31 jeltoqsannyń urany – «Halyqqa nan jáne saýyq-saıran»

Esińizde me, Keńes kezinde «dástúrdiń ozyǵy bar, tozyǵy bar» deıtin edi ǵoı. Sol aıtqandaı meıramnyń da túzigi men buzyǵy, durysy men burysy bar. Atam qazaqta «Arsyzǵa kúnde meıram» degen qanatty sóz de bar. Ol az bolsa, ǵulama shaıyr Ábýbákir Kerderi «Pendeniń bári armanda, Aqymaqtyń ǵana muńy joq» dep ashy mysqyl tastaıdy. Biraq árýaǵyńnan aınalaıyn, sol jaryqtyqtar solaı deı otyryp, bizge myna jalǵan dúnııanyń búkil qyzyǵy men dýman-toıynan, saltanatty meıram, merekesinen múlde baz keship, ylǵı bir qaıǵy-qasiretke toly oı ústinde kún ótkizińder degen eken dep qalmańyz. Biraq, qaı toı-dýmannyń da, saýyq-saırannyń da óz reti, óz orny, ólsheýli órisi bar. Mine, biz sońǵy 27 jyldan astam aralyqta osyndaı merekelerimizdi ótkizý barysynda osy bir shet-shek, ólshem, ynsap degennen rabaısyz attap, baryp turǵan dańǵoı daraqylyqtyń, kórer kózge ersi, úlkender túgil jastarǵa da jaraspaıtyn járkeleshtiktiń, qısapsyz qarjy shashyp, urpaqtyń rızyq-nesibesin ysyrap etýdiń, rásýalaýdyń, sol arqyly dini bir, dili men tili bir, salt-dástúri ózimizben sabaqtas kórshi respýblıka jurtshylyǵynyń mazaǵyna aınaldyq pa dep te qaýiptenemiz. Senbeseńiz aq qar, kók muz, saqyldaǵan sary aıazdy túnde qarsy alatyn Jańa-jyl meıramyndaǵy istegen isterimizge, sóılengen sózderimizge, qarjy-qarajatty sýdaı shashqan júris-turysymyzǵa ózińizdi syrt kózdiń ornyna qoıyp, qarap kórińizshi. Netken ersilik, netken jelbýazdyq, jelókpelik, netken dańǵazashylyq, daraqylyq, netken áýeıilik!? Esi bar halyq betin basyp kúlerlik bul ersilik, bul dańǵazashylyq Qazaqstanǵa hrıstıannyń osy jańa jyly kelmesten tup-týra bir jarym aı buryn bastalady. Ersilik deıtin sebebimiz qarashanyń 10-15-shi juldyzynan bastap aýyl, aýdan, qala, oblys ákimderi óz dárgeıindegi mekemelerge, saýda, oqý oryndaryna, mektepterge ısi musylman túgil eshbir Shyǵys eli toılap kórmegen 31-shi jeltoqsannyń tún ortasynda ishkilik ishýmen bastalatyn Jańa-Jyldy qarsylaý daıarlyǵyn bastaýǵa ámir beredi. Ámirmen birge bul bezendirý, qarsylaý jumystarynda «joǵary jetistikterge jetkenderge» (ıaǵnı, kóbirek qarajat shashqandarǵa) syılyq, báıgi taǵaıyndalady. Mine, qazynanyń (osy kúni bıýdjet deıtin boldy ǵoı!) qarajatyn orynsyz ysyrap etý, rásýa qylýdyń basy da osy ámir men osy syılyq, báıgi jarııalaýdan bastalatynyn jyl saıyn kórip otyrmyz. Bul Jańa jyl qazir arzan oıyn-saýyqty, mán-maǵynasyz ázil-qaljyń men saıqymazaqshylardy aýrý adamnyń sandyraǵy sııaqty sózderge jazylǵan án emes ánsymaqtardy nápaqa qylyp alǵan, ánshi atanǵan ánshi emester, sazger atanǵan sazger emester jýrnalısterdiń ornyn basyp alyp qazaq tilin orysshanyń tikeleı aýdarmasyna aınaldyrǵan qazaq telearnalary úshin búginde naǵyz maıly qoǵaǵa aınaldy. Memleketimizde bul jańa jyldy eń uzaq, eń kóp, eń ýyldatyp-shýyldatyp toılaıtyn da osy telearnalar. Eki aı boıǵy sol yrdý-dyrdýdyń ishinde bir durys qoıylym bolsaıshy!... Álgi ánshi emes ánshi-symaqtardyń, sazger emes sazgersymaqtardyń suhbaty, solardyń qansha klıp túsirgeni, qandaı klıp túsirgeli jatqany, kózin jypylyqtatyp aýyzeki orysshany aralastyryp aýzy-aýzyna juqpaıtyn saıqymazaqtar týraly ezbe sózder. Al bizdiń el basshylyǵynda otyrǵandar bu zamanda teledıdardyń adam, qoǵam sanasyna óte kúshti áser etetin qýatty qural ekenin bilmeýi múmkin emes. Biledi. Biraq  telearnalar basshylyǵyna eń áýeli qazaq ultyna jany ashıtyn, qazaqy tildi, qazaqy dildi, ata-babanyń salt-dástúrin birinshi orynǵa qoıatyn ultshyl adamdardy taǵaıyndasa, qazaqtyń ulttyq sanasy oıanyp ketedi dep qorqatyn sııaqty.. Árıne, olarǵa mundaı sanalylyq buıyrar-buıyrmasyn bir Allah biledi. Bizdiń biletinimiz qazekemder óıtýdiń ornyna qazaqty bastan-aıaq ájýalaıtyn, keýdesinde namysy bar qazaq shydaýy múmkin emes saıqymazaqtardyń kúnige alýan túrin kórsetip otyr..

Árıne, bul Jańa jyl álemge ámirin júrgizip otyrǵan birtalaı el óziniń memlekettik meıramy qyp alǵan jáne ony ózderi jaýlap alǵan elderge kúshtep engizýdiń arqasynda búginde dúnııanyń túkpir-túkpirine jaıylyp ketken. Al ony qazir óziń  eń órkenıettelgish, eń jahandanǵysh, eń eýropalanǵysh, eń bárine tózgish (tolerantshyl), endigi jerde bir-birimen aǵorqaz (aǵylshyn-orys-qazaq (degen úsh tilde sóıleýge kirisken 2050-shi jyly jer betindegi jumaqqa barabar ómir súre bastaıtyn Qazaqstan degen elge toılama deseń kúnáhar, qylmysker, tipti, terrorıst-ıslamıst atanyp, osyndaı pálenbaı jańa-jyldy ózińniń Naýryz – Jańa Jylyńda qosa temir tordyń arjaǵynda kóziń jyltyrap, syrttan kelgen «peredachany» qaýjap otyryp qarsy alýyń da múmkin. Al osy 31-shi jeltoqsannyń saqyldaǵan sary aıazdy túniniń qaq ortasynda bala-shaǵańnyń aldynda berse ıt ishpeıtin ashy sýdy aspanǵa kóterip, qaqshıyp turyp qarsy alatyn bul jańa-jylmen birge qanshama qasiretter bolyp jatyr deseńshi. Alaıda, tapqan-taıanǵanyna, taba almasa, pálenbaı paıyz ósimimen nesıe alyp toı jasap, týǵan kún ótkizýdi básekege aınaldyryp, búkil aqyl-esi dyrdýqumarlyqqa aýyp ketken qazekem oǵan kóńil aýdaryp, bul jańa jyldyń osyndaı kesir-kesapaty mol eken-aý dep oılanýdan da qalǵan. О́ıtkeni, 28 jyldan beri bizdiń joǵarǵy jaqtaǵy keıbireýler ultty osyndaı dańǵazashyl, saýyq-saıranshyl, ulttyq múdde deńgeıinde eshnárse oılaı almaıtyn sanasyz urpaq jasaý saıasatyn sheteldik «sovetnıkterdiń» aqylymen, bildirmeı júrgizýde. Bul zalymdyq saıasat ertede rım-grek memleketterinde «halyqqa – nan jáne saýyq-saıran» («narodý hleb da zrelıshe») degen jasyryn uranmen júrgizilgen. Atam qazaq «Arsyzǵa kúnde meıram» degende osyny aıtqan. Áıtpese...

Áıtpese, osy Jańa Jyl meıramy kezinde qansha adam araq-sharapqa ýlanyp, qansha adam mas kúıinde kólik apatynan, birin-biri óltirý, uıyqtap jatyp órtenip ketý, shyrshadan ot shyǵý sııaqty tolyp jatqan sebepterden ajal qushyp, mertigip jatqanyn qazekemderdiń kózi kórip-aq otyr-aý. Aıazda úıden shyǵyp ketip kóshede qulap qalyp, eki aýyldyń ortasynda úıine jete almaı, bala-shaǵasymen adasyp ólip, ıis tıip ólip jatqandar qanshama? Iá Jańa Jyl kezinde araq-sharap, syra, sýdaı sapyrylady. Qazaqta jáne ısi musylmanda ot shashyp oınaý óte jaman yrymdy ańǵartatyn edi!. Búginde ıslam dese terrorızm, ekstremızm degen tirkeme sózderdi qosyp aıtyp saıasatker atanyp júrgen nebir surqııalardan bastap óz dininen bezingen ańqaý qazaq ta, mádenıetti bolý degendi eýropalaný dep biletin kúneltkish qazaq ta Jańa Jyl kúni (keshirińiz túni) aspanǵa ot shashyp oınaıtyn boldy. Jyl saıyn tún ortasynda bala-shaǵasymen ot shashyp oınap jatqan qazekemderge qarap turyp M. Áýezovtyń «Eńlik-Kebeginde» Nysan abyz óz halqyna renjip: «...Aspanda aq bult pen qara bult sharpysyp, telegeı-teńiz daýyldatyp ol keledi. Sony bilmeı bul bala tas oshaqtyń basynda ot shashyp oınaıdy, ot shashyp oınaıdy» – dep kúńirenetin tusyn eriksiz esime alamyn. Sol ot shashyp oınaý kezinde qanshama jas sábılerdiń qoly, bet-aýzy kúıip, tipti, saýsaqtary julynyp ketip, jaraqattanýy, eń aqyry ajalǵa dýshar bolyp jatyr. Jyl saıyn osy «Jańa Jyl» meıramynyń eki aı dańǵazasy bitkennen keıin sol aralyqta bolǵan tolyp jatqan qaıǵy-qasiretti ýaqıǵalar týraly málimetterdi oqyp otyryp, sonda bundaı meıram nemenege kerek, meıram degenniń ózi bir jaqsylyqtyń bastaýy emes pe edi dep óz-ózińmen oı sharpysasyń. Jáne qaıǵy-qasireti, ólim-jitimi, apat, jaraqaty, mertigýi mol bul essizdik merekeni jabyla toılaýǵa qazaqtar, olardyń atqaminersymaq, ákimsymaqtary nege sonsha qumar boldy eken dep taǵy kúıinesiń. Bul ózi bizdiń dinimizge de, salt-dástúrimizge de, tirshilik týraly uǵym-túsinigimizge de jat is-shara ǵoı. Álde qazaq basshylary ony atap ótpesek, álde Amerıka, álde Reseı, tipti, Izraıl sender ıslamıst, terrorıst, ekstremıst, ózin-ózi óltiretin jankeshtisińder dep bále salady dep qorqa ma eken? Osyny kórip otyrǵanda ǵulama shaıyr Ábýbákir Kerderi:

Qalaı qarap jel soqsa

Solaı qarap maıysqan

Bizdiń qazaq baldyrǵan

Atqa mingen qazaqqa

Patshaly orys shen berip,

Syılap esin tandyrǵan,–degendi búgingi qazaq basshylaryna arnap aıtqan ba dersiń. Iá, birneshe otbasy, birneshe mekeme birigip ótkizetin bul otyrys jasandy, jattandy, birinen-biri aınymaıtyn uqsas sózdermen tilek-quttyqtaýmen bastalyp, «sol úshin alyp qoıaıyq» pen ilgeri qaraı «damı» beredi. Sol árbir «alyp qoıalyqtan» keıin adamdardyń daýysy ózgerip, birte-birte beı-bereket daryldaǵan ánge ulasady. Mine, alda bolatyn búkil «qyzyq» osy án salýdan bastalady. Sálden soń erkegi daryldap, áıelderi sharyldap aıtatyn bul ánderdiń sońy aıqaı-shýǵa, birin-biri tyńdamaı aıtysatyn daýǵa aınalady. Mas adamdardyń ońdy-soldy ersi sózderi, bylapyt, balaǵattary da estile bastaıdy. Úp-úlken erkekter men qatyn-qalashtardyń júrisi buzylyp, teńselip, táltirekteı bastaıdy. Osy jáne basqa da aıtyp túgesilgisiz sóket, óreskel qylýlardyń bári kóbine jas-sábılerdiń, esin bilip qalǵan ul-qyzdyń kózinshe ótip jatady.

Endeshe, biz atap aıtqanda qazaqtar osy Jańa jyl, «Valentın kúni», «Tatıana kúni», «Helloýın» sııaqty búkil jan dúnıemizge jat jyn meıramdar  arqyly urpaǵymyzǵa qandaı tárbıe berýdemiz? Bul el bolashaǵyna urpaq bolashaǵyna, qysqasy Qazaqqa qarsy jasalyp jatqan qylmys emes pe jáne ony bireýler bile tura jasap otyrǵan joq pa dep kúdiktensek nesi kúná? О́ıtkeni, qolynda jerdegi Qudaı-symaǵy bergen bıligi barlar ár toı-dýman, ár meıram-mereke arqyly eldiń sanasyn qalaı qaraı buryp bara jatqanyn, elge qandaı baǵyt, urpaqqa qandaı tárbıe berip, urpaq sanasyna kimdi, qaı eldi, qaı dindi sińirýge tyrysatynyn kórsetedi. Al biz urpaqqa táýelsiz sana sińirýdiń ornyna azdy-kópti bar sanasynan aıyratyn álgindeı meıramsymaqtarmen salystyrǵanda Ult ulylyǵynyń, Ult Zańǵarlyǵynyń, ult degdarlyǵynyń shyrqaý shyńyndaı, ári ǵalamzertteý (astronomııa) ǵylymynyń shamshyraǵyndaı uly Naýryz meıramyn «dosqa – kúlki, dushpanǵa – taba» qyp ótkizetinimiz qalaı? О́tken 2018 jyly Almaty kóshelerinen Ulystyń Uly kúni Naýryz qutty bolsyn degen jazý izdep sarsańǵa túskenbiz. Álde bul da AQSh pen Batysqa, úı irgesindegi Reseıge qarap áli de alaq-julaq etip, kózimiz oınaqtap turatynynyń kesiri me? Endeshe óıtetin ne retimiz bar? Aý, Naýryz meıramyn tek qazaq emes, ázirbaıjan, ózbek, uıǵyr, túrik, chechen, qyrǵyz, qarashaı, balqar jáne basqalary túp-túgel qasıetti, kıeli meıram dep biledi ǵoı. Endeshe... Naýryz meıramynyń, ásirese, Almaty, Astana sııaqty qos shahar men oblys ortalyqtarynda qalaı súreńsiz ótip jatqanyn, oǵan 31-jeltoqsandaǵy Jańa jyldaǵydaı aı jarym, eki aı buryn daıarlyq jasalmaıtynyn, onyń sonaý bir jyldardaǵy sán-saltanatynan jurdaı bolǵanyn elimizdegi qazaq, ózbek, uıǵyr, tatar túgel kórip otyr. Olar úndemeıdi. óıtkeni, olarǵa ne kórse de «tolerantty bolý» tapsyrylǵan. Al kórshiles О́zbekstan, Tájikstan, Ázirbaıjan, Túrikmenstan bul hrıstıan Jańa jylyn da, Áıelder kúnin de qazekemdershe yrdý-dyrdýlatyp toılamaıdy.

Eger Qazaqstanda 31-jeltoqsan kúngi (túngi!) hrıstıandyq Jańa jylǵa daıarlyqtyń bastalý ýaqytymen salystyrsaq aldymyzda kıeli Naýryz meıramyna qalalardaǵy, ásirese, Almaty men Astanadaǵy daıarlyq bir jarym aı buryn, ıaǵnı áneýgúni qańtardyń 15-terinen-aq bastalyp ketýi kerek edi ǵoı.

Endi Qazaqstandaǵy búkil túrki jurtyn kúlip turyp jylatatyn myna bir jaǵdaıǵa qarańyz. Qazaqstandaǵy orystyń jáı mujyǵynan bastap «Slavıan ortalyǵy», «Lad» dep atalatyndarǵa sheıin Ǵaısa paıǵambar dál sol túni saǵat 12.00-de týǵanyn bireý kózimen kórip, týýy týraly kýáligin toltyrǵandaı «Rojdestvo Hrıstovo» ıaǵnı, bul bizdiń dinı meıramymyz dep toılaıdy. Olarǵa qazaqtyń bala-shaǵasy men kempir-shaly qosylyp máz-meıram bolyp jatady. Al Naýryz kelmeı jatyp Qazaqstannyń qazaq atqaminerleri áldekimderden qorqyp, áldeneden óz-ózinen úreılenip «Bul – dinı meıram emes!», «Naýryz –dinı meıram emes», «Biz buryn musylman emes edik», «Islam dini bizge keıin keldi!» dep naýqas adamsha elirip sóıleı bastaıdy. Al hrıstıan dini orystarǵa 10-shy ǵasyrdyń aıaǵyna taman ǵana keldi. Qazaqtar ıslam dinin olardan 200 jyl buryn, ıaǵnı, 8-shi ǵasyrda qabyldaǵan. Orystar 18-shi ǵasyrǵa sheıin Jańa jyl degen meıramdy da bilgen emes. Bul Jańa-jyldy olarǵa 1700 jyldan keıin ǵana I-shi Petr Eýropadan ákep engizdi. Endeshe, bizdiń shonjarlardyń eshkim suramaı-aq Naýryz dinı meıram emes dep óz-ózderinen shoshynyp shyr-pyr bolatyny nesi. Solar osylaı dep qarap bir jaǵynan kúlkiń de keledi, bir jaǵynan baıǵustar-aı dep aıap turasyń.

Qalaı deseńiz de áńgimemizdiń basynda aıtqanymyz aıtqan. Meıliń jeke adam bol, meıliń «Máńgilik el» bol, biraq ár meıramdy, ár toı-týmandy durys tańdap ala bilýiń kerek. Ol úshin sol meıram, mereke, toı-dýman seniń ultyńnyń jan dúnıesine, dúnıetanym, ǵumyrtanymyna, tabıǵı bolmysyna, dinine, diline, tiline, ulttyq salt-dástúrine, ulttyq minez-qulqy men ulttyq tárbıesine, tipti dastarhanǵa qoıatyn ishetin-ishpeıtinine sáıkes kele me? Sonyń bárin eskerip, ekshep, ártúrli elekten ótkizip baryp ótkerilýi kerek. Al Naýryz she? Naýryz meıramy búkil jer-dúnıe jańaryp, jasaryp, uıqydaǵylar oıanyp, tipti keıbir ólgen jan-janýarlar tirilip, qyzý tirshilik, adamdar men jan-janýarlar arasynda bir-biriniń boıyna qan men jylý quıatyn ystyq mahabbat bastalatyn óte kıeli de, qasıetti kún ǵoı! Bul kúni kún men túnniń uzaqtyǵy saǵaty men saǵaty, mınýty men mınýty, sekýndy men sekýndyna sheıin teńesip dál keledi. Allanyń qudireti emes pe! Endeshe, búkil alty álem Jańa jyldy osy Naýryz meıramynan bastasa da óte durys bolar edi ǵoı! Bolmaıtyn sebebi, bul jer júziniń qalaǵan pushpaǵynda oıran salyp, dinin, tilin bólshektep sol arqyly sol eldiń rızyq nesibesin talap alyp otyrǵan kápir elderdiń saıasatyna saı kelmeıdi. Toı-tomalaqtan bastap, uly dýman, merekelerge sheıin saıasattyń, tárbıeniń kúshti quraly dep manadan beri osyny aıtyp otyrmyz. Ersi deseńiz de, mynaý bir pantıýrkıst, panıslamıst deseńiz de óz erkińiz, biraq bul bizdiń jáı ǵana pikirimiz. Qysqasy, Meıramdardyń Durysy men Burysyn, Estisi men Eserin, Buzyǵy men Túzigin tańdap, toılaı bilý de úlken memlekettik is ekeni ras.

 

Myrzan Kenjebaı