Ǵylymı jańalyqty nege jatyrqaımyz?

13 jeltoqsan kúni Almatyda qasqaıyp turǵan «Qazaqstan» qonaqúıiniń «Grand Palace» zalynda «Túrkitildes jýrnalıster qory» Qoǵamdyq qorynyń 16 jeltoqsan – Qazaqstan Respýblıkasy Táýelsizdik kúni men 15 qarasha – Qarjygerler kúnine oraı buqaralyq aqparat quraldary arasynda ótkizgen «Erkin sóz» shyǵarmashylyq baıqaýy jeńimpazdaryn marapattaý keshi ótti. Bas júlde men 500 000 teńgeni qanjyǵasyna baılaǵan Dına Imambaıdyń úzdik atanǵan maqalasyn "Qamshy" oqyrman nazaryna usynady.

♦Dına Imambaı – 500 000 teńgelik maqalanyń avtory

Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynda qaıta túleýdiń aıryqsha mańyzdy úderisiniń biri ekonomıkalyq jańǵyrý ekeni atap kórsetilgeni belgili. «Maqsatymyz aıqyn, baǵytymyz belgili, ol – álemdegi eń damyǵan 30 eldiń qataryna qosylý» dedi Prezıdent. Jańa  turpatty jańǵyrýdyńf basty sharty – zaman aǵymyna ıkemdelý arqyly kósh basyndaǵy eldermen terezemizdi teńep, ıyq túıistirý. Bul mindetke qol jetkizetin basty sharttyń biri –  básekege qabiletti ınnovasııalyq ekonomıka qurý, ulttyń jahandyq naryqta baǵasy men sapasy jóninen ózgelerden utymdy dúnıe usyna alýy. Ol úshin, árıne, bilim men ǵylym saltanat qurýǵa tıis. Elbasy aıtqandaı, aqylymen, qolymen, darynymen zamanaýı Qazaqstandy jasaıtyn adamdardyń kezegi keldi. 

Sońǵy onjyldyqta ǵylymǵa bólinetin qarjy eselep artty. Ekonomıkamyz túzele bastaǵan 2003 jyldan bastap zertteýlerdi qarjylandyrý 4,4 esege, 2010 jyldan beri ǵylymǵa arnalǵan shyǵyndar 2,3 esege ósti. Bir ǵana Údemeli ındýstrııalyq-ınnovasııalyq damý memlekettik baǵdarlamasynyń (ÚIIDMB) birin­shi besjyldyǵy úshin (2010-2014 jj.) 3,7 trln teńge qarajat bólindi. Biraq bastamalar men baǵdarlamalar­dyń kóptigine qaramastan, ınnovasııa­lyq salada qarqyndy damý baıqal­maı otyrǵany shyndyq. Osy ýaqyt­qa deıin «Qazaqstanda jasal­ǵan», búkil halyqqa tanymal ári kerek­ti ónim áli de az ekeni belgili. Onyń basty sebebi – ǵylymı jańa­lyqtardyń óndiriske engizilýi tómen, tehnologııalyq jańalyqtardy júzege asyrý tetikteri álsiz, shaǵyn ınno­vasııalyq kásipkerlik damymaı otyr.
Elimizdegi shaǵyn jáne orta bıznes óz kásiporyndarynda jańa­lyqtar engizýge múddeli emes. Sıfr­­lar­ǵa júginsek, tirkelgen 31077 kásiporynnyń 1743-inde ǵana ónimdik ınnovasııa bar. Iаǵnı qazaqstan­dyq kásiporyndardyń ınno­vasııa­lyq belsendiligi – 5,6%. Salystyratyn bolsaq, AQSh-ta ınno­vasııany belsendi qoldanatyn kásiporyndardyń úlesi – 50%, Túrkııada – 33%, Vengrııada – 47%, Estonııada – 36%. Munyń barlyǵy ǵylymdy basqarýǵa, uıym­dastyrýǵa kelip tireletini belgili. Áleýmettik zertteýlerdiń derek­teri boıynsha, ǵylymı-zertteý ınstı­týt­­tarynyń materıaldyq-tehnı­kalyq jaraqtandyrylýy áli tómen, ǵalymdardyń jalaqysy mardymsyz. Jyl saıyn jasalatyn ǵylym ­týraly ulttyq baıandamaǵa qaraǵanda 2016 jyly elimizde ǵylymı zertteýlerge bólinetin qarjy 0,17 paıyzdy quraǵan. Damyǵan elderde bul kórsetkish – 3-ten 4 paıyzǵa deıin. Ǵylymǵa bólinetin osy qar­jynyń qaıtarymy da durys qadaǵalanbaıdy, qarjyny bólýde belgili bir júıelilik, josparlylyq joq.

Máselen, ǵylymı-zertteý ­ınstıtýttary atqaratyn jobalarǵa arnalǵan qarajat jyl basynda emes, ábden kúz bolǵanda kelip túsedi. Jyl boıy atqarylatyn jumystyń qarjysyn birneshe aıda jantalasa ıgerýge kirisken ǵalymnan qandaı sapa, qandaı qomaqty nátıje kútýge bolady? Ǵylymdy basqarý júıesindegi kemshilikter men sheneýnikterdiń shalalyǵy osyndaı olqylyqtarǵa ákep otyr. Memleket qarajatynyń tıimdi jumsalýyna jaýapsyz qaraý qoldanystaǵy monıtorıng jasaý júıesiniń de tıimsizdigin kórsetedi.
Innovasııalyq damý degenimiz – jasampazdyq, jańa jáne paıdaly ónim shyǵarý. Ony shyǵaratyn, oılap tabatyn – ǵalymdar, ­konstrýktorlar, tehnologtar. Naqty qoldanysqa engizilgen jańa ıdeıa ǵana ınnovasııaǵa aınalady. Damyǵan elderde ónertapqyshtarǵa, shaǵyn fırmalarǵa tehnıkalyq jańalyqtardy qarjylan­dyrý­ǵa kómek kórsetiledi. Mysaly, AQSh-ta júz shaqty jumys­shy­sy bar shaǵyn fırmalar myń­da­­ǵan jumysshy isteıtin iri kor­porasııalarǵa qaraǵanda 20 ese artyq jańa ónim beredi eken. О́ıtkeni shaǵyn bıznes tutynýshy úshin básekege túsýge ıkemdi. Mundaı fırmalar men kompanııalar bastamashyl, ozyq oıly qyzmetkerlerine jaǵdaı jasaıdy. Iаǵnı ınnovasııalyq damý men ǵylymı-tehnıkalyq áleýet ózara tyǵyz baılanysty. Árıne, biz de jańashyl ǵalymdarǵa zárý emespiz. Árbir salada ozyq ıdeıalarymen daralanǵan bilikti mamandar kóptep sanalady. Biraq ıdeıa bar jerde ony iske asyrý bar. Másele osy ǵylymı ıdeıany kommersııalandyrýda, ıaǵnı aqyl-oıdyń jemisin daıyn ónimge aınaldyrýda.
Osy maqsatpen elimizde kópte­gen tehnoparkter, bıznes-ınkýbatorlar qurylǵany belgili. Solardyń biri – Q.Sátbaev atyn­daǵy Qazaq ulttyq tehnıkalyq zertteý ýnıversıtetiniń tehnoparki. Tehnopark dırektory Qanat ­Altybaı «Tehnoparkterdiń basty mindeti – ǵalymdar men kásiporyndardyń arasyn baılanystyrý. Q.Sátbaev atyndaǵy Qazaq ulttyq tehnıkalyq zertteý ýnı­versı­tetiniń tehnoparki 2004 jyly qurylǵan. Tehnopark 27 ınno­vasııa­lyq jobany iske asyryp, onyń 11-i kommersııalandy. Iаǵnı ınnovatorlar óndiris ornyn ashyp, jumys oryndaryn qurdy, jańa ónimderin óndire bastady. Olar sóıtip shaǵyn jáne orta bıznes sýbektisi retinde bıýdjetke salyq tóleıdi, kiris keltiredi. Mine, tehnoparkter osy qyzmetpen aınalysady» dep túsindirdi.
Kóbinese ónertapqyshtardyń ıdeıalary bolǵanmen, ony iske asyryp óndiriske engizýge qarajaty joq. Sondyqtan memleket granttar usynady. Bul granttar ǵylymı ázirlemelerdi kommersııalaýǵa arnalǵan. Granttyq qarjylandyrý ártúrli uıymdar arqyly beriledi. Olar – Indýstrııa jáne damý mınıstrligi, Bilim jáne ǵylym mınıstrligi, Tehnologııalyq damý jónindegi ulttyq agenttik (TDUA) jáne t.b.
Tehnopark dırektory Q.Sátbaev atyndaǵy QazUTZÝ tehnoparki ózin-ózi aqtap otyrǵanyn aıtady. «Bizde bazalyq qarjylandyrý joq. Negizgi kiris kózi – ınnovatorlarǵa, kásipkerlerge túrli qyzmetter kórsetý» deıdi ol. Máselen, kóptegen ǵalymdar óz ónertabysyn qalaı patentteý kerek ekenin bilmeıdi. Mine, tehnoparkter men bıznes-ınkýbatorlar osy jaǵynan konsýltasııalyq kómek kórsetedi, aqyl-keńes beredi. «Bizdiń aldymyzdan jylyna 120-140 ǵalym ótedi» deıdi dırektor. Sondaı-aq bul kómektiń barlyǵy tegin kórsetiledi. Onyń ishinde ótinishti qalaı jazý kerek, qaıda barý kerek, ıntellektýaldyq menshik ınstıtýtyna júginýdiń reti qandaı, t.s.s. Sodan keıin baryp olar óz ıdeıa­syna patent alady. Patent óz ónimderin satqan kezde basqalar ony paıdalanyp ketpeýi úshin kerek. Hosh, patent alyndy, ary qaraı ne isteý kerek? 1-shi joly – óz qarajatyna sol ónimdi óndiretin kásiporyn ashý. 2-shi joly – BǴM nemese TDUA AQ , t.b. damý ınstıtýttarynyń grantyna usyný. Taǵy bir joly – ınvestor tabý. Kez kelgen ınvestor sizdiń ónertabysyńyzǵa patent bar ma dep suraıdy. Sodan keıin ǵana kelisse iske kirisedi.
Tehnoparkterdiń janynda ónertabystardy synaqtan ótkizýge arnalǵan zerthanalar jumys isteıdi. QazUTZÝ tehnoparkinde, máselen, tek taý-ken metallýrgııasy boıynsha zerthanalar bar. Nanomaterıal­dar zerthanasy nanozertteýler júrgizedi, polımerler tehnologııasy zerthanasy polımerler boıynsha jumys isteıdi. Iаǵnı mundaǵy zerthanalar ýnıversıtettiń pro­fıline sáıkestendirilgen.

Elimizdegi tehnoparkterde osyndaı tabyspen júzege asyrylǵan  jekelegen jobalar bar. Biraq olar shetelge eksportqa shyǵarylmaq túgili, otandyq naryqty da toltyra almaı otyr. Ol úshin sehtar ashyp, óndiristik qýatqa shyǵý kerek, qarjy salý kerek, ol ónimderge suranys bolýy kerek. Áıtpese olar naryq qyspaǵyna tótep bere almaıdy. Kópshilik ǵylymǵa salynǵan qarjy birden paıda ákelmeıtinin túsinbeıdi, máselen, irgeli ǵylymǵa salǵan qarjy tek 15-20 jyldan keıin, al qoldanbaly ǵylym – 5-15 jyldan keıin nátıje beredi.

Patent alynǵan keıingi ónerta­bys­tyń taǵdyry ne bolmaq, sol jańalyq kúıinde qalyp qoımaı ma degen suraqqa Qanat Ádıhanuly tehnopark jańa ıdeıany zertteý, keńes berý, qujattaryn retteý, synaqtan ótkizý satylarymen ǵana shekteletinin jetkizdi. Berilgen grant jetpeı qalýy da múmkin, ondaı jaǵdaıda qalǵan qarajatty ónertapqyshtyń ózi tabýy kerek. Al ǵylymı jańalyq óndiriske enýge deıin qansha ýaqyt kerek degenge kelsek, bul ıdeıanyń ózine baılanysty. Máselen, IT salasyndaǵy tehnologııany engizýge bir apta da jetedi. «Biraq ony urlap alý ońaı. О́nertapqysh qajetti qujattaryn rásimdep júrgende tyń ıdeıadan kózdi ashyp-jumǵansha aırylyp qalýy múmkin» deıdi dırektor. Ondaı sýyq qoldylar sarapshylardyń arasynda da kezdesedi eken. Bul endi adam faktoryna qatysty másele.
Q.Sátbaev atyndaǵy QazUTZÝ tehnoparki qabyrǵasynda júzege asyrylǵan naqty jobalarǵa kelsek, «Inoks LTD» kásipornyn aıtýǵa bolady. Olar jańa tehnologııanyń kómegimen ekologııalyq taza materıaldardan mashına jabdyqtaryn jasaýmen aınalysady. Qazir olar­dyń ónimderi shetelge de tanymal, máselen, ıspanııalyq «Talgo» zaýyty keıbir bólshekterin solardan satyp alady. Taǵy bir sátti joba – jeldetkish qondyrǵy, ol qu­ramynda ıod bar teńiz aýasyn ja­saıdy. Kádimgi kondısıonerge qara­ǵanda ol múldem zııansyz. Qazir bul qondyrǵylar ­Nazarbaev ýnıversı­tetinde qoldanysqa engizilgen.
Elimizdegi tehnoparkterde osyndaı tabyspen júzege asyrylǵan jekelegen jobalar bar. Biraq olar shetelge eksportqa shyǵarylmaq túgili, otandyq naryqty da toltyra almaı otyr. Ol úshin sehtar ashyp, óndiristik qýatqa shyǵý kerek, qarjy salý kerek, ol ónimderge suranys bolýy kerek. Áıtpese olar naryq qyspaǵyna tótep bere almaıdy. Kópshilik ǵylymǵa salynǵan qarjy birden paıda ákelmeıtinin túsinbeıdi, máselen, irgeli ǵylymǵa salǵan qarjy tek 15-20 jyldan keıin, al qoldanbaly ǵylym – 5-15 jyldan keıin nátıje beredi. Iri bıznesmender bolsa áli aıaǵynan nyq turmaǵan jobaǵa qarjy salyp, táýekelge barǵysy kelmeıdi, budan góri shetelde saqtaǵandy artyq kóredi. Sonyń saldarynan Qazaqstanda jekemenshik sektorynyń ǵylymdy qarjylandyrýy 10%-dan aspaı otyr. Al damyǵan elderde 60% ǵylymı ázirlenimderdi jekemenshik kompanııalar qarjylandyrady. Bizdegideı memleketke ǵana arqa súıeý olarda joq.
Elimizde ǵylymı-zertteý jáne tájirıbelik-konstrýktorlyq jumystarmen (ǴZTKJ) aınalysatyn mamandardyń sany men sapasy da kún tártibinde turǵan ózekti máseleniń biri. Qazirgi tańda Qazaqstanda 383 ǵylymı uıym bar jáne olarda 17421 maman-zertteýshi eńbek etýde. Taǵy da salystyratyn bolsaq, Germanııada 4 mln-ǵa tarta adam, Japonııada 5 mln adam ǴZTKJ-da jumys isteıdi. AQSh-ta 2016 jyly 304 myńnan astam ónertabysqa patent alynǵan, sonda kúnine 800 ónertabystan keledi. Al Qazaqstanda ónertabysqa berilgen ótinimder kólemine keletin bolsaq, 2014 jyly – 2012, 2015 jyly – 1503, 2016 jyly – 1221 ónertabysqa tıisti qujat berilgen.
Qalyptasqan jaǵdaıǵa zer salsaq, qazaqstandyq ekonomı­kanyń ınnovasııalyq sıpat alýy úshin kóp jumys isteý qajettigi aıqyn kórinedi. Ásirese erkin naryq pen zań ústemdik almaı memleket qarajatynyń qaıtarymy bolýy ekitalaı. Ǵylym men óndiristiń arasyndaǵy baılanys «Ideıa – ázirleme – úlgi – daıyn ónim – ótkizý naryǵy» tizbegi bir­tutas júıemen jumys istegende ǵana kúsheıedi. Bul rette ındýstrııa­landyrý baǵdarlamasynyń ashyqtyǵyn kóterý, ınnovator­lar­dyń jolyndaǵy ákimshilik kedergilerdi azaıtý, sybaılas jemqorlyqpen kúresti kúsheıtý, tanymal kásipkerlerdi JOO oqytýshylarynyń quramyna tartý, ǵylymı-zertteý uıymdary men holdıngter qyzmetiniń ashyqtyǵy, ǵalymdarǵa laıyqty jalaqy tóleý, jas ǵalymdardy yntalandyrý, ınnovasııalyq ónim shyǵaratyn kásiporyndardy qoldaý (salyq, t.b. jeńildikter) ońdy nátıje bereri anyq. О́nertap­qysh­tar men kásiporyndar eń aldymen kópshilikke arnalǵan ınnovasııa­lyq ónimder shyǵarýdy ulǵaıtýǵa tıis. Arzan, paıdaly jáne halyqqa kerekti ónimge suranys ta joǵary.
Bul rette sheteldik tájirı­beniń jaqsy jaqtaryn alýǵa da bolady. Máselen, Qytaı tehno­logııa­lyq damý boıynsha sońǵy 10 jylda AQSh-tan keıingi 2-shi orynǵa shyqty. Pekınniń prag­matı­kalyq tehno-ultshyl saıasaty «ekonomıkalyq chempıondar» atalatyn iri kompanııalardy qoldaý arqyly ulttyq ónerkásipti damytyp otyr. Álemniń iri kompanııalarynyń tizimine sońǵy jyldary Qytaıdyń 70 kompanııasy kirdi, al 2002 jyly olar nebári 11 bolǵan. Ýaqyt lebin jiti sezingen kórshilerimiz bul qadamǵa tegin baryp otyrǵan joq. О́ıtkeni ındýstrııalandyrý tek áleýmettik-ekonomıkalyq jospar emes, onyń saıası, ulttyq qaýipsizdik, eldiń bolashaǵy sııaqty asa mańyzdy astarlary bar. Munaıdyń baǵasy ary-beri aýytqyp, kúnde qubylǵan kezeńde bilektiń kúshimen jerdi qazyp, qoparyp, kendi dalaǵa shyǵara bermeı, jurt sııaqty aqyl-oımen, parasatpen aqsha tabýǵa kóshýimiz kerek.
Aldymyzda damyǵan 30 eldiń qataryna qosylý mindeti tur. Áleýmettik máselelerdiń sheshimin tabý, halyqtyń ál-aýqatynyń kóterilýi de ekonomıkalyq ósimge tikeleı baılanysty. Taıaý ýaqytta, sarapshylardyń pikirinshe, damýshy elderdiń 5%-y ǵana ozyq elderdiń qataryna qosyla alady. Demek, ekonomıkasy «qýyp jetýshi» sıpattaǵy Qazaqstandy alda qatań báseke kútip tur – ǵylymdy óndirispen ushtastyryp, jańa ınnovasııaǵa ıe bolý.

Dına IMAMBAEVA