• USD 468.56

  • EUR 497.56

  • RUB 7.3

  • CNY 67.18

29 Naýryz, 05:14:03
Almaty
+35°

03 Jeltoqsan, 2018 Ǵylym-bilim

Arab tilindegi túrkızmderdi zerttegen qazaq áıeli

Túrkiniń «súńgi» sózi Túrkııaǵa jaqyn ornalasqan Irakta «sýnkı» dep atalsa, al jer jaǵdaıy shalǵaı jatqan ózge arab óńirlerinde «sındja» delinedi

«Áıel bir qolymen besikti terbetse, ekinshi qolymen álemdi terbetedi» degen sóz bar. Osy sózdiń astaryna úńilsek, maǵynasy tym tereńde jatqandyǵyn baıqaımyz.  Birinshiden, shyn máninde, besikti terbetken áıeldiń óz perzentine meıirimi oıanady, jaýapkershiligi artady. Besikti terbetken áıeldiń meıirimi urpaǵynyń dúnıeniń syryn uǵynýyna, jaratylystyń shynaıy mánin túısinýine jol ashady. Al, ekinshi bóliktegi áıel terbeıtin «álem» sóziniń maǵynasyn «búkil dúnıeniń júzi» dep emes, áıeldiń ózi týǵan, ósken, óngen, eńbek etip júrgen ortasy, mıkroálemi dep túsingen abzal. Eger áıel ataýly óz álemindegi osy mıssııasyn jete túsinip, júzege asyrsa, Uly Abaı aıtqandaı, «aqylyn da, qaıratyn da júregine baǵyndyratyn» sanaly jurt qalyptaspaq, irgeli adamzat qoǵamy  quralmaq.  Olaı bolsa, názik jandylardyń qoǵamdaǵy rólin, iske ıkemdiligin  baǵalaýdyń basty krıterııi men ólshemi retinde osy eki dúnıeniń (meıirimi men jaýapkershiliginiń) tarazy basyn teń ustap turýyn ataýǵa bolady. Ekinshiden, bizdiń qazaq qyzdarynyń ózge jurttyń áıelderinen basty ereksheligi olardyń ózin «álsiz» dep sezinbeıtini der edik. Analyǵy men danalyǵy birin-biri tolyqtyryp turatyn tekti tulǵalardyń qazaq qyzdarynyń ishinde molynan kezigýi – arýlaryn ardaqtap, erkin ósirgen eliniń, erkeletken jurtynyń senimi men súıispenshiliginiń belgisi. Bizdiń ulttyń dili men dininde «jumaq ananyń aıaǵynyń astynda» degen ózekti uǵymnyń qalyptasýy – sonyń dáleli. Sondyqtan da tal besiginde tálim men men tárbıeniń dámin tatqan qazaq qyzy eseıe kele  óziniń tabıǵı bolmysyna saı, otbasyna adal, aqylman ana bolady, qoǵamnyń barlyq salasynda qyzmet atqara alatyn bilimdi, bilikti, isker áıelge aınalady. Qabileti men qarymyna qaraı qazaq áıeli  kóshbasshy da bola alatynyn búgingi ómir kórsetip otyr. Sonyń aıqyn dáleli – ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Shyǵystaný fakýlteti Týrksoı kafedrasynyń professory, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty, ulaǵatty ustaz Ulbala Turapbaıqyzy Aljanbaevanyń ǵıbratty ómir joly.

Ulbala Turapbaıqyzynyń búgingi bıikke jetýine alǵyshart qalyptastyrǵan, irgetas qalaǵan úsh úlken faktorǵa nazar aýdarýǵa bolady. Olar: Jaratýshynyń bergen múmkindigi, ata-anasynyń tilegi, ustazdarynyń kóregendiligi.

Jaratýshy adamzat balasyna eki Uly múmkindikti beredi eken: biri – ÝAQYT (biz ony О́mir dep ataımyz); ekinshisi – TIL. Osy eki múmkindikti qalaı paıdalanýyna qaraı adam óz ómiriniń tuǵyryn ózi qalaıdy. Ulbala Turapbaıqyzy Ýaqyttyń mańyzdylyǵyn bala kúninen-aq sanasyna sińirip ósipti. Sondyqtan ol eshqashan ýaqytty bos nársege ysyrap etý degendi súımeıdi. Qashan kórseń, izdenýden jalyqpaıtyn jınaqy qalpynan tanbaıdy. О́ıtkeni ol josparlap atqaratyn iste bereke bolatynyn biledi. Abaı aıtqan «aqyryn júrip, anyq basýdyń» túp tórkininde de árbir isińdi durys baǵdarlap, jiti baǵamdap baryp naqty áreket etýdiń syry jatqany sózsiz. Sol sebepti Ulbala bala kúninde bar ýaqytyn bilim alýǵa jumsasa, keıingi ustazdyq qyzmetinde bolashaq mamandardy qalyptastyrýǵa, olarǵa sapaly bilim berýge, otbasynda sanaly urpaq tárbıelep,  taǵylym berýge, ónege darytýǵa arnap keledi. Sondyqtan onyń ýaqyt jospary tek qyzmettegi istiń  tııanaqtylyǵyn emes, otbasyndaǵy berekeniń de de tetigine aınalǵan. 

Ulbala Turapbaıqyzy Jaratýshynyń ekinshi Uly múmkindigin – TILdi óziniń taǵdyr jolymen sabaqtastyrdy: tildi oqytatyn muǵalim mamandyǵy men tildiń syryn zerdeleıtin ǵylym jolyn qatar ustandy. Ana tili men álemdegi eń qudiretti din, eń qasıetti ilim – Islamnyń quraly bolý baqyty buıyrǵan arab tiliniń oqytýshysy mamandyǵyn aldy. Izdenis jumysynda da arab tili men  búkil álemdi bılegen dana babalarynan mura bop jetken túrki tilin ózara sabaqtastyqta zertteýdi murat etti. Eń birinshi kezekte ǵumyryn tilmen sabaqtastyrǵan ADAMNYŃ, MAMANnyń basty mıssııasy – sol tildi qoldaný mádenıetiniń úlgisin kórsetý ekenin ol óziniń tekti tabıǵatymen, izgi isimen dáleldep keledi. Ulbalanyń júzinen ıman nury tógilip turatyn bııazy bolmysy, aınalasyndaǵy adamdarmen ádepti, sypaıy hám adal qarym-qatynasy dana qazaqtyń «sóz qadirin bilgeniń – óz qadirińdi bilgeniń» deıtin  qaǵıdaly baılamynyń mánin uǵyndyryp, taǵylymyn, úlgisin tanytýǵa jaralǵandaı. Sóıtip, ol ózine berilgen О́mir-Ýaqytty Til-Kıege qyzmet etýge jumsaı júrip, mándi etti.

          Ulbala perzent retinde ata-ananyń meıirimine qanyp ósti. Áke-sheshesi baqytty ómir syılap, ata dástúrimen onyń taǵdyr-talaıyna áser etken ádemi at tańdapty... «Balalyǵyń on bestegi anańnan, danalyǵyń alpystaǵy atańnan» dep aıaýly aqynymyz Qadyr Myrza Áli qazaqtyń búkil bolmys bitimin eki jolmen qalaı dál aıqyndap bergen!? Shyndyǵynda tabıǵatpen egiz jaratylǵandyqtan da bolar, bizdiń jurtymyzdyń sonaý  kóz jetpes kókten de, tabanynda jatqan shópten de kıe izdeıtin qasıeti, sakraldi dúnıetanymy ár tirliginen anyq baıqalady. Sonyń biri – ómirge kelgen perzentine at qoıý. Sábıiniń atyna óziniń arman-tilegin de, úkili úmitin de birge baılaıtyn perishte balajan kóńil men kirshiksiz nıettiń túkpirinde Sózdiń magııalyq qýatyn tereń seziný de jatqany kúmánsiz. Bizdiń keıipkerimiz –  áýel basta ata-anasy yrymdap qoıǵan Ulbala degen atyna zaty saı jan. О́ıtkeni ol es bilgennen-aq ata-anasynyń ul tilegendegi oıynyń mánin uǵyndy, qaı ortada júrse de, ulǵa tatıtyn qyz bolý mindetin arqalady. Jaratýshy osy tilegine qaraı oǵan azamattyń júgin artyp,  uldan artyq qyzmet jasaýyna, ar tazalyǵy men adamgershilik qasıetiniń arqasynda shynaıy syı-qurmetke bólenýine jol ashypty. Oǵan Ulbalanyń halqymyzdyń uly tulǵalary negizin qalaǵan, dáris bergen eń tańdaýly oqý orny – S.M.Kırov (qazirgi ál-Farabı) atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetinde bilim alyp, Shákirt baqytyn sezingen kúnderi kýá. Oǵan ózi túlep ushqan bilim ordasyna qaıta oralyp, dál sol ortada ózi de ómir boıy eńbek etip, Ustaz baqytyn bastan keshirip júrgen  ǵıbratty ǵumyry dálel. Oǵan sonaý stýdenttik kezeńdegi tyrnaqaldy zertteýlerinen bastalǵan tynymsyz izdenisteriniń nátıjesinde úzdiksiz jalǵasyp kele jatqan ǵylymı eńbekteri men Ǵalymdyq baqyty dáıek. Oǵan Ýnıversıtettiń Halyqaralyq qatynastar fakýltetiniń Shyǵys tilderi kafedrasyn 10 jyl basqarǵan, Shyǵystaný fakýltetiniń Ádistemelik bıýrosynyń tóraıymy, Ýnıversıtettiń, fakýltettiń Ǵylymı keńesiniń múshesi, Ǵylym jáne halyqaralyq baılanystar isi jónindegi orynbasary bola júrip  atqarǵan ushan-teńiz Azamattyq qyzmeti aıǵaq.

Tulpar shyǵar qulyndy taı kúninen tanıtyn tilekshi janǵa – zerdeli Ustazǵa jolyǵý – adam ómirindegi sáttilikterdiń bastaýy. Ulbalaǵa taǵdyr sondaı naǵyz ustazdardy keziktiripti. Mektep jasyndaǵy balǵyn qyzdyń bolashaǵynan úmit kútip, únemi kótermelep, dem berip, qanattandyryp otyrǵan pán muǵalimderiniń mahabbaty áli kúnge onyń júreginde. Tipti alǵyr qyzdyń oqýyna kedergi keltirmesin dep, qurbylarynyń bos áńgimesinen qyzǵyshtaı qoryp, anasyndaı qamqorlyq jasaǵan ınternattaǵy tárbıeshisi Dilda apaıynyń aqjoltaı isin sózben jetkizý múmkin be!? Ýnıversıtette oqyp júrgen qarshadaı qyzǵa ǵylymda túren túspegen tyń dúnıeni zertteýdi tapsyrǵan ustazy Márzııa Májenovanyń shákirtine degen seziminiń qandaı ólshemi bolmaq?! Bul – aldyndaǵy stýdenttiń boıyndaǵy alǵyrlyqty  alystan tanyr ańǵarympazdyq, biliminiń beriktigin dóp baǵalar biliktilik, jas bolsa da ıyǵyna artqan júktiń salmaǵyn sezine alar bıik jaýapkershiliktiń baryn dál baǵamdar naǵyz ustazǵa tán qasıetterdiń kórinisi. Ata-ananyń tilegi men ustazdardyń senimi qanat bergen qarlyǵash bolmysty qyz mektepte de, ýnıversıtette de, aspırantýrada da qatarynyń aldy boldy. Muǵalim bolsam degen armanyn ǵylymǵa degen qyzyǵýshylyǵy asqaqtata tústi. Ulbala Aljanbaevanyń osyǵan deıin ulttyq jáne sheteldik baspasózde jarııalanǵan ondaǵan ǵylymı eńbekteri: maqalalary, baıandamalary týraly; ózi eńbek etip júrgen ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıteti stýdentterine arnalǵan oqý quraldary jaıly; Túrkitaný mamandyǵynyń oqý josparyna ózi bastamashy bolyp engizgen «Arab grafıkasy», «Orta ǵasyrlyq túrki ádebı tili» sekildi irgeli elektıv pánderdiń oqý-ádistemelik keshenderiniń árqaısysynyń orny men mańyzy haqynda da jazýǵa bolar edi. Biraq biz bul maqalada irgetasy sonaý stýdent jyldarynda qalanyp, keıin kele ǵalymnyń  Bas kitabyna arqaý bolǵan arab tilindegi túrkızmder jaıly eńbegine toqtalmaqpyz. О́ıtkeni bul ­­– óz ıesiniń ǵylymı jolyndaǵy jeke jetistigi ǵana emes, ulttyq ǵylymdaǵy tyń baǵyttyń qaınary bolǵan qundy eńbek, izdenis jumysynyń qomaqty nátıjesi.

Eger Jaratýshy bir adamǵa bútin baqyt syılasa, onyń syryn sol adamnyń óz isinen, tabıǵatynan izdegen jón. Ǵylym jolyn tańdaǵan qazaq áıeli úshin BÚTIN BAQYT: jar baqyty, ana baqyty, ǵalymdyq baqyt. Al, sol baqytty ózine úıirip, bir-birimen úılestirip otyratyn adam boıyndaǵy tegerish-qasıet – TURAQTYLYQ. Árıne, Ulbala da árbir qazaq áıeli sekildi, eń aldymen, súıgen jaryna adal boldy, onyń qara basyn han tutyp, ardaqtaý arqyly óziniń de súıkimin arttyrdy. Balalaryn aıalap, meıirim nuryn tógip, ózi de qadirli  ana atandy. Al, ǵylymdaǵy turaqtylyǵy onyń bir salada taban aýdarmaı qyryq jyl boıy jalǵasyp kele jatqan tynymsyz izdenisiniń nátıjesinde ózi salǵan shaǵyn súrleýden keń dańǵyl jasaı alǵan ǵylymı salanyń kóshbasyndaǵy tulǵasyn qalyptastyrdy, bedelin bıiktetip, bilikti Ǵalym deńgeıine kóterildi. Shyndyǵynda osy tyń sala qaıdan, qashan bastalyp edi?!

О́tken ǵasyrdyń sekseninshi jyldarynyń ortasynda stýdent Ulbalanyń boıyndaǵy ǵylymǵa beıimdilikti tanyǵan professor M.Májenova «Arab tilindegi túrkızmder» taqyrybyn  aldymen kýrs jumysynyń, keıin dıplom jumysynyń taqyryby etip usynǵan bolatyn. Shyn máninde qazaq tilindegi arab, parsy sózderine qatysty zertteýler birshama bolǵanmen, arab tilindegi túrki sózderi ol ýaqytta áli túren salynbaǵan tyń sala bolatyn. Dıplom jumysy Ulbala úshin mamandyq alý úshin jazylatyn kezektegi kóshirme jumysy bolǵan joq. Ustazynyń senimin aqtaý úshin naǵyz zertteý jumysynyń mashaqatyn qanshalyqty tartsa, sońynan ózindik izdenistiń sonshalyqty shynaıy nárli dámin de tatty. Dıplom jumysy memlekettik komıssııa tarapynan, resenzentter tarapynan úzdik baǵalanǵanda, ishteı marqaıyp, qýattana túskeni keshe ǵana sııaqty...

Odan keıingi ýaqytta aldymen Almaty qalasyndaǵy №145 orta mektepte, keıin ýnıversıtette  arab tilinen sabaq berdi. Osy kezde ol arab tilindegi túrki sózderine erekshe kóńil aýdaryp júretin. Teorııalyq bilimdi endigi jerde tájirıbe arqyly sezingen tyń ıdeıalar baıyta tústi. Onyń ústine joǵary oqý ornynda qyzmet etetin pedagogtardyń ǵylymmen aınalysýy – mindetti sharttyń biri.  Ishki múddesi men qyzmet talabyn úılestirip, ol bolashaq zertteý jumysynyń jobasyn ázirlep aldy. Keshegi dıplom jumysynyń taqyrybyn keńeıtetin baǵyttardy aıqyndady. Professor Berikbaı Saǵyndyqulynyń jetekshiligimen kandıdattyq dıssertasııa jumysyn jazýǵa kiristi. Ár isine tııanaqtylyqpen qaraıtyn jas izdenýshi ózine artylǵan júktiń salmaǵyn jan-dúnıesimen tereń sezindi. О́ıtkeni bul zertteý arqyly ol qoǵamdyq sanada qalyptasqan qazaq tiliniń sózdik qorynyń baıýyndaǵy arab tiliniń áserin joqqa shyǵarmaı, arab tilindegi túrkızmderdiń úles salmaǵyn baıyppen baǵdarlaýǵa, basalqalyqpen baǵamdaýǵa tıis ekenin túısindi. «Taýlardy alasartpaı, Dalany asqaqtatýy»  tıis. Bul taqyrypty durys ıgerý úshin eki tildiń de ózindik ereksheligin tereń tanýy, olardy toǵystyrǵan ártúrli kezeńderdiń, sonaý ÚII ǵasyrdan bastaý alyp jatqan tereń tarıhyn jan-jaqty zerdeleýi, tilderdiń qarym-qatynasyna sebep bolǵan lıngvıstıkalyq, psıhologııalyq, áleýmettik, etnotarıhı faktorlardy qyldan maı sýyrǵandaı minsiz dáldikpen dáıekteýi qajet.  Sondyqtan til bilimindegi eń bir kúrdeli ári qarama-qaıshylyǵy mol salany zertteý ońaı emes, al áli soqpaǵy kórinbeıtin sony súrleýdi bastaýdyń qanshalyqty mehnat ekenin de jadynda ustady. Biraq tabıǵatyndaǵy tabandylyq, jańashyldyqqa qushtarlyq, boıynda bala kúninen qalyptasqan órlik pen batyldyq kúmandy oılardy kún ótken saıyn ysyryp, jańa, tyń ıdeıalardyń úlesi arta tústi.

Zertteýshiniń alǵa qoıǵan baǵdary eki tildegi ózgeristerge sebep bolatyn ishki jáne syrtqy faktorlar men sebepterdi aıqyndaýdan bastaý aldy. О́ıtkeni sóz aýysý úderisinde olardyń úles salmaǵy óte mańyzdy. Ǵalym arab tilindegi qanatty naqyl sózderge den qoıyp, arab mádenıetindegi túrki tiliniń áleýmettik mártebesin anyqtaǵan pikirlerge nazar aýdardy. «Mysaly, kezinde arab zııalylarynyń arasynda túrki tilin bilýdiń ózi bıik mádenıettiń, zor bilimpazdyqtyń belgisi sanalǵan. Arabtarda «Túrikshe bilmegeniń – Alladan qoryqpaǵanyń» degen mátel sózdiń mánin anyqtady. Tarıhı sanada, aldymen, arabtardyń túrki halqyna ústemdik etkenin, keıinnen qypshaq mamlúkteriniń, odan biraz keıin osman túrikteriniń arabty bılegeni saqtalǵan. Degenmen, arab tiline túrki tiliniń kóp jaǵdaıda zorlyq-zombylyq, ústemdik jolymen emes, mádenı-tarıhı almasýlar negizde molyraq engenin paıymdady. Túrkiniń rýhanı álemindegi asqaqtyq qana emes, onyń materıaldyq dúnıesindegi asa talǵampazdyǵy, sheberligi nátıjesinde arabtyń el bıleýshi, sheneýnikteriniń kóńilinen shyqqan as-taǵam, turmystyq zat ataýlarynyń da sol qalpynda arab tiliniń sózdik qoryna ený zańdylyqtaryn  zerdeledi.  

Tilder bir-birimen qarym-qatynas jasaı otyryp, birin-biri baıytady. Bul úderisti zertteý tilder damýynyń zańdylyqtaryn ashýǵa, olardyń qurylys erekshelikteri men sol tildiń damý arnalaryn da aldyn-ala aıqyndaýǵa múmkindik beredi.

Kóp jylǵy izdenis nátıjesinde 2000 jyly «Arab tilindegi túrkızmder» taqyrybynda kandıdattyq dıssertasııa qorǵaldy. Dıssertasııanyń negizinde 2001 jyly «Arab tilindegi túrkızmder (qazaq leksıkasy boıynsha» dep atalatyn eńbegi jaryq kórdi. Eńbek úlken eki taraýdan turady. 1-taraý «Túrki jáne arab elderiniń tildik qatynasy»,  al, ekinshi taraý «Túrki elementteriniń arab tilinde ıgerilýi» dep atalady. Alǵashqy taraýda ǵalym arab tiline túrki sózderiniń enýine yqpal etken tarıhı-mádenı faktorlardyń yqpalyn aıqyndaıdy. Ǵalym U.Aljanbaeva arabtyń dinı jáne áskerı ústemdigi qansha basym bolsa da, arab tilinde ǵylymı eńbek jazǵan túrki ǵulamalarynyń zertteý jumystarynda qoldanylǵan túrki sózderi sala termınderi retinde arab tiliniń qoryna qosylyp otyrǵanyn dáleldedi. Jazba eskertkishterde túrik tiliniń yqpaly bolǵanyn dáıektep kórsetti.  HÚSh ǵasyrda arab tilindegi túrki kirme sózderdiń deni qyzmet túrlerine qatysty áleýmettik jáne kıim-keshek, taǵamdar sekildi turmystyq ómirge qatysty boldy. «Sol sııaqty Mysyrda ústemdik qurǵan memlekettik qypshaq-oǵyz tilin úırenýdiń qajettigi týdy. Tarıhaı málimetter boıynsha sol kezdegi arabtardyń dinbasylary, qolbasshylary men ǵalymdary bul tildi jete meńgergen. Mysyrda kóptegen túrki ǵalymdary ártúrli oqý oryndarynda dáris bergen. Atap aıtqanda: Mahmýd b. Fatsha as-Saraı, ál-Madrası as-Saraı, Máýlenı Zade ál-Adjanı, Mahmýd b. Abdallah Áý at-Tına as-Saraı ál- Qahırı. Ǵalymdardyń kópshiliginiń aty-jóniniń as-Saraı bolyp keletininiń sebebi – Altyn Orda astanasy Saraı dep atalǵan,» - dep jazady zertteýshi óz eńbeginde. Sonymen qatar U.Aljanbaeva arab til biliminiń baǵa jetpes, qundy sózdikterin, sonyń ishinde eki, úsh tildik sózdikterdi  jasaǵan tegi arab emes ǵalymdardyń arasynda túrki ǵalymdarynyń kóp bolǵanyn naqty derektermen atap kórsetedi. Mysaly, arabtanýshy zertteýshiler «qurylysy boıynsha eń jaqsy, dáldigi jaǵynan eń durysy, paıdalaný jóninen eń qarapaıymy, qoldanysy jaǵynan eń keń taraǵany" dep asa joǵary baǵalaǵan  «Sıhah» sózdigin jasaǵan Imam ál-Jaýharıdyń, ári lekıkograf, ári ǵajap aqyn Zamahsharıdyń, óz zamanyndaǵy erýdısııasynyń kúshtiligimen tanymal bolǵan ál-Qıftıdiń sińirgen eńbekterine taldaý jasap, baǵa beredi.  Arab pen túrki tilderiniń toǵysýyna birden-bir yqpal etken «Kıtabý madjmýı tardjýman, týrkı ýa adjamı ýa mýǵýlı ýa farsı» («Túrki-parsy jáne monǵol-parsy tilderiniń jalpy túsindirme kitaby»)  sózdiginiń álemdik túrkitaný ǵylymyndaǵy rólin kórsetedi. Zertteýshi búginde dúnıe júzindegi ataqty kitaphana qorlarynda saqtalǵan san alýan sózdikterge sholý jasaı otyryp, olardyń óz zertteýine qatysty tustaryn tereń zerdeleıdi.

Osy birinshi taraýda ǵalym arab tilindegi túrki sózderin taqyryptyq toptarǵa bólip qarastyrady. Atap aıtqanda: kúndelikti tutyný zattary, taǵamdar, kásiptik quraldar, jer-sý ataýlary, metall ataýlary, týystyq ataýlar, áskerı termınder, ǵylymı termınder, dene músheleriniń ataýlary jáne t.b. Osylardyń ishindegi eń keń taralǵany áskerı leksıka ekenin baǵamdaıdy. Bir ǵana áskerı shen ataýy retinde qalyptasqan «aǵa» sóziniń maǵynalyq qyrlaryn jan-jaqty ashady. Sol sııaqty ǵalym negizdegen «joldas» sóziniń etımologııasy da óziniń tosyndylyǵymen, logıkalyq júıe ereksheligimen qyzyqtyrady. Zertteýshi qarastarǵan taǵy bir erekshe tildik qubylystar – arab tilindegi túrkızmderdiń dáleli retinde aıtylatyn  onomastıkamen baılanysty ataýlar. Olardyń ishindegi taza túrkilik ataýlar men túrki jáne arab sózderiniń birigiýinen, kirigýinen jasalǵan ataýlardy jiktep bólýi de eńbektiń mádenı-tanymdyq qundylyǵyn arttyra túsken.

Túrki elementteriniń arab tilinde ıgerilýin zerttegen ekinshi taraý da ǵylymı negizderiniń dáıektiligimen, oı jańashyldyǵymen, tosyndylyǵymen nazar aýdartady. Mysaly, arab tiline engen túrki sózderiniń konsonantızm, vokalızm qubylystaryndaǵy aıyrmashylyqtardy egjeı-tegjeıli zertteıdi. Ár aımaqtaǵy túrki tilinen engen sózderdegi fonetıkalyq nusqalardy salystyryp, olardyń ózgerýine sebep bolǵan tildik zańdylyqtardy túbegeıli ashyp kórsetedi. Sondaı dáledemeniń biri retinde basqa tilden engen sózderdiń ózge tilde ıgerilýine yqpal etetin geografııalyq faktordy keltiredi. «Mysaly: túrkiniń «súńgi» sózi Túrkııaǵa jaqyn ornalasqan Irakta «sýnkı» dep atalsa, al jer jaǵdaıy shalǵaı jatqan ózge arab óńirlerinde «sındja» dep sol tildiń yńǵaıyna «beıimdelgen» - dep óz paıymdamasyn usynady. Bul eńbektiń eń bir utymdy qyry – zertteýshiniń arab tiliniń tabıǵatyn, onyń fonetıkalyq, leksıkalyq,  grammatıkalyq zańdylyqtary men erekshelikterin  tereń bilýinde, sol bilimin arab-qazaq tilderi boıynsha salystyrmaly sıpattaǵy zertteý júıesinde asqan saýattylyqpen, dáldikpen úılestire alýynda. Sondyqtan ǵalym óz zertteý jumysynda túrkızmderdiń arab tiline sińisýindegi fonetıkalyq zańdylyqtardy saralap, osy úrdistegi epenteza, proteza, apokopa, epıteza, metateza qubylystarynyń mán-maǵynasyn aıqyn kórsetip bergen. Al túrkızmderdiń grammatıkalyq turǵydan ıgerilýine qatysty dáıektemeler tabıǵaty jaǵynan múlde bólek, biri flektıvti, biri agglıýnatıvti tilder tobyna jatatyn túrki jáne arab tilderiniń jańa sózderdi qabyldaýdaǵy grammatıkalyq júıeniń ishki qarsylyǵyn jeńip ketetinin óte dáldikpen negizdep beredi. Ásirese, sóz taptary boıynsha jiktelgen grammatıkalyq zańdylyqtar oqyrmannyń qyzyǵýshylyǵyn týdyratyndaı qyzyqty salystyrýlar arqyly berilgen. Sol sııaqty osy taraýshada túrki sózderiniń ıgerilýin lekskalyq semantıkalyq turǵydan tórt topqa bólip qarastyrýy utymdy shyqqan. Atap aıtqanda: 1)semantıkasyn ózgerissiz saqtaǵan túrkızmder (tamǵatýn-tańba, kılımýn-kilem); 2)maǵynasy tarylǵan túrkızmder (ormanbotanıka baǵy; kópmaǵynaly jaǵa sózi tek kıimniń jaǵasy degen maǵynada saqtalǵan); 3)maǵynasy ulǵaıǵan túrkızmder (qazyq sózi qazyq uǵymymen qatar óltirý quraly, qarý, aıaqtan shalý, astyrtyn jasalǵan zulymdyq degen maǵynalardy beredi); 4) maǵynasy ózgergen túrkızmder (metall aqsha, sý alatyn ydys maǵynasyn bildiretin baqyr sózi arab tilinde bakradj sháınek, kofeınık maǵynasyn bildiredi). Mundaı utqyr da dáıekti dáleldemeler eńbektiń ón boıynda tunyp tur.

«Arab tilindegi túrkızmder» atty ǵylymı-zertteý eńbeginiń qundylyǵyn artyryp turǵan erekshe bir sıpaty avtordyń ǵalymdyq ádebiniń joǵarylyǵy men tildik materıaldardy taldaýdaǵy kirpııazdyǵy deýge bolady. О́zine deıingi ǵylymı eńbekterdiń taqyrypqa qatysty tustaryn óz oı órimderimen birtutastyqta, biliktilikpen úılestire alýy Ulbala Turapbaıqyzynyń ǵylymǵa adaldyǵymen qatar tanymdyq-mádenı deńgeıiniń joǵarylyǵyn pash etip tur. Al, tildik materıaldardyń sandyq ta, sapalyq ta turǵydan jiti zerdelenýi ǵalymnyń ıntellektýaldyq áleýetiniń bıiktigine tolyq dálel bolady. Sondyqtan jyldar boıy qordalanǵan óreli oılar óz órisin birte-birte keńeıtýimen de, búginde ulttyq ǵylymnyń tyń salasynda tyrnaqaldy jumys bolýymen ǵana emes, sol alǵashqy soqpaqty durys qalaýymen de baǵaly. Sondyqtan ustaz-ǵalym, jańashyl zertteýshi, Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrligi taǵaıyndaǵan «JOO-nyń úzdik oqytýshysy» memlekettik grantynyń ıegeri Ulbala Turapbaıqyzy Aljanbaevanyń tuǵyrly belesinde qol jetken eren tabystary onyń jeke qýanyshyn ǵana ústep qoıǵan joq, olar eldigimizdiń belgisi sanalatyn ana tilimizdiń mereıin asyryp, mártebesin bıiktetýge úles bolyp qosyldy.

Janat Dáýletbekova, Qazaqstan-Brıtan tehnıkalyq ýnıversıtetiniń professory, pedagogıka ǵylymdarynyń doktory. 

 

 

 

 

Zhazira Baidaly

Avtormen onyń Facebook paraqshasy arqyly habarlasýǵa bolady.

Jazylyńyz

"Qamshy" silteıdi

Qate tapsańyz, qajetti bólikti tańdap ctrl+enter basyńyz.

Pikir qaldyrý

pikir