Ortaq valıýtaǵa ensek, teńge joıyla ma?

Keshe Reseı úkimetiniń qarjy mınıstriniń orynbasary Alekseı Moıseev aldaǵy úsh jylda Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq aıasynda ortaq valıýtaǵa ený prosesin jedeldetý kerektigin basa aıtty. Moıseevtiń paıymdaýynsha, ortaq valıýtaǵa ený Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Reseı, Belarýs, Armenııa elderin ekonomıkalyq qıyndyqtan alyp shyǵady. «Ortaq aqsha odaqtyń kelisimine sáıkes 2025 jyldary tolyq iske qosylyp, emin-erkin aınalymǵa shyǵa bastaǵany jón» dedi Alekseı Moıseev.

Al endi bul bastama rasymen de tıimdi me? Ortaq valıýtaǵa enetin bolsaq, ulttyq teńgemizdiń taǵdyry qandaı bolmaq? Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqty ortaq valıýta qutqara ma? Buǵan senimdi bolý kerek pe? Biz osy saýaldardy otandyq ekonomıka salasynyń mamandaryna qoıyp kórdik.

 Aldymen teńge jaıynda..

Ortaq valıýta máselesi kóterile qalsa boldy, qarapaıym kópshilik «teńge joıylady. Onyń ornyn basatyn jańa aqsha shyǵady» degen oılarǵa erik beredi. Bul arada ekonomıka ǵylymynyń doktory, professor Jumadilda Baıahmetovtyń paıymdaýynsha, ortaq valıýtaǵa ený júıesi erte me, kesh pe oryn alatyn nárse. Biraq bul arada «ulttyq valıýtamyz teńge joıylady» deý orynsyz.

«Ulttyq valıýtalar  ishki saýda-sattyqtaǵy ótem quraly retinde paıdalanýda qalady. Qarapaıym halyq ishki naryqta sol burynǵysynsha teńgemen saýda-sattyǵyn jasaı beredi. Bul arada «teńge joıylady eken, ortaq valıýtaǵa ensek, ulttyq valıýta bolmaıdy eken» dep dabyra týdyrýdyń esh qajeti joq. Menińshe, «jańa ortaq valıýta ulttyq valıýtalardan joǵary turatyn, halyqaralyq saýda-sattyqtyń ótem quraly jáne ulttyq qazynalarda saqtaýǵa bolatyn senimdi qundy qaǵaz retinde ómirge keledi» degenge kóbirek sený kerek. Sonda ár el ekonomıkasynyń tamyry sanalatyn ózderiniń ulttyq valıýtalaryn saqtap qala alady. Jalpy, ortaq valıýta týrasynda sóz etkende «2020-2025 jyldary Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq aıasynda  dollardy jańa valıýta almastyrý tıis» dep áldeqashan josparlanǵan bolatyn. Munyń basty sebepteriniń biri – AQSh-tyń syrtqy qaryzynyń ósýi, aınalymda artyq dollardyń tym kóbeıip ketýi jáne basqa dúnıeler. «Eger ortaq jańa valıýta aınalymǵa ense, odaq aıasyna birikken elderdiń jalpy ishki ónimi kóteriledi» dep boljanýda. Negizinen, qazir Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq aıasynda ortaq valıýta júıesine ený qazir qyzý talqyǵa túsip jatyr. Bireýler odaq aıasynda ortaq valıýta rýbl bolady dese, endi biri ol altyn dep atalady, - dep júr. Qalaı desek te, jańa valıýtaǵa ený zaman talaby. Sondyqtan «ortaq valıýtaǵa engen tusta ulttyq valıýtamyz teńge joǵalady. Barlyǵymyz birdeı ortaq valıýta ustaımyz» deý orynsyz. Munyń barlyǵy ár eldiń ulttyq valıýtasyn turaqtandyryp, qazynadaǵy jıǵan qoryna degen senimdilikti kúsheıtý úshin týyndap otyrǵan jaıttar»,- deıdi ǵalym Jumadilda Baıahmetov.

 Degenmen, aıdyń eki jaǵy bolatyny tárizdi bul máseleniń de durys jáne burys tustary barshylyq eken.

Durysy...              

«Barometr» taldaý-saraptamalyq ortalyǵynyń sarapshysy Dáýren Arynnyń aıtýynsha, ortaq valıýtaǵa enýdiń ózindik tıimdi tustary bar. Sarapshynyń baıyptaýynsha, qazir biz úshin AQSh valıýtasyna táýeldi bolýdan góri osy joldy tańdaǵan tıimdirek.

«Qazir AQSh-tyń qarjy júıesi eshqandaı qarjylyq qundylyqpen qamtamasyz etilmegen 500 trln dollardy álemdik aınalymǵa shyǵaryp jiberdi.  Mundaı qarjyny birden aınalymda ıgerý múmkin emes. Árbir eldiń ulttyq valıýtalarynyń qunsyzdanýyna  munaı baǵasynan bólek osy úrdis te áserin tıgizip otyr. Sondyqtan dollardyń bir bóligin aımaqtyq ortaq valıýtalarǵa almastyryp, osy arqyly dollardyń qunyn meılinshe túsirýdi oılastyrǵan jón. Integrasııalyq úderis jedeldeý úshin ortaq valıýta bizge kerek. Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq aıasynda dollarmen esep aıyrysýdyń asa qajettiligi joq. Sondyqtan odaq aıasynda dollardy qoldanystan shyǵara alsaq bul durys. Qazir bizdiń ulttyq qorymyzdyń 60 paıyzy dollarmen jınaqtalyp otyr. Mine, bizge osy 60 paıyzdyń kólemin tómendetý kerek. Kerisinshe, onyń oryna odaq aıasynda qoldanysqa enýi múmkin ortaq valıýtany engizsek, sol senimdirek bolady. Ortaq valıýtany aınalymǵa engizý asa qıyn dúnıe emes. Ár memleket Ulttyq qoryndaǵy dollardyń massasyn azaıtyp, onyń ornyna ortaq valıýtany sala bastasa boldy, bul másele ózinen ózi sheshile bastaıdy. Sondyqtan bolashaqta ekonomıkalyq turaqsyzdyqtan, ulttyq valıýtanyń qunsyzdanýynan qashý úshin mundaı qadamǵa barǵan durys»,-deıdi sarapshy Dáýren Aryn.

Sarapshynyń paıymdaýynsha, Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq aıasynda ortaq valıýta ener bolsa, bul odaqqa engen elder arasynda tepe-teńdik týǵyzady. Ortaq valıýta baǵamy barlyq memlekette birdeı bolǵannan keıin ınflıasııa qaıta-qaıta «sekiris» bermeıdi. Ulttyq qorǵa degen senim artady. «Eksport-ımport qatynasynda da baǵa turaqtylyǵy ornap, senimdilik paıda bolady. Sondyqtan muny qoldaý kerek»» deıdi maman.

Burysy           

Al qarjyger Arman Mýsınniń paıymdaýynsha,  ınflıasııa ólshemderi men ekonomıkalyq túsim máselesinde bes eldiń arasynda tepe-teńdik bolmaı jatyp ortaq valıýta júıesine enemiz deý durys emes.

«Ortaq valıýta bolýy úshin Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq aıasyndaǵy elderdiń makroekonomıkalyq kórsetkishteri teń bolýy kerek. Inflıasııalyq deńgeı, memlekettik bıýdjet, aqsha-nesıe saıasaty, olardyń paıyzdyq ústemesi, salyqtar, valıýtalyq zańdar barlyǵy birdeı bolýy tıis. Al bul arada bes el bes túrli zań ustanyp otyr. Osynyń barlyǵyn naqty bir baǵytqa qoıý kerek. Mysaly Reseıge qarsy Batys sanksııa salyp edi, jaǵdaıy ne boldy?! Ekonomıkasy munaıǵa ǵana baılanyp turǵan elder Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq aıasynda ortaq valıýta engizýdiń aldynda durystap oınaýy tıis. Munyń barlyǵy Reseıdiń oılap otyrǵany. Ekonomıkasy turaqsyzdanyp, rýbli qunsyzdanyp, sanksııa qysyp bara jatqan Reseı qazir osylaı tyǵyryqtan shyqqysy keledi. Biraq qazir Reseıdi eshqandaı jańa aqsha qutqarmaıdy. Odaqqa múshe elderdiń ekonomıkalyq qarqyny birdeı bolmaı, ortaq valıýtaǵa ený durys emes. Ekonomıkalyq tepe-teńdik bolmasa, ortaq aqshanyń jumys isteýi qıyn. Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq elderiniń ekonomıkalyq jaǵdaıynyń ártúrliginen-aq mundaı ortaq valıýtaǵa enýdiń daǵdarystan qutyla almaıtynyn túsine berýge bolady. Sondyqtan bul arada Reseı aıtty, biz kóndikke salynýdyń esh qajettiligi joq. Aldymen oılaný kerek. Ekonomıkany tolyq zerttep almaı, ortaq valıýtaǵa asyǵys enýge bolmaıdy »,-deıdi qarjyger Arman Mýsın.

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy