• USD 468.56

  • EUR 497.56

  • RUB 7.3

  • CNY 67.18

29 Naýryz, 13:09:20
Almaty
+35°

26 Qazan, 2018 Uly kósh

Abaı bolyńyz: Kóshke kúıe jaqqan kitaptarda kúmándi derekter kóp

«Kıeli kósh kitabynyń 577-betinde «Qusaıyn táıjiniń áıelin inisi Káben eki qabat qylyp tastapty» deıtin taǵy bir qaýesetti derek retinde kórsetedi.

Adamzat tarıhynda kósh degen uǵymnyń adam balasy jaratylǵannan bergi kezeńdegi tarıhy óte áriden bastaıdy. Bir eldiń, bir qoǵamnyń ómir súrgen óńirinen qoparyla kóshý sebepteri de túrli jaǵdaılarǵa baılanysty ózine tán sebepterden bastaıdy. Kósh jóninde tarıhtyń eń kóne zamandarynan beri kele jatqan mysaldar adamzat tarıhynyń ótkenine degen túsinýshilikti tolyqtyratyn óte qundy málimetter qataryna kirgiziledi. Bir eldiń, halyqtyń bir bóliginiń ekonomıkalyq, saıası, áleýmettik mádenı jáne dinı sebepter saldarynan ózderi ómir súrip kele jatqan jaǵrafııalarynan alys ketýleri; zalymdyqtan qashyp, zulymdaqtan kutylý, ózderin jáne urpaqtaryn aman saqtap kalý, buryn ózderi ıe bolyp kele jatqan óńirlerdi kúshpen basyp alǵan shetten kelgen ozbyr taıpa-ulys nemese halyqtarǵa tótep bere almaý sebebinen sharasyzdyqtan jasalatyn qadam retinde kóshý birden bir jol retinde koldanylady. Mundaı jaǵdaılardyń mysaldary tarıh degen kitaptyń betterinen kóptep kezdestiriledi. Adamzat balasynyń myńdaǵan jyldarǵa sozylǵan koǵamdyq tarıhynda jáne dinı tarıhta da kóshken elder jóninde málimet molynan kezdestiriledi. Islam dinine kosa basqa dinderde de «Kıeli kósh» uǵymy ǵasyrlar buryn jazylyp, túsindirilip kelgen máseleler qatarynda bolǵan.

Adam balasy jáne adamzat ómir súrgen qoǵam dınamıgi ıaǵnı bir qalypta turmaıtyn ózgerýge, jaqsarýǵa nemese baska qalyp pen uǵymǵa tezirek kóshe alatyn ózgeshelikke ıe. Sondyqtan kóshý árbir qoǵamda alýan túrli sıpatta kezdesetin qubylys. Al kóshtiń «kıeli» degen sıpatqa ıe bolýy tek kana adamzattyq senim, nanym jáne ásirese dinı turǵydaǵy sebepterge baılanysty bolady. Islam tarıhynda haziret ıaǵnı Paıǵambar Muhammed Áleıhıssálámnıń Mekkeden Medınege kóshýi kezinde koldanylǵan «hısret» sózi dál osy máseleni sıpattaý úshin qoldanylǵan. Dinder tarıhynda basqa paıǵambarlar da (Musa Áleıhıssálám) Allaǵa sengendikteri úshin zábirlenýge dýsharlasqandardyń ımandaryn saqtap qalý úshin Otandarynan, úılerinen buryn ómir súrgen ortalarynan aıyrylyp muhadjır bolyp hıdjret etken. Hıdjret sózi Islamı uǵymda Dar-úl Harp-ten Dar-úl Islamǵa ıaǵnı musylmandardyń qarsy soǵysýlaryna týra keletin qoǵamdardyń arasynan Islam qoǵamyna kóshýin sıpattaý úshin de qoldanylǵan uǵym bolǵan. О́ıtkeni Muhammed paıǵambar Mekkeden Medınege kóshkende musylmandar úılerin, týystaryn jáne ózderiniń rý-taıpalarynan Allah úshin aıyrylyp ketken bolatyn. Qurannyń Álı Imran súresinde «Hıdjret etkender, Otandarynan shyǵarylǵandar, din úshin zulymdyq kórip qınalǵandar, soǵysqa qatysqandar jáne soǵysta óltirilgenderdiń kúnálary keshiledi. Allah olarǵa syılyq syılap astylarynan ózender aqqan jánnát baqshalaryna kabyldaıdy. Allanyń beretin syılyǵy – eń jaqsy syılyq» degen qasıetti quran sózi bar. Qurannyń Nısa súresinde «Kim Alla jolynda hıdjret istese (kóshse), oǵan jer betinde ornalasýyna kóp jer jáne kóp keńdik tabylady. Kim úıinen Allaǵa jáne paıǵambarǵa muhadjır nıetinde bolyp shyǵatyn bolsa jáne sol jolda qaıtys bolsa, onyń saýabyn berý Allanyń qolynda. Adamdardyń kúnásin keshetin jáne qorǵaýshy bir Allanyń ózi ǵana» degen aıat bar.

Mine, sol sııaqty jıyrmasynshy ǵasyrdyń orta sheninde Shyǵys Túrkistan Qazaqtary bastaǵan kóshte de qazaqtar keleshekte ózderiniń qandaı jaǵdaıda bolatyndyqtaryn boljaı almastan tek jaratqanǵa táýekel ete otyryp ulttyq, dinı jáne adamı qasıetterin qorǵap, bir kisilik quqyq erkindikterin saqtap adamgershilikti ómir súrý úshin shet elderge kósh bastaǵan bolatyn. Eń alǵashynda qazaqtardyń elden shyǵý sebepteri ár kandaı bir jeke paıda úshin bolmaǵan. Eń alǵashynda 1930-jyldardyń basynda Qumylda bastalǵan jáne Qytaı bıligine qarsy Musylman bıligin kurý áreketine kómektesý arqyly qazaqtar din jolynda ózderiniń musylman baýyrlastaryna kómek kórsetý qolǵabystasý arqyly Islam dini úshin qyzmet etken.

Barkól óńirinde ómir súrgen Álip Jamysbaıulynyń Qumyldaǵy musylman kóterilisshilerge bergen járdeminiń dinı turǵydan musylmandyq paryz sanalary haq. Keıingi kezeńde saıası turǵydan alǵanda Álip Jamysbaıulyna jasalǵan qastandyq jáne basqadaı kóptegen qysym-zombylyq sebebinen Elishan Álipulynyń taǵy da dinı baýyrlastyqtaryn eske alyp, dúngen eline kóshý sebebi de sol maǵynaǵa jatatyn dinı baýyrlastyq qolǵabystasý nıetimen jasalǵan qadam ekeni baıqalady. Jalpy alǵanda, ásirese, Barkól mańaıynda saıası turǵydan Úrimji ákimshiliginiń qysym-zombylyǵyna tap bolyp, bas amandyqtary menen bala-shaǵalarynyń keleshegi men amandyǵy úshin kóship capar shekken qazaqtyń sol qımyly Islam dinine saı hıdjret etý men muhadjır bolý sanatyna saı keletin áreket. 1930 jyldardyń aıaq sheninde Gansý-Shyńqaıda jaıly qonys taba almaǵan qazaqtardyń Tıbet jonyna shyǵyp, Batysqa, batystaǵy musylman elderge kóshe bastaý sebebi dinı, saıası astary qalyń qatparly máselelerdiń saldarynan bastalǵan.

Árıne, bul jóninde aldymenen Túrkııaǵa barǵan qazaqtar men jalpy Batys elderine ketken qazaqtardyń kýáligine súıene otyryp aǵylshyn jáne túrik tilinde kitaptar men maqalalar kóptep shyqty. 1951 jyldan bastap Shyǵys Túrkistannan shyqqan qazaqtardyń ekinshi kóshine basshylyq etken qazaq elbasylarynyń kýálikteri jazyldy. Bul jóninde eń alǵash Milton Clark National Geographic Magazine de sonaý 1954 jyly bir maqala jarııalady. Keıin Godfrey Lias degen aǵylshyn jazýshysy, qazaq (Kıeli) kóshi ıaǵnı Kazak Exodus degen kitabyn 1956 jyly Londonda jarııalady [1]. Elishan Batyr menen Zaıyp Taıjy jáne onyń balasy Qusman Taıjy (Tastan) bastap Pákistanda qanshama jyl turaqtaǵan qazaq kóshi jóninde Pákistan men Úndistan baspasózinde qandaı málimet bolǵanyn zerttegen eshkim bolmaǵan.

Bul jaǵdaı endi keleshektegi tarıyhshylardyń enshisine túsetin jumys sanalady. Qazaqtardyń eki kóshi de Túrkııaǵa kelgennen keıin qazaqtar jóninde eń alǵash 9.09.1957 jylynda Izmır qalasynda EGE EKSPRESİ atty gazette GİMALAY DASTANI degen taqyryppen 29 kúnge sozylǵan uzaq maqala-estelik serııasy jarııalandy. Odan keıin «Táýelsizdik Jolynda Shyǵys Túrkistan qazaq túrikteri» dep kitap jazǵan kisi Hasen Oraltaı Qalıbekuly [2] bolǵan. Sol kitaptyń alǵashqy betterinde Ospan Batyr, Janymhan Tileýbaıuly, Qalıbek Hakim men Elishan batyrlardyń sýretteri jarııalanǵan bolatyn. Elishan batyrdyń qoldan syzylǵan sýretiniń bas jaǵyna, Kommýnıstik zombylyqqa qarsy berilmeı soǵysyp 1940 jyly alǵashqy qazaq kóshin Úndistanǵa jetkizgen qaharman degen taqyryp qoldanylǵan bolatyn. Qazaqtardyń sol alǵashqy kóshi jóninde bir-eki adam jaǵynan 1970-80 jyldarda basylyp shyqqan kitaptarda shamaly málimet berilgen bolatyn. Atap aıtkanda 1977 jyly basylyp shyqqan «Altaılarda Qandy Kúnder» [3] degen kitapta kezinde Elishan Batyr kóshimen Túrkııaǵa kelgen qazaqtardyń Elaǵalarynyń estelikterinen úzindiler keltirilgende Elishan Batyr jóninde málimet berilgen. Batys elderine barǵan alǵashqy kósh jóninde osy kitaptyń jarııalanýyna muryndyq bolyp, estelik aıtyp, málimet berip aqshalaı kómek kórsetken el aǵalary Qusman Zaıypuly Tastan, Toqtasyn Toqaı, Qınaıat Túrkel, Qalı О́ztúrk, Beksoltan Begı, Orazbaı Erbas, Seıithan Pehlıvan, Baıynbaı Gúýen, Islambek Demır, Kaharman Shaqmaq, Ábdússelám Aıqanat, Ábdúlkebir Aqıol, Abdúlýelı Can, Nurqocaı Batyr, Qoca Abdolla, Saparǵalı Qyzylaı, Toqtoýbaı Toplu, Zálebaı Taıshy qatarly kóptegen kisiler bolǵan edi. Árıne, sol alǵashqy qazaq kóshine qatysqan qazaqtardyń barshasyn bolmasa da biz bilgen kisilerdi eske alyp ótý paryzymyz sanalady. Mysaly, Sádeı, Saýytbaı, Kárishtaı, Álimbaı, Qobdabaı, Qatshybaı, Qojaqyn, Ańǵalbaı, Oramal, Dáýitbaı, Serikbaı, Qarmys, Jylqyshy, Aıylbaı, Nurǵalam, Qasym Batyr, Tulymbaı, Abdolla taıshy, Haıbar, Nurǵalı, Áıimbet, Sabyrbaı, Kergishbaı, Sydyk, Smaǵul, Mashan Sánııa, Altynbek, Kaıysbaı, Dele Zeńgi, Sádı, Qarajigit, sııaqty kóptegen qazaq aǵalary kósh qataryna qosylyp, shet elge shyqqan nemese jolda qaza bolǵan qazaqtar.

Keıingi kezeńde, ásirese, 1980 jyldardan keıin Deń Sıaýpıń jetekshiligindegi Qytaıdyń qysqa bir mezgilge ulasqan keńshilik jarııalaǵan kezinde atameken Altaı – Tarbaǵataı – Barkól mańaıynan shet elge ketken qazaqtar artta kalǵan týystarymen kaıtadan qaýyshyp bet kóristi. Al 1991 jyldan bastalǵan kezeńnen keıin táýelsiz Qazaqstannyn kók baıraǵynyń astyna álem kólemindegi búkil qazaq bas qosa bastady. Sol kezde burynǵy aýmaly-tókpeli zamannyń aıtylmaǵan kóptegen ózekti máseleleri de baspasóz arqyly jaryqqa shyqty. Kitap roman-estelik retinde jurtshylyq nazaryna usynyldy. Sol shyǵarmalardyń arasynda qazaq kóshi jáne onyń jetekshileriniń biri Elishan Batyr týraly Jádı Sháken myrzanyń «Qaraly kósh» kitaby jaryq kórdi. Ol kitaptyń túrik tilinde aýdarmasynyń jarııalanýy da kezinde sol batysqa ketken qazaqtardyń sermegen kulashyndaı alysqa attaǵan qadam boldy.

Álem tarıhynda qazaqtardyń osylaısha atamekennen aırylyp shetke batysqa ketken kóshiniń ári artta kalǵan atameken de ári halyqaralyq kólemdegi áseri de nazar aýdararlyq, zertteý taqyrybyna aınalýǵa tıis másele. Shyǵys Túrkistan qazaqtarynyń batystaǵy baska elderge barmaı tek qana dini, dili, tegi bir Túrkııa elin tańdaýynda da úlken maǵyna bar. Túrkııaǵa baryp dúnıege kelgen urpaqtardyń dili, dini jáne tegi bir baýyrlas elde ómir súrýlerin oılastyrǵan babalardyń kóregen de suńǵyla oı-órisine taǵzym etpeı ótýge bolmaıdı. Osy másele arqyly Shyǵys Túrkistan sııaqty álem nazaryna ilikpeıtin shalǵaıdaǵy bir memlekettiń bar ekeni, sol memlekette qazaq degen el bar ekeni jáne qazaqtardyń sol kezdegi jáne keıingi kezeńderdegi saıası, mádenı jáne ekonomıkalyq jaǵdaıy álem nazaryn alǵash osy oqıǵalar sebepti aýdara bastady desek artyq ketkendik sanalmasyn. Al atamekende qalǵan baýyrlas qazaqtar turǵysynan qaraıtyn bolsaq, qazaq degen halyqtyń azattyq ańsaǵan bir tobynyń kózdegen mejesine jetý úshin sarp qylǵan qajyr-qaıraty da, qazaqtyń ózine tán ózgeshelikterin saktaý qalýdaǵy qaıtpas qadamy da aıqyndala tústi. Atamekendegi qazaqtar úshin batysqa ketken baýyrlarynyń bar ekendigi olar úshin úlken medeý bolǵandyǵy da anyq baıqalady. Qazaqstan táýelsizdigi qarsańynda Túrkııa men Eýropa elderinde qazaq ataýly el bar eken degen habar da, jańa táı-táı basqan Jas Qazaq respýblıkasynyń joǵary laýazymdy basshylarynan bastap karapaıym qazaqqa deıingi barsha baýyrlarymyzdyń júregine jylý engizip, rýhyna ústemdik bergen sátteri jıi kezdestirildi.

Jalpy alǵanda Shyǵys Túrkistan qazaǵy bastaǵan alǵashqy kósh qazaqtyń Orta Júz Kereı taıpasynyń ejelgi ata-baba dástúrin saqtap el bolyp batysqa shyqqan kóshi qaıtalanbas qaharmandyq dastany bolyp tarıhqa endi. Bul kóshten keıin qazaq degen el jóninde álemniń kóptegen elderinde kóptegen kitaptar, maqalalar, habarlar jáne zertteýler jarııalandy. HH ǵasyrda ozbyr basqynshy shet eldik zulym saıasatqa dýsharlasqan qazaqtyń qasireti áshkerelenip, jaltarylýy múmkin bola almaıtyn deńgeıde halyqaralyq jurtshylyq nazaryna ilindi. Ári batystyq elderde jáne ári Túrkııa men Qazaqstanda Shyǵys Túrkistannan batysqa barǵan kósh jóninde jáne de HH ǵasyrdaǵy Shyǵys Túrkistandaǵy qazaqtardyń jaǵdaıyna baılanysty kóptegen materıaldar jaryq kórdi. Biraq bul máselede, ásirese, qazirgi Qytaı bıliginiń nuskaýyna saı jarııalanǵan materıaldar da kezdestiriledi. Osyndaı keıbir basylymdarda ári bile tura istelgen ári bilmestikten jiberilgen aǵattyqtar da joq emes. Jalǵan málimetti halyk jadyna sińirýde osyndaı basylymdar istegen qııanat satqyndyq dárejesinde sanalýǵa tıis.

Ásirese, Qytaı qyzyl bıligine qarsy shyqqan Ospan batyr, Jánimhan qajy, Qalıbek Hakim, t.b. tulǵadar haqynda osyndaı aǵat, jańsaq derekterdiń jarııalanýy tarıhqa qııanat sanalady. О́kinishke qaraı, Qazaqstanda jaryq kórgen «Ult azattyq qozǵalysy» sekildi kitaptar da Shyǵys Túrkistanda jarııalanǵan qytaıdy jaqtaýshy toptar jaǵynan jazylǵan derekterdiń jarııalanýy kisini alańdatady. Sebebi kitapqa kirgen dúnıeni paıdalanýshy oqyrman nemese keıingi urpaq ata-babalaryn durys jaǵynan tanı almaı adasady. Tipti shynaıy batyrlar men qaharmandarǵa qarata tarıhı qate tanymdar men túsinikter qalyptasady.

Osyndaı eńbekterdiń birine toqtalsaq, Shyǵys Túrkistanda 2012 jyly «Kıeli Kósh» degen atpen jazylyp shyqqan Ápetaı Muqarapuly degen avtordyń kitabyn aıtýǵa bolady. Kitaptyń aty «Kıeli kósh» bolǵanmen HH ǵasyrdyń orta sheninde Shyǵys Túrkistanda ómir súrgen qazaqtardyń bir bóliginiń batysqa tartqan kóshiniń «kıesi» jóninde eshqandaı málimet berilmegen jáne kerisinshe «Kıeli Kóshtiń» kıesine KÚIE jaǵylǵan bir kitap dese artyq aıtqandyq bolmaıdy.

Elishannyń Fýlúıjańnyń qolyna túsýin beıneleıtin «Zuńjııadaǵy kóterilis» atty bóliminiń 227-betinde: «Osy bir túnde sidigi basyna shyǵyp, nápsiniń quly bolǵan jendetter áıelderge haıýannan beter arsyzdyq istep, birinen soń biri kelip arlaryn taptap, abyroılaryn kúlki qylyp, adamdyq qasıetten jurdaı boldy. Kózderiniń jasyn, musylmandyq aryn qaperine keltirmedi...», - dep beınelep, qazaq analary men qyzdarynyń aryn bylǵady degen derek keltiredi. О́zge derekter men qujattarda, aqsaqaldardyń aıtýynda da qazaq qyzdary men kelinderi aryn taptatpaı jaýǵa qarsy turdy dep aıtylady.

«Kıeli kósh kitabynyń 577-betinde «Qusaıyn táıjiniń áıelin inisi Káben eki qabat qylyp tastapty» deıtin taǵy bir qaýesetti derek retinde kórsetedi.

Kitaptyń 597 betinde: «Qalıbektiń eli Gas kólinde» deıtin bólim, 684 betinde «azattyq armııanyń Gaske kelip, Qalıbektiń qashyp batysqa tartýy» deıtin bólim, 699 betinde «Qalıbekten bólinip qalǵan bir bólim eldiń jaǵdaıy» atty bólimder bar. Munda avtor Qalıbek Hakimdi de óte jaǵymsyz adam retinde beıneleıdi. Osy bólimderde el aýzyndaǵy ósek-aıańdardy dáıekke keltirgen avtor Takymannyń ólimine Qalıbekti kináli retinde kórsetkisi keledi. Ári «Qalıbek Takymannyń áıeli Múlııany Tıbettiń sary jonynda neke oqytyp áıeldikke alady» (695 bet) degen derek aıtady. Endi bir sózinde avtor Múlııany Tıbet jonynda óldi deıdi.

Shyn máninde Kashmırge kelgennen keıin úsh balamen turmystyń taqarshylyǵyn kórgen Múlııa anamyzdyń ózine «kimge tııýdi óziń tańda» dep basyna erik bergende ózine jaqyn-janashyr bolyp kelgen Qalıbek atamyzdyń eteginen ustaǵan eken. Tıbettiń jonynda ólgen Takymannyń báıbishesi Shóken degen kisi bolatyn. Múlııa tátemizdiń qolynda «táte» dep óstik. О́te bir aıaýly jan bolatyn.

Budan basqa da kitapta kóptegen jalǵan dálelder bar. Onyń bárin qazir birden aıtý múmkin emes. Keıingi eńbekterimizde aıta jatarmyz. Kósh jolyndaǵy tarıhı tulǵalarǵa baǵa bergende olarǵa jeke bir adamdardyń kózqarasymen nemese kommýnıstik partııanyń múshesi bolyp otyrǵan qyzylshyl kisilerdiń jazǵanymen qaraýǵa bolmaıdy. Sondyqtan da Shyǵys Túrkistandaǵy  jáne kósh tóńiregindegi oqıǵalar sóz bolǵanda olarǵa jańasha kózqaraspen qaraýymyz kerek. Ásirese kommýnıstik qytaıdyń senzýrasynda jazylǵan dúnıelerdi paıdalanǵanda tarıhshylarymyz ben ádebıetshilerimiz asa abaı bolǵany jón.

Meıli Elishan bolsyn, meıli Qalıbek Hakim, Ospan batyrlar bolsyn, báribir olar Qytaı ımperııasynyń jaýyzdyǵyna qarsy shyqqan tarıhı tulǵalar esepteledi.

Merıem Hakim, 

Túrkııanyń Ankara qalasyndaǵy áleýmettik ǵylymdar  ýnıversıteti saıasat ǵylymdary fakýlteti halyqaralyq katynastar bóliminiń doktory, dosent.

 

Paıdalanylǵan ádebıetter:

  1. Milton Clark, “how the kazaks Fled to Freedom,” NATIONAL GEOGRAPHIC MAGAZINE, November, 1954.

Godfrey Lias, THE KAZAK EXODUS,Lpndon: Evans Brother Limited, 1956.

  1. Hasan Oraltay, HÜRRİYET UĞRUNDA DOĞU TÜRKİSTAN KAZAK TÜRKLERİ, İzmir: Karınca Matbaası, 1961.
  2. Hızırbek Gayretullah, ALTAYLARDA KANLI GÜNLER, İstanbul: Ahmet Sait Matbaası, 1977. Neşreden TÜRKİSTAN KAUÇUK VE PLASTİK SANAYİİ KOLLEKTİF ŞİRKETİ.Bul kitaptın basılıp şıguvı atalgan savda-öndiris birlestiğindegi Kazak el ağalarının estelikterimen akşalay kömeği arkasında bolgan.
  3. Ápetaı Muqarapuly, «KIELI KО́Sh». QHR Beıjiń «Ulttar baspasy», 2012 jyl.

 

 

 

 

Zhazira Baidaly

Avtormen onyń Facebook paraqshasy arqyly habarlasýǵa bolady.

Jazylyńyz

"Qamshy" silteıdi

Qate tapsańyz, qajetti bólikti tańdap ctrl+enter basyńyz.

Pikir qaldyrý

pikir