Qoı men qoıshy (Jeltoqsanshylardyń rýhyna baǵyshtaımyn)

 

Áńgime

Jeltoqsanshylardyń rýhyna baǵyshtaımyn.

Taý basynda jalǵyz qoıshy ózimen ózi ekige jarylyp sóılesip otyr...   

-Osy men nege malmen birge mal bolyp, onyń boǵyn ıiskemesem tura almaıtyn boldym.

-Nesi jaman, seniki qarapaıym baqytty ómir, ózińmen óziń yń-dyńsyz kún keshý.

-Aı, qoıshy, ótirik maqtaý, anaý, tele jáshikte sóılep turǵandar qandaı baqytty, sózderi qandaı,  ózderi qandaı?!!!

-Olardy qoı, bıik taýdy alystan kórip tamsan, janyna barsań oı-shuńqyryn kórip, qarnyń ashady, olar eldiń aldynda ádemi sóılegenimen, sende bar nárse, onda joq, bir kıllo etti pálenbaı aqshaǵa satyp alady, Qytaıdan keletin parashók ezindisin sút dep iship otyr, aırandy surama.

-A, solaı ma.

-Baqyt degen iship –jeý me ózi.

-Baqyt degen kim nege qyzyǵady, soǵan mańdaı terin tógý, solaı ár sátti ishki erkindikte ótkizý.

-Olarda qalaǵan jumysynda júr-ǵoı.

-Ia, olardiki de qalaǵan jumys, biraq kóbisi kún kóris qamy, baıyǵandary baq, taq, dúnıe talasy jandaryn jegideı jep, ózderimen ózderi janar taýdaı atylaıyn dep júr.

-A, solaı ma.

-Iá, olar ózara ıtshe yryldasap, jalǵyz kezde ishteri qasqyrsha ulyp, áıelin túlkishe aldap,  bastyǵynyń aldynda maımylsha bulańdap, keıbir kezde ózinen tómenderge aıýsha aqyryp, el aldynda arystan keıip tanytady.

Qoıshy tóbesindegi bultqa qolyn soza esinedi, etekke quldaǵan qoılaryn  kórdi, qolyn aýzyna salyp bir ysqyrdy, sar bas, alaıaq  sypra kilt toqtap órge qaraı buryldy, barlyq qoıda onyń artynan joǵary qaraı órledi. Kún qıǵash qarap, kóleńkesin eki esege uzartty, jan-jaǵyna qarap týǵan jerine uzaq kózsaldy...

Úısin taýy batystan shyǵysqa qaraı ıreleńdeı, orqash-orqash bıik shyńdarymen ataqty, oń betinde Muńǵylkúre qalashyǵy, Atzavot, Shabyrty, Uzynbulaq,  Tasbulaq, Sholaq mys, Orta mys, Shet mys, Qalqaty,  Shıly ózek, Qoby, Tekes. Oǵan parelel jylqy pishindes Attaýy jatyr, batysy Qara tóbeden bastalyp shyǵysy Qobyǵa baryp tireletin taýdyń kúngeı beti janǵa jaıly, qysta mal qystatýǵa yńǵaıly saılary oń tústikpen sol tústikke sozylady, Aıyr kezeńnen jylqy moıny sııaqty bastalyp Qasym saı, Nurjuma saı (kishkene sýly saı), Qusaıyn saı, Ábdiraqpan saı, Taldy saı, Qyzyltas saı, Jeldi saı( bul saıdyń jeli toqtaýsyz soǵatyndyqtan sýyq jel adamdardyń kóbin kereń jasaǵan, bylaıǵy jurt kereńder saıy dep te ataıdy), Borlysaı (osy saıǵa deıingi el jazda Balyqsýdyń jaılaýyna ketedi), Keńisaıǵa kelgende attyń jaly sııaqty taý tik qyrdaı bolady, Attaýynyń ústine osy aıǵyr jaldan óte shyǵady (osydan bastap shyǵysqa qaraı jalǵasqan saıdaǵy qoralar jazda taý ústine jaılaýǵa shyǵady), Qaraǵaıly saı, Terekti saı,  Sýly saı, qalmaq Páshke saı, Shákir saı, Zikir saı, Qyzyl Moınaq, ár saıdyń ishi tolǵan el, bas-aıaǵy otyz shaqyrymnan asady, maldaryn aıdap qarashanyń  ortasynda  saılardyń arasyna kirip, naýyryzdyń sońyna ala etegindegi jazyqqa kókteýge kóshedi. Birimen biri bylaı qaraǵanda sondaı keremet, el arasy syrttaı tatý bolǵanmen, qys boıy «qoı ury, qoıshy ótirikshi» usaq ókpe renishke toly. Jazda shóp shabatyn  mezgilden basqa ýaqytta  bunda pende bolmaıdy. Taýdyń ústinde az kún at shaldyryp,  adamdary men tynyqqan Qarakereı Qabanbaı attardyń tez sergip kúılengenine qarap «At taýy» dep atapty desedi bundaǵy jurt. Attaýynyń shoqysy teńiz deńgeıinen bıiktigi jırma bes shaqyrymdaı, ústi jazyq, sonsha bıiktigine qaramastan bylqyldaǵan saz jáne bastaýlar malmen janǵa jetip artylady, uzyny on shaqyrymdaı, eni bes shaqyrymdaı. Shoqynyń oń qaptalyndaǵy Qyz moınaqtyń astynda ataqty Tekes ózeni sarqyryp aǵyp jatyr, qyrǵyz aýly Sholaq terek pen Kók terekke tek osy jerden asady, asý attyń er toqymy sypyrlyp túserdeı shanshylma tik jáne kelgen adam bir-birlen shyǵady, ústinde tesik tas bar, sol jerde qyrǵyzdyń batyr Átekeni Qabanbaıdyń atqanyn shaldardyń aýzyna talaı estigen. Teristiginde qobynyń sýy syldyrap aǵady.

Úısin taýynyń kúngeıi men Attaýynyń teriskeı betiniń arasy mıdaı jazyq. Balyqsý basy Shabyrtydaǵy saz balshyqtan bastalyp, shyǵystan bastysaqa qaraı ıreleńdep aǵady, sýdyń ár ıiri usaq balyqtarǵa tola, solaı Qaratóbeniń túbine baryp quıǵannan Tekeske quıady. El bul mańǵa maýsymnyń basynda kelip, qazanǵa deıin jaılaıdy, sýdyń eki jaǵyn jaǵalaı aq shańqan kıiz úıler, masatydaı qulpyrǵan jazyq mal men janǵa taptyrmaıtyn qut meken. Balyqsý jaılaýynda jaz boıy qyz qýar, teńge ilý, jamby atý, kókpar t.b, jaılaý qyzyǵy esh taýsylmaıdy. Sý ishinde úıir-úıir jylqy shurqyrasyp, shybyndap bastaryn ızekteıdi, sý jaǵasyndaǵy jelide qatar-qatar tıektelgen qulyndar anda-sanda bir kisinep qoıady, qymyzdan kekirelep, kepeniń sirnesine toıyp, sýǵa bir súńgip, qoıyna qostan kóz salyp, porqyrap uıqyǵa basady, «shóp shabytyn ýaqyt bolmasy eken»-, dep jigitter men kelinder tamyz taıaǵan saıyn tańnyń atqanyn qalamaıdy. Jigit aǵalary shóptiń aldynda Taldysaıǵa, Qotyrqaıǵa, Atzavytqa  jáne Uzynbulaq pen aýdanǵa bir baryp masańdap úılerine zorǵa oralady, onysy bir aılyq shóp shabysqqa asaý nápisin kóndirgen túri. 

Balyqsýdyń kópirinen óte qalmaqtardyń qudaı (burhan) shoqysy, ár jyly kóktemde jerden shyqqandaı mońǵoldar qudaılaryna sıynyp malyn soıyp, qalyń shúpirekti taý basyna baılaıdy, ol jalaýlar alystan men mundalaıdy, bókterinde at jol kerlep asyp jatyr, arjaǵy kóp jasardyń bulaǵy, myńǵyrǵan mal, barlyǵy qazaq. Balyqsýdyń kópirinen óte qaıqıǵan jol batpaqtyń bolmashy asýynan óte sazdy qamysty jaǵalap ıreleńdep otyryp, Taldysaı asaýynyń eń bıik jotasyna shyǵady, asýdyń ústine shyqqan adam bir demalyp, aqyndar óleń oqyp, qaıta kólikterine minedi, qoıshy olardyń tóbesinen qarap otyr. Áne-mine degenshe taýdyń qatpar-qatpar qoınaýyna súńgıdi, qaptaldy kesip jasaǵan ker jol kóp aılanba qabat bolyp tómen quldaıdy, bala júrgizýshi janyndaǵy tis qaqqan aǵasyna tizigindi erksiz ustatady, úsh myń metrdeı tómendegen kólik Músilimniń qystaýynan keıin jataǵanǵa ilinip eńisteı beredi, eńisteı beredi, Taldysaıdyń aýzyndaǵy Aqdala baryp biraq tireledi.

Osy kez bir tamasha shaq, kún ystyqta sýyq ta emes, qoıshyǵa raqat qandaı qııaldasa alysqa qııaly jetedi. Kenet  qoılar  dúr etip úrkti, anadaıda borsyq borsalańdap ketip bara jatty.

***

Jeltoqsannyń  sýyq jeli ysqyra gýledi, tastardyń arasynan basqasha dybys shyǵady. Oral taýynyń basynda qara bult úıirilip, jańbyr tamshylaı bastady, uıtqı soqqan boran jańbyrdy túre qýyp, el orynǵa otyra qar burqasyndatty, tań atqansha bar alqap appaq kórpesin qymtap qalyń jamylypty. Tańǵy azannyń daýsymen qoılar aıaqqa turdy, ıt uıqyda, qoıshy qoranyń esigin ashyp qoılaryn óriske órgizýge keldi, bir jylda bir ret, jalǵyz qozy týyp, toqtaýsyz soıylyp jatsa da, tuqymy azaımaı arta berdi. Al ıt jylyna tórt bes ret, on kúshikten týsa da, sany óspeıdi, ol baıqus tań atqansha qorany kúzetip, azanda qalǵyp ketedi. Qalyń júndi qara qoı erinshektene qoı bastady, qoıshy tekeni aldyǵa qaraı aıdady, qoılar onyń artynan shýaı erdi,  aspan kórinbeıdi, qar áli qylaýlap jaýyp tur, kúnásiz mekennen qara jerge pák kúıinde kelgen túırshikter qoıdyń tuıaǵynyń astynda basylady, jalǵyz aıaq jolda tizilgen qoılar ekinshi qatarǵa esh shyqpaıdy, qardy buzyp saqalyn silkip qoıyp eshki jeńil basady, qoıshy qansha bıshigin úıire qýalasada qoılar tyńnan jol salmady.  Kók betkeıden asyp aldy kórinbeı ketti, arty áli esik aldynda, qoıshy atyn jıyp, túski asyn alyp, úıdegi soǵymǵa baılaǵan tor bıemen býzalarǵa sý bere sal dep dombalsha kelgen qara qatynyna buıryq bere sóıledi, ol tyńdaǵany da tyńdamaǵany da belgisiz bir shelektegi sútti, ekinshi shelekke quıyp óz jumysymen álek,  qara balasy esikti qııalap ashyp: ''Áke, qashan kelesiń?» -, dep aıǵaı saldy, ákesi únsiz atyna minip tazysyn ertip qoıdyń artynan ilesti, barlyq qoıda esik aldyndaǵy kók teriskeıden áldeqashan asyp ketken, jalǵyz serigi radıosyn umytyp bir kelip qaıta shoqyraqtaı jóneldi, balasy etegin jelge túrgize dalbańdap bara jatqan ákesine qarap máz boldy. Artta qalǵan az qoıdy bıshigimen sabalaı, tazysyn qosa qýǵyzyp aıdady, qar kórmegen toqytylar ne taýyp jeımiz degendeı melshıip qarap tur, kári qaqsal saýlyqtar jerdi tarpyp, astyndaǵy sar shópti julyp, basyn kótere toqtylarǵa moınyn bura kýrs-kýrs shaınaıdy, ony kórgen toqtylar olarsha jerdi bir, eki tarpyp eshteńe joqqoı degendeı ozandata mańyraıdy. Qoıdyń aldy etekke jetti, qolyn aýzyna salyp qoıshy ysqyrdy, biraq qoılar ony tyńdamaı tastyń arasyndaǵy shópti qýyp barady, endi az quldasa Estaıdyń qoıyna qosylady, atyn tasqa baılaı salyp borbalańdaı júgirip, qoılaryn qaıyrdy. Tastyń ústine at kórpesin qoıyp shoqıyp otyrdy, taýsylmas qııalyna  minip biraz jerge baryp qaıtty, jalyǵyp radıosyn buralady. Kesh bata úskirik aıaz bastalyp, kózge túrtse kórgisiz tuman shókti.

***

Mańdaıynda qaly bar, kók kóz kári arlan aýzyn arandaı ashyp aspanǵa qarap, táńirisin shaqyryp kóp ulydy, jas bóriler jazdaı qoıdyń terisin jyrtyp, ony birden arqasyna laqtyryp qatty mashyqtandy, qalyń qar jaýyp, tuman túskeli olar basqasha qýandy, tas qarańǵy túndegi myna daýystan qulaqtary eleńdep kári qanshyqtyń janyna jınala bastady, taý ishin jańǵyrtqan sumdyq daýystan kári arlandy qalyń qasqyr izdep tapty, muryndaryn aınalaǵa soza kóp ıskedi, kózderi janyp, arlan qasqyrdyń artynan búlkek jelispen ilesip otyrdy, kók betkeıdiń basyna kelip tumsyqtaryn aldyńǵy aıaqtaryna salyp kári tarlan jata qaldy,  qalǵandary da onyń istegenin aına-qatesiz qaıtalap qatar-qatar tizilip jatty, qoıshynyń úıiniń jaryǵy sóndi, odan soń olar tátti uıqynyń qushaǵyna myqtap batty, qasqyrlar áli tynysh. Bir basyp, eki basyp qoranyń túbine baspalap jetti, ádette úı mańyna eshteńe jolatpaıtyn, qazan bas, eńsegeı boıly, júndes sarala syrtan men tanadaı kóksúr tóbet qalyń qasqyrdy kórgende úrgenge shamalary kelmeı, qoıshynyń úıge súıep qoıǵan eski kerýetiniń astyna kirip, sol jerde qalshyldap jatty,  qoıshy qara kelinshegin qushaqtap qamsyz jatyr, qoılar dúr etip úrikti, jylqy kisinep, sır móńirep jiberdi, qoıshy tús kórgendeı boldy, bir jaǵyna aýnap tústi, baj etip jylaǵan tekeniń saqalynan ala túsken jas bóriniń bireýi áp-sátte onyń ashy daýsyn óshirdi, ap jylandaı atylǵan jas bóriler men ashyrqanǵan jaýyz qańǵybas qasqyrlar qoıshynyń qoıyn tamaqtap, oryp jatty, kári qanshyq pen arlan qoranyń syrtynda qarap tur, qoıshy ornynan atyp turyp, dalaǵa shyǵýǵa áreket jasady, áıeli: “qoı, ózińdi jep ketpesin”-, dep oǵan úreı saldy. Jaman qatynyn tyńdaǵan qoıshy dalaǵa shyǵýǵa qoryqty, momaqan qoılar jazyqsyz dala bórisiniń jemine aınaldy. Ony jyl boıy baǵyp júrgen qoıshy eń sheshýshi kezde tilin tistep, kórpesiniń astynda búk túsip jatty, kúıeýi joqta, baqanǵa minip serttesip, qasqyrdy uryp jyqqan apalary qurly bir erlik te jasamady, qoıshy tús kórdi, qoı basy sarbas, alaıaq sypyra aldynda tur.

• Sen erteń ar sotynyń aldynda jaýap beresiń!
• Nege?
• Bizdi saǵan, Alla amanat etip bergen!
• Sen jatysyń mynaý!
• Qasqyrlar bilgenin isteýde, tipti, kúnásiz toqtylardy da qyryp tastady.
• Men...men... Qoıshy qara terge tunshyǵyp shoshyp oıandy.
• Sarbas qoı qoıshyny bir súzgende basy bólek domalap bara jatty.

Bir qora qoıdy qyrǵan qasqyrlar qoıshynyń soǵymǵa baılaǵan semiz bıesin de jaryp ketti. Bir-bir qoıdan shala ólgen qoıdy arqalaǵan salǵan bóriler bilgenin istep, tiri qalǵan az qoıdy aldaryna salyp aıdap, kók betkeıden asyp zym-zııa joq boldy.

Tań atty, qoıshy túk bolmaǵandaı ornynan turdy, dalaǵa shyqty, eki ıtine qarap: “ sender amansyńdar ma”-, dep bajyraıa qarady. Tuman toqtaýsyz sýsyldap jyljýda, yzǵyryq aıaz qoıshynyń qoıyn-qonshyna toldy, kók betkeıde birdeńe aıtqysy kelip aıta almaı qoıshyny jek kóre syryn jelge sybyrlap aıtty, “jazdaǵy jıǵan shóbińdi óziń jeısiń be”-, deıdi qoıshyǵa qoranyń tóbesindegi saýysqan toqtaýsyz shyqylyqtap... Kúnde kók betkeıdiń astyna kelip qoıshynyń túrin kórgisi kelmeı, kóp toqtap tur...

Halyq Balyqbaev