16 jeltoqsanda qurbandarǵa quran baǵyshtap, 25 qazanda Táýelsizdik toıyn toılaıyq!

Táýelsizdik merekesi – meıramdardyń meıramy, eń uly mereke. Osy merekeniń ulylyǵyn aıqyn túsiný úshin bir sát ótkenimizge sholý jasap qoıý abzal. Taýarıhqa qarasaq –

bir zamanda álemdi aýzyna qaratqan kóshpendiler ımperııasynyń Uly Dala tósindegi bir synyǵy jańasha uıysyp, óz etnostyq ataýymen memleket qurǵan da, tórt ǵasyrǵa sozylǵan derbestiginen soń eldiginen aırylǵan, sóıtip ǵasyrǵa jýyq otarlyq ezgide qınalǵan;

odan otarlaýshylarǵa qarsy kóterilgen nátıjesiz qıly bulqynystardan keıin jańa órkenıetke saı, ult azattyǵyn kózdegen qozǵalysty óristetip, orys ımperııasyndaǵy táýelsizdik ańsaǵan halyqtarmen birge monarh qamytynan qutylǵan da,  «Alash-Orda» Halyq Keńesin quryp, eldigin ýaqyt talabyna saı jańǵyrtqan;

biraq taptyq jalaý jelbiretken dúleı kúshtiń elitkish-májbúrlegish áreketi basym túsip, odan aırylyp qalǵan, sodan soń, qara halyqqa jaqyn kóringen, ulttyq qurylymdardyń barshasynyń túbine jetken sol dúleı kúshtiń qyzyl týy astynda qazaq ta avtonomııa alyp, erkin el boldyq dep masattanǵan;

eldiktiń birqatar belgisin qazaq shynymen de qyzyl týdy jelbirete júrip  jańǵyrtqan: el basqarý qurylymyn túzgen, jappaı saýattanýǵa bet burǵan, patshalyq ımperııa bólshektegen jer-sýy men halqyn bir shańyraq astyna jınaǵan;

biraq Ulttyq Apatty – keńestik bılik jasandy da surapyl asharshylyǵymen úsh dúrkin eseńgiretip, halyq retinde joıylyp ketýge taqaltqan alapat asharshylyqtardy – bastan keshken;

zulmattan qur súlderi qalǵan halqymyz tap sol keńestik bıliktiń jetekshiligimen qaıta túlep, rýhanı jańǵyra alǵan, nátıjesinde: memlekettik qylmysyn saıasatpen árlep jasyrýǵa sheber  bolshevızmniń qolymen aýyr náýbetke ushyrasa da, eńse túsirmeı kórsete alǵan ómirge qushtarlyǵy laıyqty baǵasyn alǵan, avtonomııalyq respýblıkasyna keńestik bılik kósemi «táýelsiz sosıalıstik memleket» tájin kıgizgen de, odaq qurýshy respýblıkalar qataryna qosqan;

ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń qan qasabyna qazaq jalpy sanynyń tórtten birin sol kezgi ortaq otandy qorǵaý maqsatynda jibergen, onyń tórtten úshin quraıtyn bozdaqtar maıdan dalalarynda qalǵan;

keńestik bılik respýblıka aýmaǵyn 30-shy jyldardan qaptatqan konsentrasııalyq lagerlerge, ózge óńirlerden zorlap kóshirilgen halyqtardyń jańa mekenine aınaldyrǵan, odan, 50-shi jyldary tátti urandarmen qazaq jer-sýyn jańasha otarlaý naýqanyn údemelete júrgizgen, sondaı bolshevıktik áreketter saldarynan qazaq óz jerinde ulttyq azshylyq deńgeıine deıin  quldyrap ketken;

áldeneshe ondaǵan jyldarǵa sozylǵan bıligi tusynda jańa turpatty otarlaýshylar el-jurt sanasyn bıleýde kóp tabysqa jetken: 20-shy jyldar ortasynda el basqarýǵa ortalyqtan kelgen emıssar armandaǵan sanaǵa «nıvelırovka» jasaý syndy muratty 50-60-70-shi jyldary sovet odaǵy aýqymynda «jańa adam tárbıeleý», odaq quramyndaǵy ózge ulttar úshin «orys tilin ekinshi ana tiline aınaldyrý» josparlaryna ulastyryp, qapysyz júzege asyrǵan – keshegi buratana, búgingi ózge ulttarmen «quqtary teń» qazaqtyń bar aqyl-oıynyń, arman-múddesiniń oryndalý kiltin ortalyqqa baılaǵan, tıisinshe qazaq elinde sol kindik bıliktiń aıtqanynan shyqpaıtyn, óz betinshe oı túıip, halqy úshin paıdaly birdeńe isteýge ne óresi jetpeıtin, ne batyly barmaıtyn,  túri ǵana ulttyq, al ishki mazmuny jalpyımperııalyq sıpatqa syqyǵan  orys tildi saıası elıta qalyptastyryp alǵan;

sol elıtanyń bıliktegi partııanyń bıik quramyn quraǵan «asa bedeldi de qurmetti» bóligi taǵdyrsheshti synǵa tótep bere almaǵan, máskeýlik ortalyq ózi pursat etken demokratııalyq jańarý baǵyttaryn belinen basyp, qazaq respýblıkasyn basqarýǵa qazaq úshin kóldeneń kók attyny jibergende, ony zańdy túrde keri qaǵýdyń ornyna, bas shulǵı qabyl alǵan, sonda olardyń bul qylyǵyna – tóbelerine qoıǵan tańdaýlylarynyń qulaqkesti quldyq sheshimine – halyq únsiz moıynsunǵanmen, onyń jas urpaǵy namystanǵan:  óskeleń órender dúr silkinip, kókirekke uıalaǵan suraqtaryna jaýap alý úshin astananyń basty alańyna shyqqan, biraq sovet bıligi olardyń beıbit sherýin ókimetke qaýip tóndirgendeı kórip, odaqtas respýblıka jastarynyń  konstıtýsııalyq quqtaryn aıaqqa taptap jatqandaryna oı júgirtpesten, tez aýyzdyqtaı qoıý úshin, quddy otar quldaryn jýasytqandaı tásilmen dóreki de turpaıy kúsh qoldanǵanda,  órimdeı qyz-jigitter ashynyp,  saıası narazylyǵyn qaıtpas ereýilge, azattyq kóterilisine ulastyrǵan;

HH ǵasyrdaǵy áskerı kúshpen basyp-janshylǵan ult-azattyq kóterilisterdiń sońǵysy bolǵan osy tarıhı oqıǵa kezindegi jýasytý jáne jazalaý operasııalarynan soń, qolǵa tiri túsirilgen saıası qarsylyq kórsetýshiler men olarǵa ish burýshylardy «37 jyl» rýhynda sókken, sazaıyn tartqyzǵan repressııalyq sharalardan bes jyl ótkende – halqymyz ǵasyrlar boıy ańsaǵan memlekettik táýelsizdikke qol jetkizdi.

Qazaqtyń osyndaı taıǵaq keshken tar joldan kúlli kedergini buzyp-jaryp aman ótýi arqyly jeńip alǵan Táýelsizdiginiń mereıli kúni el-jurtty erekshe shattyqqa bóleıtin  búkilhalyqtyq uly mereke bolyp tabylady. Bıyl bul kúndi jıyrma jetinshi márte atap ótedi ekenbiz. Osy kún qarsańynda, ádette, bıik minberlerden táýelsiz damyǵan elimizdiń jetistikteri aıtylady, alynýǵa tıis jańa belester, sol oraıda atqarylmaq mindetter sóz bolady.  Retimen dáriptele bermek jetistikter men tolassyz aıtylmaq merekelik lebizderge qosylatynymdy bildire otyryp, men, degenmen, osy kúnderi umyt qaldyrylmaýǵa tıis keıbir jáıtter jaıyn da eskerte ketsem deımin.

Kóńildegi túıtkil túsinikti bolý úshin bizdiń urpaqtyń sanaly ǵumyrynyń basym bóligi sovettik dáýirde ótkenin eske salǵym keledi, sol shaqtaǵy asa uly mereke – eski kúntizbemen 25 qazanda jasalǵandyqtan,  7 qarasha saıyn toılanatyn «Uly Qazan sosıalıstik revolıýsııasy» meıramy bolatyn. Bul kúnniń ár adam sanasyna altyn áriptermen óshpesteı bolyp túsirilgendigi sondaı, álemge tanylǵan iri jazýshylarymyzdyń biri: «Halqymnyń týǵan kúni – Uly Oktıabr ekenin balalarymnyń balalaryna deıin aıtyp ketemin», – dep jer-jahanǵa jar sala ýáde bergen. Alaıda zaman ózgerdi, keshegi qyzyl ımperııa shynjyrynan azat bolǵan halyqtar shyn týǵan kúnderin – eldik mártebege qol jetkizgen kúnderin – eń ulyq mereke retinde toılap júr. Tek bizde otarlyq dáýirdiń temir qursaýynan qutylǵanymyzǵa qýanatyn  sezim barshanyń júregin jaýlaı qoımaǵan sııaqty kórinedi maǵan. Tipti, elimizdiń osy eń basty meıramy qarsańynda stýdentterdiń oqý úderisin úzip, jappaı kanıkýlǵa jiberý ádetke aınalǵanyn, jeltoqsannyń bastapqy kúnderinde táýelsizdik kúnin emes, odan jarty aıdaı keıin týatyn jańa jyldy qarsy alýǵa daıyndyqty bastap ketetinin kórgende, «bıliktiń munysy nesi, memlekettik merekege shynymen de ózi nemquraıdy qaraı ma, qalaı»  degen kúdik kókirekke uıalaıtyn.

Táýelsizdik merekesiniń seksen altynyń jeltoqsanynda jastar qarsylyq sherýine shyqqan kúnge tuspa-tus kelýi joǵaryda aıtylǵan kúdiktiń jaýabyn ustatqandaı syqyldanatyn. Jıyrmasynshy ǵasyrdyń sońǵy onjyldyǵynda oryn alǵan taǵdyrsheshti ózgeristerge, is júzinde ımperııa ishindegi jańa tarıhqa jol salǵan saıası kóteriliske óz dárejesine saı baǵa berilmegendikten, onyń táýelsizdik tuǵyryna qalanǵan mańyzdy kirpish ispetti róli baǵalanbady dep sanalatyndyqtan, tap sol kúngi eske alýǵa jol berý – jastardyń jańa tolqýyna aparýy yqtımal dep qolaısyz qozǵalys týǵyzbaýdyń amalyn osylaısha qarastyrsa kerek. Onyń ústine, budan jeti jyl buryn týra sol kúnde (bul joly ımperııa otarynda emes,  ımperııa qursaýynan azat bolǵan táýelsiz eldiń tap ózinde) oryn alǵan taǵy bir qasiretti oqıǵa – Jańaózen tragedııasy boldy.  Osy eki qaıǵyly oqıǵa qurbandaryna taǵzym etýdi kóp jan boryshy sanaıdy. О́kimet sondaı shara kezinde jastardyń, negizinen stýdentter tarapynan oılastyrylmaǵan jaǵymsyz áreketter burq etýi múmkin dep seskenetin sııaqty. Sonymen, uly toı kúniniń  eki birdeı oqıǵa qurbandaryn eske alý kúnimen tustas kelýi shyn mánindegi jalpyhalyqtyq meıram retinde kórine almaýyna sebep bolyp otyrǵany anyq pa deımin. Eger bılik múldem basqa ókimettiń, tarıh sahnasynan ketken ókimettiń qylmysyn qorǵashtaǵandaı bolmaı, seksen altynyń qaharly Jeltoqsanyn ımperııa qursaýyn buzǵan saıası kóterilis retinde atap, sol kóterilistiń rólin asqaqtata kóterip, táýelsizdigimizdiń saltanatty merekesin qurbandarǵa taǵzym etýden bastap jatsa, áser, sóz joq, basqasha bolar edi. Biraq, ókinishke qaraı, udaıy elemeý jaǵy basym túsip keledi. Ol azdaı, endi oǵan, jeti jyldan beri, ókimettiń orasholaqtyǵynan adamdardy atýǵa jol berilgen jańa qylmys qosyldy. Oǵan opynyp jatqan eshkim baıqalmaıdy. Mundaıda kóńil qalaı ekiudaı bolmasyn. Osyndaı jaǵdaı ózgermeı turǵanda, bıylǵy merekeniń de keıingi jyldardaǵydaı suryqsyzdaý ótpesine kim kepil...

Degenmen tyǵyryqtan shyǵar jol izdeý jón. Durysy – táýelsizdik merekesin sol táýelsizdikti maqsat etip tujyrymdaǵan Deklarasııanyń qabyldanǵan kúnine aýystyrý. Eske túsireıik – 1990 jylǵy 25 qazanda Joǵarǵy Keńes Qazaq KSR-iniń Táýelsizdik haqyndaǵy deklarasııasyn, al 1991 jylǵy 16 jeltoqsanda sol Joǵarǵy Keńes Qazaq KSR-iniń Memlekettik táýelsizdigi jaıyndaǵy zańdy qabyldady. Iаǵnı Deklarasııa qabyldanǵan kúndi Táýelsizdik meıramy etýge ábden bolady. О́tken zamanǵa taǵy bir kóz júgirteıik. Qazaq AKSR-in qurý jaıyndaǵy Deklarasııaǵa 1920 jylǵy 26 tamyzda qol qoıylǵan, al Qazaq AKSR-in Qazaqstan Sovetteriniń Quryltaıshy sezi  sol jylǵy 4–12 qazanda qurdy. Qyzyǵy, eki datany da Sovettik Qazaqstan toılaǵan emes, óıtkeni soǵan jol ashqan 7 qarashany búkil  Odaq bolyp toılaý jetkilikti kóringen bolsa kerek. Bul – qyzyl ımperııa kezinde osylaı boldy, endi, ımperııalyq táýeldilikten qutylyp, óz erkimiz ózimizge tıgende,  tarıhı jaǵdaılardy esepke ala otyryp durys sheshim qabyldaýǵa ábden bolady emes pe... Ári, eske túsireıik, bizdiń sý jańa tarıhymyzda da mundaı mysal bar: áýelde Astana kúnin bılik organdary Aqmolaǵa baryp ornalasqan kúnge oraılastyryp toılap júrdik te, keıin, elordany sonda aýystyrý jónindegi  sheshim shyqqan kúnge aýystyryp alyp edik qoı... Jeltoqsannyń 16–17–18-shi kúnderin Sovettik ımperııa ortalyǵynyń ozbyrlyǵyna saıası qarsylyq tanytyp kóterilgen jáne Jańaózende aılar boıy  áleýmettik ádilettilikti beıbit túrde talap etip turǵan azamattarǵa kúsh qoldaný saldarynan jazyqsyz qyrylǵan qurbandardy eske alý sharalaryn ótkizýge qaldyryp, Táýelsizdik meıramyn 25 qazanda merekeleýdi zańdastyrý qajet-aq. Sonda ǵasyrlar boıy ańsaǵan memlekettik táýelsizdigimizdi tabıǵattyń ózi týǵyzatyn qolaılylyq ahýalda  mán-maǵynasyna tereń de jan-jaqty oı júgirte otyryp toılaýymyzǵa ábden bolar edi. Ondaı árekettiń byltyrdan beri barsha jurtqa zor silkinis ákelgen Prezıdent Nazarbaevtyń bolashaqqa baǵdar retinde usynyp, sanany jańartýdy kózdegen baǵdarlamalyq maqalasy men sondaǵy rýhanı jańǵyrý joldaryn ústemeleı túsken taǵy bir baǵdarlama ispetti, tarıhqa boılaýdyń naqty joldaryn Uly dalanyń jeti qyry retinde atap kórsetken bıylǵy maqalasy aýqymynda atqarylmaq isterge úndes shyǵatynyna kúmán bolmasa kerek.

Táýelsizdik merekesi qarsańynda tilge osyndaı oılar oralyp tur. «О́li razy bolmaı – tiri baıymaıdy» degen, baqýatty da baqytty ómir súrý úshin, shyn mánindegi myń jyldyq, ıaǵnı máńgilik memleket irgesin nyǵaıta túsý úshin qoǵamdyq tynys-tirshiligimizge osyndaı túzetýler men tolyqtyrýlar jasap alýdan tartynbaıyq. Táýelsiz memleketimizdiń juldyzy jarqyrap, abyroıy arta túsýine, halqymyzdyń dáýleti kóterile berýine, tynys-tirshiligi  zaman talabyna sáıkes jaqsara túsýine, óskeleń urpaǵymyzdyń otansúıgishtik rýhta, eń ozyq demokratııaǵa laıyq deńgeıde tárbıelenýine  sanaly is-áreketimizben ózindik úlesimizdi qosaıyq. Uly Dalanyń shyn qojaıyny atyna saı bolaıyq. Kele jatqan uly mereke – Táýelsizdik meıramy qutty bolsyn, táýelsiz el azamattary!

Beıbit Qoıshybaev