdiń  «BILIMDI BOLÝ  DEGENIMIZ – JAŃALYQ  AShÝǴA QABILETTI  BOLÝ» qaǵıdasyna qyzmet qylýǵa ázirshe   asyqpaıtyn syńaıly.  Dál  qazir  «ózgede ne  sharýam,  ózim aman  bolsam bolǵany»  deıtin  adreske  ǵana  qyzmet etetin tákáppar,  chınovnıktik  shıki  oqýdyń  joly bolyp-aq tur.  Et  júrekti ezetini de osy.

 Biz bul derekterdi  aýadan  alyp  otyrǵanymyz  joq. Bes jyldyń bederindegi ustazdyq  tájirıbemiz ben  aldymyzdaǵy stýdentterimizdiń áleýetinen alyp  aıtyp otyrmyz. Eń bastysy, «Syn túzelemeı min túzelmeıdi» degen uly ólshem qaǵıdasy turǵysynan...