Ǵylym jáne ertegi

О́tken joly «Ulyqbek tragedııasyn» aıtqanymyz esińizde bolar.

♦«Ulyqbektiń tragedııasy» nemese «Amerıkanyń eń úlken urlyǵy»

Eýropa ǵylymǵa qulash uryp, dúnıeniń ǵajaıybyn, Jaratýshynyń syıyna kózderi toımaı zerttep jatqanda biz birińǵaı ertegi aıtýǵa kóshtik. Sol baıaǵy dastarhan basy, oshaq qasyndaǵy kákir-shúkir áńgime.

Babalarymyz Aı men Kún týraly ERTEGI aıtyp júrgende, Galıleı TELESKOP oılap tapty. 

«Ertede Aspan patshanyń Aı men Kún atty eki sulý qyzy bolypty. Aı Kúnge qaraǵanda ádemirek bolsa kerek. О́zinen ádemi bolǵan sińlisin kóre almaı qyzǵanǵan Kún birde Aıdyń betin tyrnap alady. Ápkesiniń qyzǵanshaqtyǵynan betine ketpesteı tyrtyq túsken Aı kúndiz adamdarǵa kórinýge uıalyp sodan beri tek túnde ǵana shyǵady eken». 

 1609 jyly Galıleı Aı betindegi qara daqtar ertegide aıtylatyn tyrtyq emes kraterler ekenin, onda taýlardyń bolýy múmkin ekenin ǵylym tilimen tujyrymdady. Ony jańalyǵyn kórgen sol kezdiń ǵalymdary qaıran qaldy. Bul rasynda ǵajaıyp bolatyn.

Endi mynany qarańyz. Siz ertegini jalǵyz biz aıtqan ekenbiz, Eýropa  birden damyp ketken eken ǵoı dep qapalanbańyz.  Kóńil-kúıińizdi túsirmeńiz. Kóńilińiz túsetin jerdi qazir aıtamyn. Eýropa erteginiń túbin túsirgen. Jetiqaraqshynyń Temirqazyqqa baılap qoıatyn eki jylqysyn biz Aqboz at pen Kókboz at dep atasaq, Eýropa Vega men Kapella dep ataǵan.  Zevstiń áıeli Gera Gerkýlesti qyzǵanyp emizbeı qaǵyp jibergende sút shashyrap, sodan Qus joly paıda bolypty-mys.

Kúlkili, ıá? Mundaı ańyz, ertegiler Eýropada bolsyn, Amerıkada bolsyn tolyp jatyr. Qısynǵa kelmeıtin ertegilerdi eki halyq ta aıtqan jáne áli kúnge deıin ózine beımálim aspan deneleri týraly solaı deıdi. Mysaly  Tórtinshi ónerkásiptik revolıýsııa qarsańynda turǵan adam balasy áli kúnge qara qurdym, kvazarlar sekildi myńdaǵan aspan shyraqtarynyń ne úshin jaratylǵanyn túsine almaı otyr. Biz neǵurlym bile túsken saıyn, soǵurlym bilmeıtin dúnıelerimiz kóbeıedi. Adam týmysynan ózi bilmeıtin dúnıe týraly aldymen ańyz, ertegi qurastyrýǵa qumar. Bul jalǵyz qazaqtyń emes, jalpy adamzattyń psıhologııasyna tán qubylys.  

Eń ókinishtisi, biz ertegini ǵylymǵa aınaldyra almadyq. Bizdegi ańyzdar sol ańyz kúıinde qaldy. Ondaı ertegiler tek dastarhan basynda aıtyldy. Ańyz-áfsananyń túbin qazbalap, ǵylymı tájirıbemen tolyqtyrý eshkimge kerek bolmady. Mine, osy jerde muńaıyp, jabyrqaýyńyzǵa bolady.

Dala jurty úshin Temirqazyqtyń soltústikti kórsetetini, Súmbile shyqsa kún sýytatyny sekildi qarapaıym ómirge qajetti aspan shyraqtaryn bilý jetkilikti boldy. Adamnyń jan dúnıesi, onyń bilsem, kórsem, estisem degen ishki suranysy qaı kezde de, qandaı dáýirde de bolǵan. Tipti jan baspaǵan araldardy mekendeıtin aborıgenderdiń ózi belgili bir tabıǵat qubylystarynyń syryn ózinshe túsindirýge tyrysady. Bul da adamnyń týa bitti qasıeti, onyń ózge maqulyqtardan aıyrmasy.

Sol sekildi bizdiń halyqtyń da boıynda osyndaı suranystar men qajettilikter únemi boldy. Dala kóshpendileri, meıli Orta Azııanyń Samarqan, Buhara, Gerat qalalarynda bolsyn jaratylystaný ǵylymdaryn zertteý, kúrdeli ǵylymı izdenisterge umtylý, jańa tehnıkaǵa degen qyzyǵýshylyqtyń orny bos qaldy. Mine, osy bosap qalǵan «rýhanı vakýýmnyń» ornyn dinı ıdeıalar, ańyz, ertegiler toltyrdy. Naqty ǵylymdarmen aınalysatyn ǵalymdar ketip, olardyń ornyn meshit-medresedegi ımamdar aýystyrdy. Osylaısha qarapaıym halyq molda-múdárısterdiń ýaǵyz áńgimelerin qanaǵat etti.

Átteń, árisi Horezmı, Farabı, Bırýnı, Qashǵarılar, berisi Ulyqbek, Qusshy, Rýmılerdi úlbiretip qolda ustamasaq ta, eń quryǵanda tynysh ómir súrgizgende Galıleı kórgen ǵajaıypty Azııa halqy Eýropadan 200 jyl buryn kórer me edi kim bilsin.

Rysbek Ramazanuly, tarıhshy,

«Álem halyqtary jazýshylary odaǵynyń» múshesi